Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 3. Kościoły z XV – połowy XVI w.

• Autorzy: Kozaczewska-Golasz H. , Golasz-Szołomicka H.

Warianty tytułu

EN

Medieval hall churches in Silesia. Part 3. Churches between the 15th and mid 16th c.

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W okresie od XV w. do około połowy XVI w. na Śląsku (w granicach historycznych) wznoszono kościoły halowe na obszarze od Gubina do Żor. Posiadały one zróżnicowane układy przestrzenne, podziały wnętrz i sklepienia. Wśród 21 kościołów ponad połowę stanowią kościoły z jednonawowym prezbiterium, o niezbyt wysokich korpusach nawowych około 12-14 m, z wyjątkiem kościoła w Żarach o wysokości 19,10 m. Kościoły te przekryte były sklepieniami krzyżowymi, gwiaździstymi i pięciopodporowymi. Tylko w kościołach w Kątach Wrocławskich, Gryfowie Śląskim i w zakrystii we wrocławskim kościele św. Barbary założono sklepienia sieciowe. Żebra sklepień opierają się na wspornikach lub wnikają bezpośrednio w ściany i filary. Artykulację ścian wnętrza pilastrami zastosowano w Żarach i być może w Sycowie. W dziewięciu kościołach halowemu korpusowi odpowiada halowe prezbiterium. W trzech obiektach (Namysłów, Opole, Lwówek Śląski) każdą z naw zakończono po stronie wschodniej wielobokiem, podobnie jak w XIV w. po raz pierwszy na Śląsku uczyniono to w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu. Halowe prezbiterium i korpus nadają kościołom znaczną długość. Nakrywano je jednym dachem dwuspadowym oraz dachami wielobocznymi nad częścią wschodnią. Kościół w Bytomiu, po przebudowie w XIX w. uzyskał układ z trójnawowym prezbiterium halowym, jednak pierwotnie posiadał on jednonawowe prezbiterium z wysokimi kaplicami po bokach, a każde wnętrze nakryte było oddzielnym dachem, które kontynuowano nad korpusem. Wnętrza kościołów różnią się rozstawem filarów, artykulacją ścian oraz systemem sklepiennym. Tylko w Namysłowie zachowały się sklepienia z XV w., w Opolu i Bytomiu założono sklepienia sieciowe około połowy XVI w., natomiast w Lwówku Śląskim sklepienia uległy całkowitemu zniszczeniu. W pięciu kościołach z halowymi prezbiteriami wprowadzono nowe rozwiązanie w postaci wielobocznego halowego obejścia, wcześniej niewystępującego na Śląsku. Po raz pierwszy wzniesiono je prawdopodobnie w Szprotawie, potem w Nysie i Gubinie. Kościoły w Górze i Mirsku zamknięto od wschodu wielobocznie, ale układ filarów i arkad międzynawowych dochodzących do ściany wschodniej nie tworzy właściwego obejścia. Kościoły halowe z prezbiterium z obejściem budowano także na niedalekich od Śląska terenach Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Niewątpliwie na kościołach pomorskich z kaplicami między wewnętrznymi przyporami wzorował się twórca kościoła w Gubinie. Jednak strona zewnętrzna kościoła pozostała tradycyjnie „śląska” – z wyraźnymi przyporami. W Wielkopolsce kościoły z halowym obejściem zaczęto budować później niż na Śląsku. „Hale obejściowe” Wielkopolski powstałe po 1450 r. mimo stosowanej nazwy nie miały wykształconego obejścia, sklepienie nawy głównej dochodziło do wschodniego wieloboku. Podobnie rozwiązano część wschodnią w kościele w Górze i Mirsku. Koncepcje halowego obejścia w Polsce wzorowane były na przykładach zachodnich występujących w Niemczech i Austrii. W Czechach kościoły z obejściem halowym zaczęto budować od połowy XV w., a więc później niż w Polsce. W Bytomiu, Nysie, Gubinie i Górze długie wnętrza kościołów zostały przedzielone w połowie poprzeczną ścianą arkadową, która oddziela część kapłańską. W kościołach w Gubinie i Górze wieloboczną