Renaturyzacja rzek szansą dla ochrony populacji brzegówki Riparia riparia w Polsce

• Autorzy: Michalicha Mateusz

Identyfikatory

DOI

10.15584/pjsd.2021.25.1.5

Warianty tytułu

EN

River renaturisation (restoration) as a chance to protect the sand martin Riparia riparia population in Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Regulacja i przebudowa rzek oraz ich dolin, oprócz drastycznych zmian hydrologicznych, często prowadzą do zmiany lub zaniku siedlisk cennych gatunków roślin i zwierząt. Szczególnie narażone na utratę miejsc rozrodu są gatunki bezpośrednio związane z urwistymi brzegami oraz skarpami nadrzecznymi, które powstają w wyniku procesów erozyjnych oraz osuwiskowych. Stosowane intensywne zabiegi hydrotechniczne takie jak prostowanie koryt czy likwidacja nieregularności brzegów powodują zahamowanie naturalnych, procesów rzecznych, które są pożądane. Gatunki ptaków występujące w Polsce, potrzebujące do gniazdowania naturalnych wysokich brzegów, to m. in.: brzegówka Riparia riparia, zimorodek Alcedo atthis oraz żołna Merops apiaster. Coraz liczniej podejmowane są działania, prowadzące do przywrócenia rzekom stanu zbliżonego do naturalnego. Celem renaturyzacji jest nie tylko zwiększenie możliwości retencyjnych, ochrona przed powodziami, lecz także ogólna poprawa funkcjonowania ekosystemów rzecznych oraz zachowanie bioróżnorodności w obrębie ich dolin. Renaturyzacja obejmuje działania takie jak: tworzenie odsłoniętych skarp, naśladujących podcięcia erozyjne, likwidacja umocnień brzegów czy utrzymanie wyrw brzegowych. Oprócz drapieżnictwa, ze strony takich gatunków jak norka amerykańska Neovison vison, lis Vulpes vulpes oraz lokalnie jenot Nyctereutes procyonoides, największym zagrożeniem dla populacji brzegówki jest utrata odpowiednich miejsc rozrodu. Uregulowanie rzeki, gdzie wprowadzone zabiegi hydrotechniczne spowodowały zaburzenie funkcjonowania naturalnych procesów rzecznych, powoduje również straty w lęgach ptaków przez gwałtowne powodzie, które niszczą gniazda wraz z jajami lub pisklętami. Brzegówki w wielu miejscach zaprzestały użytkowania koryt rzecznych jako miejsc lęgowych, zajmując antropogeniczne siedliska, które mają jednak pewne ograniczenia i zagrożenia. Renaturyzacja jest więc ważnym działaniem, które należy podjąć w miejscach, gdzie regulacje w przeszłości przyniosły największe szkody w środowisku. Należy wspierać rozwój terenów antropogenicznych w zgodzie z zasadami zrównoważonego użytkowania zasobami środowiska naturalnego.

EN

The regulation and reconstruction of rivers and their valleys, apart from drastic hydrological changes, often lead to the change or disappearance of the habitats of valuable plant and animal species. Particularly vulnerable to the loss of breeding sites are species directly associated with precipitous banks and river slopes, which are formed as a result of erosive and landslide processes. Intensive hydrotechnical treatments, such as straightening of the channels or elimination of irregularities of the river banks, resulted in the inhibition of the desirable natural river processes. Bird species native to Poland that require the above nesting conditions, include: sand martin Riparia riparia, kingfisher Alcedo atthis and bee-eater Merops apiaster. More and more actions are taken to restore rivers to a near-natural state. The aim of restoration is not only to increase retention capacity, protect against floods, social and economic benefits, but also to improve the overall functioning of river ecosystems and preserve biodiversity within their valleys. Renaturation includes activities such as the creation of exposed slopes that mimic erosive undercuts, the removal of bank reinforcements or the maintenance of bank gaps, which promote their occupation by the aforementioned bird species. In addition to predation, the loss of suitable breeding sites is the greatest threat to the sand martin population, such as the American mink Neovison vison, the fox Vulpes vulpes and the locally raccoon dog Nyctereutes procyonoides. A regulated river, where the implemented hydrotechnical measures disrupt the functioning of natural river processes, also causes losses in bird broods due to flash floods that destroy many nests together with eggs or nestlings. Sand martins in many places have stopped using riverbeds as breeding places, occupying anthropogenic habitats which, however, have certain limitations and threats. Renaturation is therefore an important measure to be taken in places where past regulations have caused the greatest damage to the environment. The development of anthropogenic areas should be supported in accordance with the principles of sustainable use of natural resources.

