Poglądy o drenażu wód powierzchniowych w Kotlinie OrawskoNowotarskiej (Karpaty Zachodnie) w neogenie i czwartorzędzie : przegląd krytyczny

• Autorzy: Łajczak Adam , Cieszkowski Marek , Zarychta Roksana

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana-043-003

Warianty tytułu

EN

Views on the drainage of surface waters of the Orawa-Nowy Targ Basin (Western Carpathians) in Neogene and Quaternary : critical review

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W oparciu o przegląd literatury zaprezentowano poglądy, jakie pojawiły się od początku XX w. o kierunkach drenażu wód powierzchniowych, ich zmianach i uwarunkowaniach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie) w neogenie, na przełomie neogenu i czwartorzędu i w czwartorzędzie. Wyróżniono trzy grupy poglądów różnie oceniających dawne kierunki odpływu cieków z kotliny. Różnice w ocenie kierunku drenażu wód powierzchniowych w neogenie dotyczą wschodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, z kolei ówczesny drenaż zachodniej części kotliny jest zgodnie oceniany przez cytowanych autorów. Zbieżność poglądów istnieje także w ocenie kierunków odwodnienia kotliny w czwartorzędzie, kiedy pod tym względem zaszły już mniejsze zmiany. Skutkiem zmian w kierunkach odwodnienia kotliny było, uwarunkowane tektoniką i rozwojem największego stożka glacifluwialnego, przesunięcie na zachód Europejskiego Działu Wodnego. Skala zmian w kierunkach drenażu wód powierzchniowych Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i w wielkości przesunięcia Europejskiego Działu Wodnego od początku neogenu, jest znacznie większa niż w przypadku leżącej po słowackiej stronie Tatr Kotliny Podtatrzańskiej (Podtatranská kotlina).

EN

Based on the review of research literature, which appeared since the beginning of the 20th, views on drainage directions of surface waters, their changes and conditioning of the Orawa-Nowy Targ Basin (Western Carpathians) in Neogene, at the turn of Neogene and Quaternary and in Quaternary were shown. Three groups of opinions, which differ in their assessment of the former drainage directions of the basin’s surface waters, were identified. Differences in the assessment of drainage directions during the Neogene concern the eastern part of the Orawa-Nowy Targ Basin, while the former drainage in the western part of the basin is consistently assessed by the cited authors. Concurrence of opinions also concerns the assessment of drainage directions of surface waters of the basin in Quaternary, when drainage changes were small. Drainage changes of the basin, caused by tectonic movements and the development of the largest fluvioglacial fun, resulted in the displacement of the European Watershed towards the west. The scale of changes in drainage directions of surface waters of the Orawa-Nowy Targ Basin and the size of displacements of the European Watershed since the beginning of the Neogene is much larger than in the case of Sub-Tatra Basin (Podtatranská kotlina) located at the foot of the Slovakian part of the Tatra Mountains.

Słowa kluczowe

EN

drainage of surface waters; river network; bifurcation; European Watershed; Neogene; Quaternary; Orawa-Nowy Targ Basin; Western Carpathians

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2024
• Tom: Vol. 43
• Strony: 23--40
• Opis fizyczny: Bibliogr. 83 poz., rys.

Twórcy

autor

Łajczak Adam

• Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Poznań

• https://orcid.org/0000-0002-5088-4540

autor

Cieszkowski Marek

• Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

• https://orcid.org/0000-0003-2176-239X

autor

Zarychta Roksana

• Instytut Prawa, Ekonomii i Administracji, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej, Kraków