część wschodnią otaczają kaplice, połączone na zewnątrz w wielobok ścianą bez rozczłonkowań. We wnętrzach wystąpiła nowa, wzbogacona forma dwu- i trzypoziomowej artykulacji. W Nysie, gdzie kaplice znajdują się tylko wzdłuż ścian podłużnych, po stronie wschodniej pozostawiono nisze okienne sięgające do posadzki, jak w XIV w. w Paczkowie. Obok nowego układu przestrzennego z halowym obejściem ważnym osiągnięciem architektury z XV – poł. XVI w. było wzbogacenie rysunku żeber w sklepieniach gwiaździstych oraz wprowadzenie nowych sklepień sieciowych i kryształowych. Sklepienia sieciowe otrzymały różne układy żeber, w większości w oparciu o sklepienia kolebkowe z lunetami. Najstarszymi sklepieniami sieciowymi na Śląsku były sklepienia o jednorodnej sieci z końca XIV w., a pojawiły się w nawie głównej kościoła św. św. Piotra i Pawła w Legnicy, w prezbiterium kościoła parafialnego w Środzie Śląskiej oraz w kruchcie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. W kościołach halowych na Śląsku sklepienia o jednorodnej sieci zastosowano w Górze (zakrystia), Nysie (kaplice) oraz w Gubinie. Od 1. ćw. XV w. w śląskich kościołach halowych zaczęto stosować sklepienia sieciowe w Szprotawie, Gubinie, Gryfowie Śląskim wzorowane na sklepieniu zastosowanym przez P. Parlera w katedrze praskiej (Czechy). Różnią się one proporcjami przęseł kwadratowych i prostokątnych oraz układem sieci żeber. Potrójny układ żeber występował w nawie głównej kościoła w Szprotawie oraz w prezbiterium kościoła w Gubinie. W kościołach w Bytomiu i w Lwówku Śląskim (kruchta płn.) wzniesiono XVI w. sklepienia sieciowe wzorowane na sklepieniu P. Parlera znajdującym się w wieży mostu Karola w Pradze (Czechy). Sklepienia kryształowe założono w kaplicach kościoła w Gubinie oraz pod emporą w katedrze w Opolu. W Gubinie są one na bazie sklepień o jednorodnej sieci, a w Opolu – podobne do gwiaździstych. Na Śląsku pierwsze sklepienia kryształowe powstały prawdopodobnie w prezbiterium kościoła franciszkańskiego w Żaganiu (1486-1495), choć być może wcześniejsze od nich są sklepienia w kaplicach w Gubinie. Kościoły śląskie posiadały wysokie elewacje rozczłonkowane przyporami, między którymi znajdowały się maswerkowe okna. Ściany szczytowe ozdabiano blendami ostrołukowymi lub w formie okien o podziale kratowym. W kościołach późnogotyckich o niewielkiej liczbie detali architektoniczno-rzeźbiarskich ważną rolę odgrywały okna maswerkowe, którym nadawano zróżnicowane kompozycje. Duże okna o trójdzielnych i czterodzielnych maswerkach występują w kościołach w Nysie, Lwówku i Namysłowie. Nowym elementem są łęki półkoliste, zgeometryzowane rybie pęcherze, przedłużone profile laskowania, ucięte za przecięciem profili, dowolne układy krzywolinijne oraz układy sieciowe. Nie przywiązywano natomiast większej wagi do portali – są niewielkie, niezbyt dekoracyjne. Średniowieczni budowniczowie na Śląsku w XV – poł. XVI w. stworzyli własne koncepcje kościołów halowych, wykorzystując różne elementy kościołów zachodnich, a także z dzielnic sąsiednich. Zachowano stosowany w śląskich kościołach halowy układ naw o szerokości zbliżonej do proporcji 1 : 2, tylko w Gubinie szerokość naw bocznych jest większa, ale nie równa nawie głównej, jak czyniono to w wielu kościołach austriackich. Nie wprowadzono na Śląsku filarów cylindrycznych, charakterystycznych dla kościołów europejskich. Wnętrza przekrywano sklepieniami gwiaździstymi o urozmaiconych układach żeber oraz nowymi sklepieniami sieciowymi i kryształowymi. Duże okna maswerkowe stanowią dekoracyjne dopełnienie wysokich i przestronnych wnętrz.

