Pradziejowa kolonizacja małych dolin rzecznych środkowej Polski i jej konsekwencje dla rozwoju rzeźby

• Autorzy: Twardy J.

Identyfikatory

DOI

http://dx.doi.org/10.12657/landfana.024.010

Warianty tytułu

EN

Prehistoric colonization of small river valleys in Central Poland and its implications for the relief evolution

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Praca skupia się na analizie rozwoju den małych dolin rzecznych i ich stoków, w której równolegle uwzględniono zagadnienia prahistorycznego osadnictwa i gospodarki. Zasięg przestrzenny analizy sprowadza się do terenów środkowej Polski, a cezura czasowa zamyka się w młodszej części prahistorii i obejmuje okres od początków epoki brązu po wczesne średniowiecze. W pracy przeprowadzono (1) charakterystykę rzeźby dolin rzecznych Polski środkowej, (2) krótko omówiono rozmieszczenie osad pradziejowych i (3) określono strefy preferowane przez to osadnictwo w stosunku do form rzeźby terenu. Zwrócono uwagę na synchroniczność procesów agradacji den małych dolin rzecznych i procesów stokowych. Jednoczesny rozwój rzeźby den dolinnych i stoków uporządkowano w cztery krótkie fazy, które trwały przeważnie 200–300 lat. Dwie pierwsze przypadają na młodszą część subboreału (SB-2), faza III i krótki epizod pomiędzy fazą III i IV – na starszą część subatlantyku (SA-1), a najistotniejsza i najdłuższa faza IV wystąpiła na początku środkowego subatlantyku (SA-2). Za główny czynnik sterujący rozwojem rzeźby w pradziejach przyjęto antropopresję; fluktuacje klimatu neoholocenu mogły wzmagać skalę przekształceń rzeźby.Praca skupia się na analizie rozwoju den małych dolin rzecznych i ich stoków, w której równolegle uwzględniono zagadnienia prahistorycznego osadnictwa i gospodarki. Zasięg przestrzenny analizy sprowadza się do terenów środkowej Polski, a cezura czasowa zamyka się w młodszej części prahistorii i obejmuje okres od początków epoki brązu po wczesne średniowiecze. W pracy przeprowadzono (1) charakterystykę rzeźby dolin rzecznych Polski środkowej, (2) krótko omówiono rozmieszczenie osad pradziejowych i (3) określono strefy preferowane przez to osadnictwo w stosunku do form rzeźby terenu. Zwrócono uwagę na synchroniczność procesów agradacji den małych dolin rzecznych i procesów stokowych. Jednoczesny rozwój rzeźby den dolinnych i stoków uporządkowano w cztery krótkie fazy, które trwały przeważnie 200–300 lat. Dwie pierwsze przypadają na młodszą część subboreału (SB-2), faza III i krótki epizod pomiędzy fazą III i IV – na starszą część subatlantyku (SA-1), a najistotniejsza i najdłuższa faza IV wystąpiła na początku środkowego subatlantyku (SA-2). Za główny czynnik sterujący rozwojem rzeźby w pradziejach przyjęto antropopresję; fluktuacje klimatu neoholocenu mogły wzmagać skalę przekształceń rzeźby.

EN

The paper focuses on the analysis of the floors of small river valleys and the slopes. Both the problems of prehistoric settlement and economic activity are taken into account. The spatial coverage of the study covers the area of Central Poland, while the time concerns the period between the Bronze Age beginning and the early Middle Ages. This paper presents (1) a morphological characteristics of the small river valleys of Central Poland, (2) briefly describes the distribution of prehistoric settlements, (3) identifies zones favoured by settlers in relation to landforms. The attention has been drawn to the synchronicity between the aggradation of valley floors and slope processes. Simultaneous development of the river valley floors and the slopes has been arranged in four short-term phases, which usually lasted 200–300 years. The first two phases (I–II) took place during the younger part of Subboreal (SB-2), the phase III and a short episode during the phases III and IV – at the older part of Subatlantic (SA-1), the longest phase IV, considered to be the most important, occurred at the beginning of middle Subatlantic (SA-2). The main factor steering the relief development in the prehistoric times is considered anthropopressure. Climatic fluctuation of the Neoholocene could have enhanced the scale of relief transformation.

Słowa kluczowe

PL

antropopresja; osady stokowe; osady rzeczne; środkowa Polska

EN

human impact; slope deposits; alluvial deposits; Middle Poland

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2013
• Tom: Vol. 24
• Strony: 97--106
• Opis fizyczny: Bibliogr. 50 poz., rys.

Twórcy

autor

Twardy J.

• Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Uniwersytet Łódzki, Łódź

Bibliografia

• Domańska L., Kittel P., Forysiak J. (red.), 2009. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji środowiska. Ser. wyd. SAS „Środowisko–Człowiek–Cywilizacja”. T. II. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
• Forysiak J., 2005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geographica Lodziensia 90: 1–116.
• Gąsior M., 1975. Kultura trzciniecka na obszarze Polski środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 101–121.
• Godłowski K., 1985. Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Prace Kom. Archeolog. 23. Ossolineum, Wrocław–Warszawa.
• Górski J., Makarowicz J., Wawrusiewicz A. (red.), 2011. Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie. T. I. Spatium Archaeologicum. Vol. 2. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego.
• Jadczykowa I., 1975. Kultura wschodniopomorska i kultura grobów kloszowych w Polsce środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 167–194.
• Jażdżewski K. (red.), 1975. Studia nad pradziejami Polski środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 1–434.
• Kamiński J., 1993. Późnoplejstoceńska i holoceńska transformacja doliny Moszczenicy. Acta Geographica Lodziensia 64: 1–104.
• Kamiński J., 1998. Wykształcenie i wiek osadów dolin rzecznych Wyżyny Łódzkiej i Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej w świetle osadnictwa pradziejowego. Mat. sympozjum „Rola człowieka prehistorycznego w przemianach środowiska przyrodniczego”. UŚl., Sosnowiec, 2–3.03.1998: 5–6.
• Kamiński J., Miklas M., 1998. Stanowisko Ldzań. Vistuliańskie uwarunkowania holoceńskiej działalności eolicznych i fluwialnych procesów morfogenetycznych w dolinie Grabi. Mat. sympozjum „Rola plejstoceńskich procesów peryglacjalnych w modelowaniu rzeźby Polski”, Łodź, 7–8.12.1998: 31–32.
• Kamiński J., Moszczyński J., 1996. Wpływ osadnictwa kultury przeworskiej na kształtowanie doliny Moszczenicy w okolicy Woli Branickiej. Acta Geographica Lodziensia 71: 56–66.
• Kamiński J., Twardy J., 1998. Przemiany krajobrazu w holocenie. W: J.K. Kurowski (red.), Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, Wyd. Eko-Wynik, Łódź: 32–38.
• Kaszewska E., 1975. Kultura przeworska w Polsce środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol.,22: 195–254.
• Kaszewski Z., 1975. Kultura łużycka w Polsce środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 123–165.
• Kittel P., 2012. Budowa i ewolucja doliny Neru w rejonie stanowiska Lutomiersk-Koziówki w świetle badań geoarcheologicznych. Acta Geographica Lodziensia 100: 113–134.
• Kittel P., Twardy J., 2003. Wpływ pradziejowej aktywności ludzkiej na funkcjonowanie stoku w Wierzbowej (Pradolina Warszawsko-Berlińska). W: J.M. Waga, K. Kocel (red.), Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności. PTG, O/Katowicki, Sosnowiec: 68–73.
• Klatkowa H., 1965. Niecki i doliny denudacyjne w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lodziensia 19: 1–142.
• Kurnatowski S., 1966. Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem. Stud. z Dziejów Gosp. Wiejsk. 8: 92–99.
• Kurnatowski S., 1992. Próba oceny zaludnienia ziem polskich między XIII w. p.n.e. a IV w. n.e. W: K. Kaczanowski, S. Kurnatowski, A. Malinowski, J. Piontek (red.), Zaludnienie ziem polskich między XIII w. p.n.e. a IV w. n.e. – materiały źródłowe, próba oceny. SGH, Monogr. i Oprac. 342: 15–111.
• Łaszczewska T., 1975. Polska środkowa w okresie wędrówek ludów i w początkach wczesnego średniowiecza. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 293–330.
• Maksymiuk Z., 1992. Zależność między gęstością sieci rzecznej a przepuszczalnością podłoża w środkowej Polsce. Acta Univ. Lodziensia, Folia Geographica 16: 7–17.
• Malinowski T., 1989. Ekspansja kultury pomorskiej i charakter tej ekspansji. W: J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich. T. 1–2. PWN, Warszawa–Łódź: 570–573.
• Marosik P., 2002. Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doliny Krasówki. W: R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. T. II. Fund. Bad. Archeolog. im. K. Jażdżewskiego, Fund. UAM, Łódź: 9–23.
• Papińska E., 2002. Wpływ antropopresji na przemiany środowiska geograficznego województwa łódzkiego. Acta Geographica Lodziensia.
