Surowiec ilasty stosowany w dawnych manufakturach fajansu w okolicy Opola

• Autorzy: Wyszomirski Piotr , Gajek Marcin , Szydłak Tadeusz , Zawadzki Tomasz

Warianty tytułu

EN

Clayey raw material used in former faience manufactories in the Opole vicinity

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W drugiej połowie XVIII w. i w pierwszej części XIX w. w okolicy Opola działały manufaktury fajansu w Prószkowie (Proskau) i Tułowicach (Tillowitz). Dostępne źródła historyczne sugerują, że wykorzystywały one surowiec ilasty jasnoszarej barwy, który wydobywano w niedaleko znajdującej się kopalni usytuowanej na gruntach ówczesnej wsi Rutki. Na tym terenie czynny jest obecnie duży kamieniołom bazaltu Rutki. W ostatnich latach – w trakcie prac związanych z rozbudową tego kamieniołomu - stwierdzono występowanie kopaliny ilastej w przypowierzchniowej części nadkładu złoża bazaltu. Kopalina ta reprezentuje dwie odmiany: jasnoszarą i czerwonobrunatną. W pierwszym przypadku jest to mułowiec piaszczysty, w drugim zaś – zwietrzelina bazaltowa. Mułowiec ten ma skład kaolinitowo-illitowy z dużą domieszką kwarcu. Surowiec tego typu – a zwłaszcza po zmniejszeniu zawartości kwarcu na drodze prostej operacji płukania – mógł być z powodzeniem stosowany do produkcji fajansu. Wskazuje na to m.in. jasna barwa kopaliny w stanie surowym i po wypaleniu, a także wyniki oznaczenia podstawowych, ceramicznych parametrów technologicznych. Z kolei zwietrzelina bazaltowa, stanowiąca kopalinę barwy czerwono-brunatnej, zawiera przede wszystkim minerały ilaste grupy smektytu, którym towarzyszą głównie takie minerały nieilaste jak kwarc i fazy żelaziste (wodorotlenki żelaza, hematyt). Znaczna zawartość Fe2O3, przekraczająca 12% mas., jest jedną z przyczyn intensywnie czerwonej barwy tej kopaliny po wypalaniu, a także dużej jej podatności na termiczne zagęszczenie. Wydaje się zatem prawdopodobnym, że tzw. „czarna porcelana śląska” produkowana – obok fajansu – w Tułowicach w latach 1842-1857 była wytwarzana z udziałem występującej w Rutkach zwietrzeliny bazaltowej. Produkt ten – stanowiący rodzaj kamionki – charakteryzował się bowiem czerwonym czerepem, który był pokrywany czarnym szkliwem.

EN

In the second half of the 18th century and in the first half of the 19th century, faience factories had operated in the vicinity of Opole, in Prószków (previous German name: Proskau) and Tułowice (Tillowitz). The available historical sources suggest the usage of light-grey clay as ceramic raw material, which was mined in a nearby pit located on land belonging to then Rutki (Rautke) village. Currently, the large basalt quarry is operating in Rutki area. During the recent geological exploration and assessment works aiming to the expansion of the quarry, the clayey raw material was found in the subsurface part of the basalt overburden. This rock comprises two varieties: light grey, which is a sandy mudstone, and reddish-brown, which is a weathering crust of basalt. The sandy mudstone consists mainly of kaolinite and illite with a significant admixture of quartz. This type of clay raw material could be successfully used to produce the faience especially after reduction of quartz content with simple washing techniques. This is indicated, among others, by light colour of the clay in its raw state and after firing, as well as by the results of determinations of basic, ceramic technological parameters. On the other hand, the reddish-brown weathering crust of basalt contains mainly clay minerals of smectite group, which are accompanied by non-clay minerals: quartz and ferrous phases (Fe-hydroxides, hematite). Considerable Fe2O3 content, exceeding 12 wt.%, is one of the reasons for the intense red colour of this raw material after firing, as well as its high susceptibility to thermal compaction. Therefore, it seems likely that the so-called “Black Silesian Porcelain” produced – apart from faience – in the Tułowice Manufacture, in the years 1842-1857, was made of weathering crust of basalt extracted from the Rutki open pit. This “porcelain”, which is, in fact, a kind of stoneware, showed red body covered with black glaze.