Słowa kluczowe

PL

renaturyzacja; regulacja; rzeka; erozja; ptaki; brzegówka; Riparia riparia

EN

restoration; regulation; river; erosion; birds; sand martin; Riparia riparia

• Wydawca: Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej w Rzeszowie, Oddział Południowo-Wschodni ; Polskie Towarzystwo Gleboznawcze Oddział w Rzeszowie
• Czasopismo: Polish Journal for Sustainable Development
• Rocznik: 2021
• Tom: T. 25, cz. 1
• Strony: 43--56
• Opis fizyczny: Bibliogr. 60 poz., rys.

Twórcy

autor

Michalicha Mateusz

• Pracownia Bioróżnorodności, Instytut Nauk Rolniczych, Ochrony i Kształtowania Środowiska Uniwersytet Rzeszowski

Bibliografia

• 1. Aronson J., Blingnaut J.N., Milton S.J., Le Maitre D., Esler K.J., Limouzin A., Fontaine C., De Wit M.P., Mugido W., Prinsloo P. i in. 2010. Are Socioeconomic Benefits of Restoration Adequately Quantified? a Meta-analysis of Recent Papers (2000–2008) in Restoration Ecology and 12 other Scientific Journals. Restor. Ecol. 18. 143-154.
• 2. Asbirk, S. 1976. Studies on the breeding biology of the Sand Martin Riparia riparia (L.) (Aves) in artificial nest sites. Vidensk. Medd. Dan. Naturhist. Foren. 139: 147-177.
• 3. Bachmann S., Haller B., Lötscher R., Rehsteiner U., Spaar R., Vogel C. 2008. Leitfaden zur Förderung der Uferschwalbe in der Schweiz: Praktische Tipps zum Umgang mit Kolonien in Abbaustellen und zum Bau von Brutwänden. Stiftung Landschaft und Kies, Uttigen; Fachverband der Schweizerischen Kies - und Betonindustrie, Bern; Schweizer Vogelschutz SVS/BirdLife Schweiz, Zürich; and Schweizerische Vogelwarte. Sempach. Switzerland.
• 4. Bańkowska A., Sawa K., Popek Z., Wasilewicz M., Zelazo J. 2010. Studia wybranych przykładów renaturyzacji rzek. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. 9. 181-196.
• 5. Batnik W. 2006. Charakterystyka hydromorfologiczna rzek i potoków górskich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. 4. 1. 143-174.
• 6. Bender D., Contreras T., Fahrig L. 1998. Habitat Loss and Population Decline: A Meta-Analysis of the Patch Size Effect. Ecology. 79. 517-533.
• 7. BirdLife International. 2017. European birds of conservation concern:populations, trends and national responsibilitiesCambridge. UK. BirdLife International.
• 8. Biron P., Buffin-Bélanger T., Larocque M., Choné G., Cloutier C. A., Ouellet M.A., Demers S., Olsen T., Desjarlais C., Eyquem J. 2014. Freedom Space for Rivers: A Sustainable Management Approach to Enhance River Resilience. Environmental management. 54. 1056-1073.
• 9. Bojarski A., Wyżga B. 2009. Przeciwdziałanie zagrożeniom stanu środowiska cieków karpackich – środki zaradcze na tle planowania przestrzennego. Czas. Techn. 10. 63-68.
• 10. Brierley G., Fryirs K., Hobbs R. 2009. River Futures: An integrative scientific approach to river repair. Bibliovault Repository. University of Chicago Press.
• 11. Buckton S., Ormerod S. 2002. Global patterns of diversity amond the specialist birds of riverine landscapes. Freshwater Biology. 47. 695-709.
• 12. Burke T., Cadman M., Nol E. 2019. Reproductive success and health of breeding Bank Swallows (Riparia riparia) in aggregate (sand and gravel) pit and natural lakeshore habitats. The Condor. 121. 4. 65-78.
• 13. Campbell R., Dawe N., McTaggert-Cowan I., Cooper J., Kaiser G. 1997. The Birds of British Columbia. Vol. 3. University of British Columbia Press. Vancouver. 693.
• 14. Chylarecki P., Sikora A. 2007. Ocena liczebności gatunków lęgowych w Polsce. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Naukowe Poznań. 320-321.
• 15. Chylarecki P., Nowicki W., Bagiński W., Brauze T., Cenian Z., Półtorak W., Zieliński P. 1998. Charakterystyka poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego doliny Wisły na odcinku od stopnia Włocławek do morza. Charakterystyka awifauny lęgowej w 1998 r. Msc. Warszawa.
• 16. Cramp S. (red.) 1988. The Birds of the Western Palearctic, Volume 5: Tyrant Flycatchers to Thrushes. Oxford University Press. Oxford. United Kingdom.
