Problematyka potencjalnej lokalizacji karpackich grodzisk wczesnośredniowiecznych w oparciu o modelowanie GIS

• Autorzy: Konstantinovski Puntos Cyryl

Warianty tytułu

EN

Issue of the potential of Early Medieval hillforts localization in Carpathians based on GIS analysis

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W studiach nad lokalizacją wczesnośredniowiecznych grodów obszaru górskiego na terenie Polski istnieje ciągle luka poznawcza. Spowodowana jest ona trudnościami z automatycznym wyznaczaniem miejsc istotnych strategicznie, co jest szczególnie ważne do badań geoarcheologicznych. Jednym z wielu niezbadanych terenów pod tym względem są Polskie Karpaty, mające urozmaicony krajobraz, a ponadto sprzyjające warunki strategiczne. Najważniejszym celem niniejszego opracowania jest wskazanie miejsc, gdzie potencjalnie mogłyby znajdować się grody na mapie wczesnośredniowiecznej Polski, dopiero co się tworzącej. Drugim celem jest opracowanie modelu detekcji potencjalnych obiektów archeologicznych oraz określenie czy punkty te korelują z obecnymi grodziskami i w jakim stopniu, a także znalezienie potencjalnych miejsc archeologicznych (na podstawie opracowanego modelu). Za pomocą współczesnych narzędzi GIS, służących do szczegółowych analiz terenów, opracowano algorytm bazujący na Numerycznym Modelu Terenu. Pozawala on na klasyfikację wzgórz, które mogły być wykorzystywane przez wczesnośredniowieczną ludność i tworzącą się w tym czasie monarchię piastowską. Zastosowanie tej klasyfikacji ułatwia rozpoznanie czy lokalizacja danego grodu jest korzystna z powodów topograficznych i może przysłużyć się do poszukiwania nieodkrytych jeszcze konstrukcji tego typu na badanym terenie. Aby sprawdzić warunki lokalizacyjne, wykorzystano analizę widoczności, by znaleźć przykładowe miejsca poza wykorzystaniem strategicznym w przestrzeni, gdzie powinien znajdować się odpowiedni gród (brak okolicznego grodu - brak ochrony), Na przykładzie jednego z potencjalnych grodzisk (Łososina Dolna) zweryfikowano na ile utworzony model sprawdza się w praktyce. Ze względu na to, że jest to teren przygraniczny, logiczne jest, że obfitował w wiele konstrukcji obronnych, a to daje sporo możliwości badawczych w jego obrębie. W rezultacie omawiany, autorski model, ukazujący lokalizacje grodzisk i wzgórz, może być szerzej zastosowany do wielorakich analiz, prowadzonych przez badaczy o różnych specjalizacjach. Opracowany algorytm (po wprowadzeniu pewnych zmian) można będzie wykorzystać również do badania innych, górskich regionów.

EN

The research gap is still in studies on the location of Early Medieval hillforts in mountainous areas in Poland. It concerns the difficulties with automatic detection of strategically important places - which are particularly important to geoarchaeological analysis. The most important goal of this study is: to indicate a potential hillfort could be located on the map of Early Medieval Poland. The second goal is: to develop a model of detecting potential archaeological objects and to determine whether these points correlate with current hillforts and the correlation to its extent. After that it's important to find potential archaeological sites based on the developed model. The Polish Carpathians provided a diversified landscape with favourable strategic conditions. For analysis using modern GIS tools, an algorithm was developed based on the Digital Elevation Model, allowing the classification of hills that could have been used by the early medieval population and the Piast Monarchy. The use of this classification makes it easier to recognize whether a given stronghold is in a favourable location for topographic reasons and can be used to search for structures of this type that have not yet been discovered in the field works. Additionally, checking the location conditions and visibility analysis were used to find examples of places outside strategic use in space (lack of protection due to the lack of a nearby hillfort) where an appropriate stronghold should be located. Using the example of one of the potential strongholds (Łososina Dolna), the model was verified to check how well the created model works in practice. In terms of defence, it is a border area, which makes it logical that it was huge in many defensive structures. This opens a lot of research opportunities within this region. As a result, the discussed original model, showing the locations of hillforts and hills, can be more broadly applied to other analysis - conducted by researchers with various specializations. The developed algorithm (after certain changes) can also be used for other mountainous regions.