EN

Hall churches were built in Silesia from the beginning of the 13th c. In the 15th c. and until the mid 16th c. 21 hall churches were erected or reconstructed . Most of the reconstructed churches came from the 13th or the beginning of the 14th c. Sometimes it is hard to establish the time and scope of reconstruction, even in situations when the documentation describing construction work have been preserved. Some essential and irreversible changes in churches were made in the 19th and at the beginning of the 20th c. In this period of time churches were not so often described as in the 14th c., H. Lutsch pointed out that transverse blind arcade which shortened the nave appeared in churches, as well as radial chapels around the presbytery, which he defined as the result search for new forms conducted by late medieval constructors. H. Tintelnot noticed that between the 14th c. and the Reformation Silesian Gothic style did not undergo any major changes. Descriptions of churches were included in catalogues of art monuments by: H. Lutsch, S. Kowalski, J. Pilch, in the Catalogue of Art Monuments in Poland. In 1962 there was a session of the Association of Art Historians, it was devoted to late Gothic architecture and art. A. Miłobędzki presented there church types occurring in Poland, pointing out that there was large number of hall churches. In his opinion the construction of the Collegiate Church of Virgin Mary in Poznań with a hall presbytery and a polygonal ambulatory was influenced by Hans von Burghausen’s churches – the Church of Holy Spirit in Landshut (1407-1461) and the choir of the Franciscan church in Salzburg (started before 1408). Unfortunately Silesia was not mentioned in these considerations. M. Zlat emphasised that there was a magnificent solution used in the church in Nysa, which, in his opinion, was covered with the Parler’s net vault. He pointed out that there was break in construction of churches due to the Hussite Wars, after which no notable buildings were erected. M. Kutzner presented Silesian architecture from the 15th and 16th c. from the perspective of its conservative character. He noticed new forms in vault details, window traceries, and interior decorations. Articles written by M. Brykowska, D. Hanulanka and M. Zlat are devoted only to vaults. In the catalogue of Architektura gotycka w Polsce (Gothic Architecture in Poland) the earlier literature, descriptions and church dating. The goal of the work preparing measurement and photographic documentation of churches, architectural and historical research as well as reconstruction of their state from the 15th – mid 16th c. The research encompassed preserved hall churches in historical borders of Silesia. Research results were the basis for a comparative analysis of projections, spatial designs, architectural and sculptural details presented in this article. The allowed to date some churches more precisely.

Słowa kluczowe

PL

Śląsk; architektura gotycka; kościoły halowe

EN

Silesia; gothic architecture; hall churches

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2013
• Tom: T. 58, z. 3
• Strony: 5--66
• Opis fizyczny: Bibliogr. 50 poz., fot., rys., tab.