• 17. Dombrowski A., Nawrocki P., Krogulec J., Chmielewski S., Rzępała M. 1994. Awifauna bocznych odnóg Wisły środkowej w sezonie lęgowym. Not. Orn. 35. 49-78.
• 18. Etxezarreta J., Arizaga J. 2014. Characteristics of Sand Martin Riparia riparia Colonies in Artificial River Walls. Ardeola: revista ibérica de ornitología. 61. 127-134.
• 19. Figarski T., Kajtoch Ł. 2015. Alterations of riverine ecosystems adversely affect bird assemblages. Hydrobiologia. 744. 287-296.
• 20. Florek E., Florek W., Łęczyński L. 2008. Funkcjonowanie zbiorników zaporowych na Słupi jako czynnik rzeźbotwórczy. Landform Analysis. 7. 12-22.
• 21. Florsheim J., Mount J., Chin A. 2008. Bank Erosion as a Desirable Attribute of Rivers. BioScience. 58. 519-529.
• 22. Foley J., Defries R., Asner G., Barford C., Bonan G., Carpenter S., Chapin III, F. S., Coe M., Daily G., Gibbs H., Helkowski J., Holloway T., Howard E., Kucharik C., Monfreda C., Patz Jo., Prentice I., Ramankutty N., Snyder P. 2005. Global Consequences of Land Use. Science. New York. 309. 570-574.
• 23. Garrison, B. A., Humphrey J.M., Laymon S.A. 1987. Bank Swallow distribution and nesting ecology on the Sacramento River, California. Western Birds. 18. 71-76.
• 24. Giesbrecht D., Falconer M. 2013. COSEWIC Assessment and Status Report on the Bank Swallow (Riparia riparia) in Canada.
• 25. Giller P. 2005. River restoration: seeking ecological standards. Editor’s introduction. Journal of Applied Ecology. 42. 201-207.
• 26. Griffin I., Perfect C., Wallace M. 2015. River restoration and biodiversity. Scottish Natural Heritage Comissioned Report No. 817.
• 27. Gurnell, A. 2014. Plants as river system engineers. Earth Surface Processes and Landforms. 39. 4-25.
• 28. Hjertaas D. 1984. Colony site selection in Bank Swallows. Master’s Thesis. Univ. of Saskatchewan, Saskatoon.
• 29. Hoogland J., Sherman P. 1976. Advantages and disadvantages of Bank Swallow Riparia riparia coloniality. Ecological Monographs. 46. 33-58.
• 30. Humphrey J., Garrison B. 1987. The status of Bank Swallow populations on the Sacramento River, 1986. Calif. Dept. of Fish and Game. 35.
• 31. Ilnicki P., Górecki K., Grzybowski M., Krzemińska A., Lewandowski P., Sojka M. 2010. Ecological quality classes of river hydromorphology in Poland. Journal of Water and Land Development. 14. 15-27.
• 32. Jeleński J., Mikuś J. 2016. Zastosowanie przyjaznego środowisku podejścia inżynierskiego do ograniczania ryzyka powodzi na przykładzie regulacji odcinka rzeki Bóbr w Wojanowie. Gospodarka Wodna. Sigma-Not. 4. 101-109.
• 33. Kasprzykowski Z., Dmoch A., Goławski A., Kozik R., Mitrus C. 2017. Zmiany liczebności wybranych lęgowych gatunków wodno-błotnych w Dolinie Dolnej Narwi i Dolinie Dolnego Bugu. Ornis Polonica. 58. 1-11.
• 34. Keller M., Bukaciński D., Piotrowska M., Wójciak J. 1999. Przyrodnicze podstawy opracowania optymalnej koncepcji zagospodarowania obszaru doliny Wisły na odcinku od ujścia Sanny do ujścia Pilicy. Inwentaryzacja awifauny lęgowej w 1999 r. Msc. Warszawa.
• 35. Keller M., Chylarecki P., Nowiciki W. 1998. Przyrodnicze podstawy opracowania optymalnej koncepcji zagospodarowania obszaru doliny Wisły na odcinku od ujścia Pilicy do ujścia Narwi. Inwentaryzacja awifauny lęgowej w 1998 r. Msc. Warszawa.
• 36. Keller M., Kot H., Dombrowski A., Rowiński P., Chmielewski S., Bukaciński D. (red.). 2017. Ptaki środkowej Wisły. M-ŚTO. Pionki.
• 37. Kuiper J.J., Janse J.H., Teurlincx S., Verhoeven J.T.A., Alkemade R. 2014. The impact of river regulation on the biodiversity intactness of floodplain wetlands. Wetlands Ecol Manage. 22. 647-658.
• 38. Laymon S., Garrison B., Humphrey J. 1988. Historic and current status of the Bank Swallow in California, 1987. Calif. Dep. of Fish and Game.
• 39. Luniak M. 1971. Ptaki środkowego biegu Wisły. Acta Ornithologica. 13. 2. 17-114.
• 40. Moffatt K., Crone E., Holl K. 2005. Importance of hydrologic and landscape heterogeneity for restoring Bank Swallow Riparia riparia colonies along the Sacramento River, California. Restoration Ecology. 13. 391-402.