Słowa kluczowe

PL

analiza przestrzenna; wczesne średniowiecze; grodziska; geoarcheologia; GIS; Karpaty

EN

spatial analysis; Early Medieval; hill-forts; geoarcheology; GIS; Carpathians

• Wydawca: Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej
• Czasopismo: Roczniki Geomatyki
• Rocznik: 2024
• Tom: T. 22, z. 1(101)
• Strony: 11--40
• Opis fizyczny: Bibliogr. 59 poz., rys.

Twórcy

autor

Konstantinovski Puntos Cyryl

• Szkoła Doktorska Nauk Społecznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

• https://orcid.org/0000-0001-8500-7348

Bibliografia

• ArcGIS Pro: https://pro.arcgis.com/en/pro-app/latest/help/analysis/geoprocessing/modelbuilder/modelbuilderquick- tour.htm (dostęp: 24.07.2024).
• Atlas Grodzisk Wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski: www.atlasgrodzisk.pl (dostęp: 24.07.2024).
• Bakuła K., Ostrowski W., Zapłata R., 2014: Automatyzacja w procesie detekcji obiektów archeologicznych z danych ALS. In: Minta-Tworzowska D. (ed.) Folia Praehistorica Posnaniensia, v. XIX, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 189-206.
• Bickler S., Machine Learning Arrives in Archaeology., 2021: Advances in Archaeological Practice, 9(2), Cambridge University Press dla Society for American Archaeology, s. 186–191.
• Bryk M., Chyla K., 2013: Zastosowanie technologii GIS w lokalizacji stanowisk archeologicznych podczas prospekcji terenowej. In: Roczniki Geomatyki, t. XII, 1(63), s. 19-29.
• Chase A., Chase D., 2017: Detection of Maya Ruins by LiDAR: Applications, Case Study, and Issues, 22. In: N. Masini, F. Soldovieri (ed.) Sensing the Past, Geotechnologies and the Environment, Springer, 16, s. 455-468.
• Chrzan K., Moździoch S., Rodak S., 2019: Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce Tom 5 powiat polkowicki województwo dolnośląskie, Wrocław, IAiE PAN, s. 12.
• Copernicus: https://spacedata.copernicus.eu/collections/copernicus-digital-elevationmodel (dostęp: 07.04.2024).
• Cui J., Liu Y., Sun J., Hu D., He H., 2021: G-STC-M Spatio-Temporal Analysis Method for Archaeological Sites, In: International Journal of Geo-Information, 10(5), s. 1-25.
• Encyklopedia Leśna: https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/srtm/ (dostęp: 20.07.2024)
• Esri: https://support.esri.com/en-us/knowledge-base/how-to-invert-a-surface-using-arcgis-spatialanalyst-000006694 (dostęp: 20.07.2024).
• EU-DEM (https://land.copernicus.eu/imagery-in-situ/eu-dem/eu-dem-v1.1/, (dostęp: 15.09.2022).
• Fontana G., 2022: Italy’s Hidden Hillforts: A Large-Scale Lidar-Based Mapping of Samnium. Journal of Field Archaeology, 47(4), s. 245–261.
• Geoportal Krajowy: https://www.geoportal.gov.pl/ (dostęp: 04.07.2024).
• Giętkowski T., Zachwatowicz M., 2008: Klasyfikacja rzeźby w oparciu o pochodne Numerycznego Modelu Wysokości i jej potencjalne zastosowania w badaniach krajobrazowych, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XXI, s. 111-125.
• Gruszka B., 2016: Układ Przestrzenny Wczesnośredniowiecznego Grodu W Połupinie, stan. 2. W: B. Gruszka (ed.) Wczesnośredniowieczny gród w Połupinie, stan. 2. Nowe analizy i interpretacje źródeł archeologicznych i przyrodniczych, Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze, Zielona Góra, t. II, s. 72-100.
• Guarino, G., Brucato, A., 2024: Spatial Archaeology: Remote Sensing for the Study and Preservation of Cultural Heritage through Open Data and FLOSS Tools. Proceedings, 96(1).