Twórcy

autor

Kozaczewska-Golasz H.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

autor

Golasz-Szołomicka H.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

Bibliografia

• J. Adamski. Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski, Kraków 2010.
• H. Andrzejak, Świątynia starsza od miasta. Szkice z dziejów kościoła Wniebowzięcia NMP w Bytomiu, Opole 2002.
• Architektura gotycka w Polsce, ed. T. Mroczko i M. Arszyński, Katalog Zabytków, ed. A. Włodarek, Warszawa 1995.
• C. Baier, Geschichte der Stadtpfarrkirche zu Sprottau, Sprottau 1905.
• K. Barczyńska, Opis badań i prac inwentaryzacyjnych kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Szprotawie, Lubuskie Materiały Konserwatorskie, Zielona Góra 2010, pp. 27-32.
• K. Bimler, Der Breslauer Dombaumeister Peter Rote aus Halle. Zur Baugeschichte von Stadt und Kreis Namslau, [in:] Quellen zur Sehlesisehen Kunstgeschichte, brochure No. 6, Breslau 1941.
• M. Brykowska, Sklepienia kryształowe, [in:] Późny gotyk. Studia nad sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław 1962 , Warszawa 1965, pp. 243-260.
• W. Buchowiecki, Die gotischen Kirchen - sterreichs, Wien 1952, p. 242.
• G. Chmarzyński, Sztuka w Bytomiu, [in:] Dziewięć wieków Bytomia. Szkice z dziejów miasta i ziemi bytomskiej- ed. F. Ryszka, Stalinogród 1956, pp. 121-139.
• T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego, Kraków 1974.
• České umĕni gotické, zpracovali A. Kutal, D. Libal, A. Matĕjček, Praha 1949.
• J. Froben, Annales Ioannis Frobenii ab anno 1347, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Rep. 135. E 99a, sygn. 679.
• K. Gadner, Geschichte der Stadt Guben, Güben 1925.
• U. Gentz, Der Hallenumgangschor in der Städtlischen Backsteinarchitektur Mitteleuropas 1350 - 1500. Eine kunstgeographisch vergleichende Studie, Studien zur Backsteinarchitektur, Bd 6. Berlin 2003, pp. 216-218.
• H. Golasz (H. Kozaczewska-Golasz), Lubsko, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NPM, Wrocław 1980, MLSP, BDZ in Zielona Góra.
• D. Hanulanka, Sklepienie późnogotyckie na Śląsku, WTN, Rozprawy Komisji Historii Sztuki, T. VII, Wrocław 1971.
• J. Jarzewicz, O artystycznych i funkcjonalnych uwarunkowaniach architektury kościoła w Nysie, Sztuka około 1400. Poznań 1995, pp. 158-160.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce:
• vol. IV, Województwo wrocławskie (new series), ed. J. Pokora, M.ZIat;
• vol. VI, Województwo katowickie, ed. I. Reduch-Samkowa i J. Samek;
• vol. VII, Woj. opolskie, cd. T. Chrzanowski, M. Kornecki.
• J. Kębłowski, Nysa, Wrocław 1972.
• J. Kowalski, Gotyk wielkopolski, architektura sakralna XIII-XVI w., Poznań 2010.
• S. Kowalski, Zabytki środkowego Nadodrza (Katalog architektury i urbanistyki). Zielona Góra 1976.
• H. Kozaczewska-Golasz, Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, part 1, kościoły z XIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” („KAiU”), vol. LVIII, brochure No. 1, Warszawa 2013.
• H. Kozaczewska-Golasz, Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, część 2, kościoły z XIV w., „KAiU”, vol. LVIII, brochure No. 2, Warszawa 2013.
• B. Krzyślak, Góra, woj. leszczyńskie. Kościół parafialny pw. św. Katarzyny, Studium historyczno-architektoniczne, MLSP, Poznań 1984, BDZ in Wrocław.
• Kunstdenkmäler der Bezirke Neuhrandenburg, Rostock, Schwerin, oprać. S. Badstübner, B. Becker, C. Stefansky, II. Trost, Berlin 1975.
• M. Kutzner, Problem tradycjonalizmu w śląskiej architekturze XV i początku XVI w., [in:] Późny gotyk..., pp. 227-242.
• C. Lasota i A. Legendziewicz, Badania gotyckiej architektury Namysłowa. Kościół parafialny miasta lokacyjnego, „Architectus”, Wrocław 2005, No 1 and 2 (17-18), pp. 21-33.
• C. Lasota, Sprawozdanie z badań archeologicznych kościoła NM Panny w Żarach, Wrocław 1973, MLSP in the Library ofthe Institute of History of Architecture and Art of Wrocław University of Technology (IHASiT. PWr.)
• C. Lasota, J. Rozpędowski, Dwunawowy kościół z pierwszej połowy XIII wieku w Żarach, [in:] Z badań trzynastowiecznej architektury na Śląsku i w Czechach, Prace Naukowe IHASiT. PWr., Wrocław 1981, No. 15, Series: Studia i Materiały No. 8,pp. 49-52.
• H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1886-1902, Bd I-VI.
• M. Małachowicz, Badania architektoniczne fary gubińskiej w 2008 roku. Stan badań fary gubińskiej, [in:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, vol. 5, Zielona Góra 2008, pp. 55-61.
• V. Mencl, Česká architektura doby lucemburské. Praha 1948.
• P. Meyer, Historia sztuki europejskiej, Warszawa 1973.
• Miłobędzki, Późnogotyckie typy sakralne w architekturze ziem polskich, [in:] Późny gotyk..., pp. 83-140.
• M. Niemczyk, Kaplice mieszczańskie na Śląsku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, vol. XIII, Wrocław 1983, pp. 9-66.
• A. Peter, Kościół famy w Gubinie. Dzieje w zarysie, Gubin 2008.
• J. Pilch, Zabytki architektury Dolnego Śląska, Wrocław 1978.
• J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
• U. Popłonyk, Opole, ser. Śląsk w Zabytkach Sztuki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
• Późny gotyk. Studia nad sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław 1962, Warszawa 1965.
• P. de la Riesta, Architektura gotyku w „krajach niemieckich” [in:] Gotyk. Architektura, rzeźba malarstwo, ed. R. Toman, Könemann 2004.
• J. Rozpędowski, Sprawozdanie z badań architektonicznych kościoła NM Panny w Żarach, Wrocław 1973, MLSP in IHASiT. PWr.
• S. Skibiński, Pomorze Zachodnie i Nowa Marchia, [in:] Architektura gotycka w Polsce..., pp. 111-123.
• R. Wagner-Rieger, Mittelalterliche Architektur In Österreich, St. Pölten-Wien 1988.
• H. Tintelnot, Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Kitzingen 1951.
• Umĕlecké památky Čech, Praha 1977-1982, vol. 1-4.
• Ziemia Lubska, Poznań 1950.
• M. Zlat. Najstarsze sklepienia sieciowe w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, T. XVII, Warszawa 1972, brochure No. 1, pp. 3-119.
• M. Zlat. Sztuki śląskiej drogi do gotyku, [in:] Późny gotyk..., pp. 141-226.