• 41. Morgan R. 1979. Sand Martin nest record cards. Bird Study. 26. 129-132.
• 42. Nieznański P., Wyżga B., Obrdlik P. 2008. Korytarze swobodnej migracji rzeki – koncepcja i jej wdrażanie w czesko-polskim, granicznym odcinku Odry. [w:] B. Wyżga (red.). Stan środowiska rzek południowej Polski i możliwości jego poprawy – wybrane aspekty. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 135-144.
• 43. Nilsson C., Brittain J.E. 1996. Remedial strategies in regulated rivers: introductory remarks. Regulated Rivers, Research & Management. 12. 347-351.
• 44. Obolewski K., Miller M., Gardzielewski A. 2010. Projekt renaturyzacji starorzeczy na przykładzie doliny rzeki Słupi. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. 9. 29-40.
• 45. Pawlaczyk P. (red.), Biedroń I., Brzóska P. Dondajewska-Pielka R., Furdyna A., Gołdyn R., Grygoruk M.,Grześkowiak A., Horska-Schwarz S., Jusik Sz., Kłósek K., Krzymiński W., Ligięza J., Łapuszek M., Okrasiński K., Przesmycki M., Popek Z., Szałkiewicz E., Suska K., Żak J. 2020. Podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych. Oprac. w ramach przedsięwzięcia „Opracowanie krajowego programu renaturyzacji wód powierzchniowych”. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. Warszawa.
• 46. Petersen P., Mueller A. 1979. Longevity and colony loyalty in Bank Swallows. Bird-Banding. 50. 69-70.
• 47. Rinaldi M., Gurnell A., González del Tánago M., Bussettini M., Hendriks D. 2016. Classification of river morphology and hydrology to suport managment and restoration. Aquatic Sciences: research across boundaries. 78. 17-33.
• 48. Schlorff R. 1997. Monitoring bank swallow populations on the Sacramento River: A decade of decline. Transactions of the Western Section of the Wildlife Society. 33. 40-48.
• 49. Sekercioglu C., Wenny D., Whelan C. 2016. Why birds matter: bird ecosystem services promote biodiversity and human well-being. 12. 342-364.
• 50. Sundermann A., Stoll S., Haase P. 2011. River restoration success depends on the species pool of the immediate surroundings. Ecological Applications. 21. 6. 1962-1971.
• 51. Stoner D. 1936. Studies on the Bank Swallow, Riparia riparia riparia (Linnaeus) in the Oneida Lake Region. Roosvelt Wild Life Annals. 4. 126-233.
• 52. Szép T., Szabó Z., Vallner J. 2003. Integrated population monitoring of Sand Martin Riparia riparia – an opportunity to monitor the effects of environmental disasters along the river Tisza. Ornis. Hung. 12-13.
• 53. Tisserant M., Janssen P., Evette A., González E., Cavaillé P., Poulin M. 2020. Diversity and succession of riparian plant communities along riverbanks bioengineered for erosion control: a case study in the foothills of the Alps and the Jura Mountains. Ecological Engineering. 152. 34-45.
• 54. Tomiałojć L., Stawarczyk T., Awifauna Polski, rozmieszczenie, liczebność i zmiany, T. I-II. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „proNatura”. Wrocław. 2003.
• 55. Tozer, D.C., S. Richmond. 2013. Bank Swallow research and monitoring: 2013 final report. Unpublished report to Ontario Power Generation. 27.
• 56. Turner A., Rose C. 1989. Swallows and Martins: An Identification Guide and Handbook. Houghton Mifflin Company. Boston. MA. USA.
• 57. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L. 2020. Czerwona lista ptaków Polski. OTOP. Marki.
• 58. Woolsey S., Capelli F., Gonser T., Hoehn E., Hostmann M., Junker K., Berit P., Paetzold A., Roulier C., Schweizer S., Tiegs S., Tockner K., Weber C., Peter A. 2007. A Strategy to Assess River Restoration Success. Freshwater Biology. 52. 752-769.
• 59. Zhou T., Endreny T. 2012. Meander hydrodynamics initiated by river restoration deflectors. Hydrological Processes. 26. 3378-3392.
• 60. Żelazo J. 2006. Renaturyzacja rzek i dolin. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 4. 1. 11-31.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023).