Słowa kluczowe

PL

ił kaolinitowo-illitowy; zwietrzelina bazaltowa; Rutki; fajans; Tułowice; Prószków

EN

kaolinite-illite clays; basalt weathering product; Rutki; faience; Tułowice; Prószków

• Wydawca: Polskie Towarzystwo Ceramiczne
• Czasopismo: Materiały Ceramiczne
• Rocznik: 2021
• Tom: T. 73, nr 1
• Strony: 41--56
• Opis fizyczny: Bibliogr. 15 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Wyszomirski Piotr

• AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. A. Mickiewicza 30
• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, 33-100 Tarnów, ul. Mickiewicza

autor

Gajek Marcin

• AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30

autor

Szydłak Tadeusz

• AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30

autor

Zawadzki Tomasz

• Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A., 49-100 Niemodlin, ul. Bohaterów Powstań Śląskich 30

Bibliografia

• [1] Czajkowska, I.: Dawna ceramika zdobnicza w Polsce i wpływ na nią ceramiki angielskiej, Rzeczy Piękne, 9, 10-12, (1930), 181-186.
• [2] Mohl, I.: Górnośląskie manufaktury fajansu w XVIII i XIX wieku, Katalog wystawy, Wyd. Muzeum Górnośląskie, Bytom 2001.
• [3] Emmerling, D. (red.): Tillowitz porcelana Silesia Tułowice porcelit, ISBN 83-908136-2-9, Śląskie Wydawnictwo ADAN, Opole 2000.
• [4] Mohl, I.: Arcydzieła ceramiki od XVIII do XX wieku, Katalog wystawy, ISBN 978-83-88880-73-5, Wyd. Muzeum Górnośląskie, Bytom 2014.
• [5] Schmidt-Stein, G.: Schlesisches Porzellan vor 1945, ISBN 978-3-87057-207-5, Bergstadtverlag Wilhelm Gottlieb Korn GmbH, Würzburg 2007.
• [6] Woźniak, M., Woźniak, E.: Od Tillowitz do Tułowic, ISBN 978-83-925288-4-5, Wyd. Urząd Gminy Tułowice 2007.
• [7] Brindley, G. W., Brown, G.: Crystal structures of clay minerals and their X-ray identification, Mineralogical Society, London 1980.
• [8] BN-82/7001-08: Ceramika - Metody badań - Oznaczanie nasiąkliwości i porowatości, Wydawnictwo Normalizacyjne, Warszawa 1983.
• [9] BN-83/7011-22: Ceramika - Metody badań - Pomiar wytrzymałości na zginanie, Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa 1983.
• [10] BN-83/7011-31: Ceramika - Metody badań - Oznaczanie wody zarobowej, Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa 1983.
• [11] BN-85/7011-11: Ceramika - Metody badań - Oznaczanie skurczliwości surowców i mas ceramicznych, Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa1985.
• [12] Mielicki, J.: Zarys wiadomości o barwie, fundacja rozwoju polskiej kolorystyki, Łódź 1997.
• [13] Kowalski, W., Wiewióra, A.: Terra sigillata, Prace Muzeum Ziemi, 21, cz. 2, (1974), 3-38.
• [14] Stoch, L., Dyjor, S., Sikora, W., Kalmus, M.: Zwietrzeliny bazaltowe Dolnego Śląska, Prace Mineralogiczne 56, 1977.
• [15] Sikora, W., Budek, L., Gaweł, A.: Skład mineralny zwietrzelin Dolnego Śląska, Archiwum Mineralogiczne, 41, (1986), 57-71.