Z badań nad dziejami chemicznej atomistyki. W 150-lecie śmierci Jönsa Jacoba Berzeliusa (1779-1848)

• Autorzy: Zamecki S.

Warianty tytułu

EN

From the research on the history of chemical atomic theory. On the 150th anniversary of the death of Jöns Jacob Berzelius (1779-1848)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Wśród historyków subdziedziny chemii panuje opinia, że szwedzki uczony, Jons Jacob Berzelius, był najwybitniejszym chemikiem Europy pierwszej połowy XIX wieku, co w praktyce sprowadzało się do tezy, że był on wówczas najwybitniejszym chemikiem świata. Początki samodzielnego kontaktu Berzeliusa z subdziedziną chemii datują się od 1799 г., a więc w pięć lat po tym, jak Antoine-Laurent Lavoisier1 (1743-1794) został ścięty na gilotynie na Placu Rewolucji w Paryżu. W tym czasie angielski uczony, John Dalton2 (1766-1844), którego propozycje w zakresie chemicznej atomistyki miały za kilka lat być ogłoszone w dziele A New System of Chemical Philosophy (vol. I, 1808), prowadził jeszcze badania meteorologiczne, rozważając kwestie postawowe dotyczące konstytucji mieszanin gazów. Obaj - zarówno Lavoisier, jak i Dalton - swymi poglądami wpłynęli znacząco na ukształtowanie się sylwetki naukowej Berzeliusa, chociaż ich wpływy nie były równocenne z punktu wiedzenia drogi życiowej szwedzkiego chemika. Tak się ułożyły losy polskiego pisarstwa z zakresu historii subdziedziny chemii, że mimo niekwestionowanej wybitności Berzeliusa nie poświęcono mu wielu publikacji w naszym kraju3. Kilka zaledwie prac zasługuje na wzmiankę, co kontrastuje niekorzystnie z piśmiennictwem krajów zachodnich, w których od kilkudziesięciu lat obszernie dyskutowane są osiągnięcia Berzeliusa. Berzelius nie jest wyjątkiem. W Polsce nie napisano, a mam na myśli pisarstwo profesjonalne z zakresu historii subdziedziny chemii, żadnej książki poświęconej takim światowej rangi chemikom, jak na przykład: J.Dalton, J.J. Berzelius, C.L. Berthollet, H.Davy, D.I.Mendelejew, E.Frankland i inni. Historia subdziedziny chemii jest w Polsce metanauką nader opóźnioną w rozwoju, pozostając ciągle na etapie zbieractwa faktów, zwłaszcza w odniesieniu do dziejów rodzimych, i przy znikomym otwarciu na interpretacje owych faktów, analizy metodologiczne etc. Z każdym rokiem maleje liczba profesjonalnych badaczy dziejów tej subdziedziny. Profesjonalna historia subdziedziny chemii w Polsce w dość szybkim tempie „stepowieje" i nie byłoby wcale trudno przewidzieć, kiedy stanie się ona „pustynią" przy utrzymywaniu się obecnych trendów.

EN

The paper deals with the work of the Swedish scientist Jons Jacob Berzelius, one of the most eminent chemists of the first half of the 19th century in Europe, and is devoted to selected aspects of his attitude towards the chemical atomic theory proposed by John Dal ton in the first decade of the 19th century. The article presents the sources of Berzelius's interest in the chemical atomic theory. Among the more indirect of such sources the author names the classical philosophical atomism represented by Leucippus, Democritus, Epicurus or Lucretius, as well as modern philosophical atomist ideas which can be extracted from the works of P. Gassendi, R. Boyle, or I. Newton. The direct sources of Berzelius's interest in the theory include the quantitative studies made by chemists such as G.E. Stahl, W. Homberg, E.F. Geoffroy, T. Bergman, С. F. Wenzel, R. Kirwan, A.-L. Lavoisier, A.-F. de Fourcroy, L.B. Guyton de Morveau, J.B. Richter, C.L. Berthollet, J.-L. Proust, W. Higgins, J. Dalton as well as many other scientists. The article also mentions the influence on Berzelius's work of such Scandinavian scientists as A.W. Hauch, H.C. Oersted, P.C. Abildgard, E. Wilberg, J. Svedberg, C.M. Arrhenius. The article contains an extensive analysis of Berzelius's views on Dalton's version of chemical atomic theory. The analysis leads the author to conclude that Berzelius was a scientist who made a critically contribution to Dalton's theory. He also points out that the theoretical and empirical heritage of Berzelius surpasses by far the analogous achievements of Dalton.

Słowa kluczowe

PL

chemia; badania chemiczne; atomistyka chemiczna

EN

chemistry; chemical research; chemical atomic theory

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 1998
• Tom: R. 43, nr 2
• Strony: 9--26
• Opis fizyczny: Bibliogr. 34 poz.

Twórcy

autor

Zamecki S.

• Warszawa