• Guyot A., Lennon M., Lorho T., Hubert-Moy L., 2021: Combined Detection and Segmentation of Archaeological Structures from LiDAR Data Using a Deep Learning Approach, Journal of Computer Applications in Archaeology, t4(1), s. 1-19.
• Hare T., Masson M., Russell B., 2014: High-Density LiDAR Mapping of the Ancient City of Mayapán, MDPI Remote Sensing, 6(9), s. 9064-9085
• Hincks S., Johnston R., 2022: The ephemerality of prominence: A geospatial analysis of acoustic affordances in a hillfort landscape. Journal of Anthropological Archaeology, 67, s. 1-19.
• Hradiska: www.hradiska.sk (dostęp: 20.07.2024)
• Juřík V., Snopková D., Chmelík J., Ugwitz P., Stachoň Z., Šašinka Č., Řezník T., 2021: A Comparison of Monoscopic and Stereoscopic 3D Visualizations: Effect on Spatial Planning in Digital Twins. MDPI Remote Sensing, 13(15), s. 5-6.
• Kajkowski K., 2019: Zagadnienie tzw. grodów kultowych na wczesnośredniowiecznym Pomorzu. Slavia Antiqua. Rocznik poświęcony starożytnościom słowiańskim, 59, s. 129–152.
• Kiarszys, G., Banaszek, Ł., 2018: Dostrzec i zrozumieć. Porównanie wybranych metod wizualizacji danych ALS wykorzystywanych w archeologii. Folia Praehistorica Posnaniensia, 22, s. 233–270.
• Konstantinovski Puntos C., Luc M., 2022: Space-Time Analysis of Strongholds in the Southern Section of the Polish-Ruthenian Borderland with Particular Emphasis on Carpathian Centers, Research Using GIS Tools, Geoinformatica Polonica, 21, s. 95-104.
• Konstantinovski Puntos C., 2022: Geo & Arche – dialog wschodniej perspektywy, wizualizacja informacji geograficznej, fotografia, IGiGP UJ, Przemyśl – Kraków, s. 1-20.
• Koperski A., 1979: Nowe stanowisko archeologiczne w województwie przemyskim, MSROA za lata 1973-1975, 1964, MSROA, Rzeszów, s. 149-155.
• Kotowicz P., 2005: System militarny Sanoka we wczesnym średniowieczu, Acta Militaria Mediaevalia I Sztuka wojenna na pograniczu polsko-rusko-słowackim w średniowieczu, Kraków – Sanok, s. 61-86.
• Kozak J., 2021: Geografia: Podejście Cyfrowe, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydawnictwo IGiGP UJ, Kraków, s. 90.
• Lisowska E., Jaworski K., 2021: 8th-10th century hillforts in the Sudetes – exploring current state of research and observations, towards new horizons, Acta Archaeologica Carpathica, 56, s. 335–386.
• Łapkowski P., 2004: Dolnośląska baza danych o stanowiskach archeologicznych In: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002 (ed.)
• Eugeniusz Tomczak, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Katowice, s. 311-322
• Marszałek J., 1993: Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Warszawa, Wydawnictwo Kryciński
• Nauka w Polsce: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C406184%2Ckolejne-grodziskasprzed- 35-tys-lat-odkryto-kolo-jasla.html (dostęp: 20.04.2024).
• Nsanziyera A., Rhinane H., Oujaa A., Mubea K., 2018: GIS and Remote-Sensing Application in Archaeological Site Mapping in the Awsard Area (Morocco), Geosciences, 8(6), s. 1-21.
• O’Driscoll J., 2017: Landscape prominence: Examining the topographical position of Irish hillforts using a cumulative viewshed approach, Journal of Archaeological Science: Reports, 16, s. 73-89.
• Olczak J., Siuchniński K., 1976: Typologia wczesnośredniowiecznych grodzisk Pomorza Środkowego “Slavia Antiqua”, 23, s. 111-152