• Siciński W., 2011. Zadowice nad Prosną. Zespół osadniczy kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Fund. Bad. Archeol. im. K.Jażdżewskiego, MAiE w Łodzi, Łódź.
• Sinkiewicz M., 1989. Zmiany rzeźby terenu Pojezierza Kujawskiego pod wpływem procesów stokowych. Stud. Soc. Sci. Torun. C, 9(6): 104.
• Sinkiewicz M., 1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski północnej. Wyd. UMK, Toruń.
• Smolska E., 2005. Znaczenie spłukiwania w modelowaniu stoków młodoglacjalnych (na przykładzie Pojezierza Suwalskiego). WGiSR UW, Warszawa.
• Starkel L., 2005. Anthropogenic soil erosion since the Neolithic in Poland. Z. Geomorph. N. F., Suppl. 139: 189–201.
• Starkel L., 2006a. Czy można oddzielić wpływ czynników klimatycznych od antropogenicznych w przekształceniu geosystemów? Seminarium „Jak oddzielić wpływ zmian klimatycznych od antropogenicznych w młodszym holocenie na obszarze Polski”. PAN, Kraków, 11. 2007: 1–2.
• Starkel L., 2006b. Klimat a człowiek w transformacji środowiska przyrodniczego Polski. W: M. Gutry-Korycka, A. Kędziora, L. Starkel, L. Ryszkowski (red.), Długookresowe przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmian klimatu i użytkowania ziemi. Poznań: 9–15.
• Starkel L., Michczyńska J.D., Krąpiec M., Margielewski W., Nalepka D., Pazdur A., 2013. Progress in the Holocene chrono-climatostratigraphy of Polish territory. Geochronometria 40(1): 1–21, DOI: 10.2478/s13386=012-0024-2
• Superson J. (red.), 2012. Morfogeneza stożków napływowych w dolinie Bystrej (Płaskowyż Nałęczowski, Wyżyna Lubelska). UMCS, Lublin.
• Śnieszko Z., 1995. Ewolucja obszarów lessowych wyżyn polskich w czasie ostatnich 15000 lat. Pr. Nauk. U Śl. 1107.
• Turkowska K., 1988. Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. Acta Geographica Lodziensia 57: 1–157.
• Twardy J., 1995. Dynamika denudacji w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia 69: 1–213.
• Twardy J., 2000. Deluwia neoholoceńskie – przykłady z Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia 78: 135–173.
• Twardy J., 2003. Cechy sedymentologiczne neoholoceńskich osadów stokowych na Wyżynie Łódzkiej i ich wartość interpretacyjna. Prace i Studia Geograficzne WGiSR UW 33: 25–44.
• Twardy J., 2004. Przebieg holoceńskiej ewolucji stoków doliny Warty na obszarze południowej części Kotliny Sieradzkiej w świetle analiz osadów stokowych. Acta Geogr. Lodz. 88: 49–84.
• Twardy J., 2005. Gully erosion in the Middle Poland. W: J. Rejman, W. Zgłobicki (red.), Human impact on sensitive geosystems. Wyd. UMCS: 129–142.
• Twardy J., 2008. Transformacja rzeźby centralnej części Polski Środkowej w warunkach antropopresji. Wyd. UŁ, Łódź.
• Twardy J., 2009. Bezpośredni zapis działalności gospodarczej człowieka w osadach stokowych i eolicznych w centralnej Polsce. Środowisko–Człowiek–Cywilizacja. T. II, Poznań: 323–328.
• Twardy J., 2011. Influence of man and climate changes on relief and geological structure transformation in Central Poland since the Neolithic. Geographica Polonica 84: 163–178.
• Twardy J., Forysiak J., Kittel P., 2004a. Dynamika procesów morfogenetycznych uruchomionych i zintensyfikowanych wskutek pradziejowej działalności ludzkiej w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Acta Geographica Lodziensia 88: 85–118.
• Twardy J., Forysiak J., Rzepecki S., 2008. Przeobrażenia rzeźby ostańca wysokiego poziomu dolinnego rzeki Mrogi (Wysoczyzna Łódzka) w warunkach antropopresji w świetle archeologicznych badań wykopaliskowych i analiz geomorfologicznych. Landform Analysis 9: 328–333.
• Twardy J., Kamiński J., Moszczyński J., 2004 b. Zapis gospodarczej i osadniczej działalności człowieka z okresu lateńskiego i rzymskiego w formach i osadach Polski Środkowej. W: D. Abłamowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Muz. Śląskie w Katowicach, Stow. Nauk. Archeol. Polsk, O/Katow., Katowice: 197–221.
• Waga J.M., Kocel K. (red.), 2003. Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności. PTG, O/Katowicki, Sosnowiec.
• Wieczorkowska J., 1997. Przykłady parowów na krawędzi Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia, Folia Geographica Physica 1: 258–261.
• Wiklak H., 1975. Neolit w Polsce środkowej. Prace i Mat. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol. 22: 67–99.
• Woyda S., 2002. Źródło żywiołów. Mazowieckie centrum metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego (I wiek p.n.e.–IV wiek n.e.). Archeol. Żywa 1: 7–13.