• Olczak E., Tazbir J., 2009: Wielki Atlas Historyczny, Demart, Warszawa, s. 20-21.
• Oxford: https://www.ox.ac.uk/news/2017-06-23-online-hillforts-atlas-maps-all-4147-britain-andireland-first-time (dostęp: 20.07.2024)
• Parczewski M., 2005: Czasopismo Acta Militaria Mediaevalia I Sztuka wojenna na pograniczu polsko-rusko-słowackim w średniowieczu, Kraków – Sanok, s. 27-36.
• Pasławski J., 2010: Wprowadzenie do Kartografii i Topografii, Nowa Era, Wrocław 2010, s. 196-234.
• Pawlata L., 2015: Badania archeologiczne z użyciem metody LIDAR w lasach Nadleśnictwa Rudka "Podlaskie Zeszyty Archeologiczne", 10-11, s. 199-213.
• Pępkowska-Król A., Bobrek R., Wilk T., 2013: Przyroda polskich Karpat, Przewodnik krajoznawczy, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków – Marki, Leyko, s. 17-45.
• Poleski J., 2004: Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, IA.UJ Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 324
• Poleski, J., 2013: Małopolska w VI-X wieku : studium archeologiczne, IA.UJ, s. 54
• Qgis2threejs (https://plugins.qgis.org/plugins/Qgis2threejs/ (dostęp: 14.04.2022).
• Rajman J., 2018: Średniowieczne pogranicze w Karpatach: refleksje nad informacjami Jana Długosza, Res Gestae. Czasopismo Historyczne, 6, s. 85-112.
• Renfrew C., Bahn P., 2012: Archaeology. Theories, Methods and Practice. Thames and Hudson. London, s. 231.
• Reuter H.I, Nelson A., Jarvis A., 2007: An evaluation of void filling interpolation methods for SRTM data, International Journal of Geographic Information Science, 21(9), s. 983-1008.
• Rogers D., 2005: Developing a location research methodology, Journal of Targeting, Measurement and Analysis for Marketing, 13(3), s. 201–208.
• Schreg R., 2020: Human Impact on Hydrology. Direct and Indirect Consequences of Medieval Urbanisationin Southern Germany, In: Nicola Chiarenza, Annette Haug and Ulrich Mülle (ed.) The power of urban water, De Gruyter, Berlin/Munich/Boston, s. 249-264.
• Sosnowska E., 2010: Kopiec Tatarski w Przemyślu, In: Sosnowska E. (ed.) Przemyśl Wczesnośredniowieczny, a, Wydawnictwo Origines Polonorum, Warszawa, s. 349-363.
• Štular B., Lozić E., 2022: Airborne LiDAR data in landscape archaeology. An introduction for nonarchaeologists. Information Technology, 64(6), s. 247.
• Tapete D., 2018: Remote Sensing and Geosciences for Archaeology, Geosciences, 8(2), s. 1-11.
• Verhagen P., 2018: Digital Geoarchaeology, In: Siart C., Forbriger M., Bubenzer O. (ed.). Natural Science in Archaeology, Springer, s. 20.
• Vojteková J., Tirpáková A., Petrovič F., Izakovičová Z., Vojtek M., 2022: Spatial analysis of historical objects with defensive function in Slovakia, Geocarto International, 37(25), s. 7556–7579.
• Welc F., Nitychoruk J., Solecki R., Rabiega K., Wysocki J., 2018: Results of integrated geoarchaeological prospection of unique Iron Age hillfort located on Radomno lake island in north-eastern Poland, Studia Quaternaria, 35(1), s. 55–71.
• Wacnik A., Szczepanek K., Harmata K., 2006: Przemiany roślinności jako zapis zjawisk osadniczych w okresie średniowiecza na terenach przyległych do Przełęczy Dukielskiej w Beskidzie Niskim, W: Gancarski J. (ed.) Wczesne Średniowiecze w Karpatach Polskich, Krosno, s. 742-747.
• Współczynnik korelacji r-Pearsona - Predictive Solutions: https://predictivesolutions.pl/wspolczynnik-korelacji-r-pearsona (dostęp: 24.07.2024).