• https://orcid.org/0000-0002-3406-303X

Bibliografia

• Balon J., Jodłowski M., 2014. Regionalizacja fizyczno-geograficzna Karpat Zachodnich – studium metodologiczne. W: W.Ziaja (red.), Struktura środowiska przyrodniczego a fizjonomia krajobrazu. Wyd. Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków: 85–105.
• Baumgart-Kotarba M., 1983. Kształtowanie koryt i teras rzecznych w warunkach zróżnicowanych ruchów tektonicznych (na przykładzie wschodniego Podhala). Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 145: 1–133.
• Baumgart-Kotarba M., 1988. Fluvial activity in the Orava Basin in Late Glacial and Holocene time. W: L.Starkel, J.Rutkowski, M.Ralska-Jasiewiczowa (red.), Late Glacial and Holocene environmental changes. Excursion guide book, Symp. “Vistula Basin 1988”, Kraków, June 15–21, 1988. Wyd. AGH, Kraków: 83–86.
• Baumgart-Kotarba M., 1989. Próba rekonstrukcji rozwoju stożka aluwialnego Czarnego Dunajca w okresie późnego glacjału i holocenu. Spraw. Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. Krak. 31(2): 115116.
• Baumgart-Kotarba M., 1991. Rozwój stożka aluwialnego Czarnego Dunajca w warunkach zróżnicowanych ruchów tektonicznych. Spraw. Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. Krak. 33(1): 183185.
• Baumgart-Kotarba M., 1991–1992. Rozwój geomorfologiczny Kotliny Orawskiej w warunkach ruchów neotektonicznych. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 25–26: 3–26.
• Baumgart-Kotarba M., 1996. On origin and age of the Orava Basin, West Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 30: 101–116.
• Baumgart-Kotarba M., 2000. Tectonique quaternaire de la dépression d’Orava (Carphates occidentales). Géomorphologie: relief, processus, environnement 1: 61–68. DOI: 10.3406/morfo.2000.1043.
• Baumgart-Kotarba M., 2001. Continuous tectonic evolution of the Orava Basin (Nothern Carpathians) from Late Badenian to the present-day? Geologia Carpathica 52(2): 103–110.
• Baumgart-Kotarba M., Dec J., Ślusarczyk R., 2001. Quaternary tectonic grabens of Wróblówka and Pieniążkowice and their relation to Neogene strata of the Orava Basin and Pliocene sediments of the Domański Wierch Series in Podhale, Polish West Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 35: 101–119.
• Birkenmajer K., 1978. Neogene to Early Pleistocene subsidence close to the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 12: 17–28.
• Birkenmajer K., 1979. Przewodnik geologiczny po pienińskim pasie skałkowym. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
• Birkenmajer K., 1986a. Zarys ewolucji geologicznej pienińskiego pasa skałkowego. Przegląd Geologiczny 6: 293–303.
• Birkenmajer K., 1986b. Stages of structural evolution of the Pieniny Klippen Belt, Carpathians. Studia Geologica Polonica 88: 7–32.
• Birkenmajer K., 2006. Przełom Dunajca w Pieninach – fenomen geologiczny. Pieniny – Przyroda i człowiek 9: 9–22.
• Cieszkowski M., 1992. Marine Miocene deposits near Nowy Targ, Magura Nappe, Flysch Carpathians (South Poland). Geologia Carpathica 43: 339–346.
• Cieszkowski M., 1995. Utwory morskiego miocenu w rejonie Nowego Targu i ich znaczenie dla określenia czasu powstania śródgórskiego zapadliska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Geologia 21(2): 153–168.
• Cieszkowski M., Olszewska B., Smagowicz M., 1993. Utwory morskiego miocenu w okolicy Nowego Targu. Spraw z Pos. Kom. Nauk. Pan. Oddz. Kraków, 39(1–2): 245–249.
• Cieszkowski M., Uchman A., Chowaniec J., 2009a. Litostratygrafia sukcesji osadowej niecki podhalańskiej. W: A. Uchman, J. Chowaniec (red.) Budowa geologiczna Tatr i Podhala ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk geotermalnych na Podhalu. Mat. Konf. LXXXIX Zjazdu Nauk. Pol. Tow. Geol., Bukowina Tatrzańska, 27–30 września 2009 r., PIG – PIB, Warszawa: 29–40.
• Cieszkowski M., Zuchiewicz W., Struska M., 2009b. Stop 4. Chochołów – neogeńskie osady lądowe Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Część 2. Elementy geologii kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W: D.Klimkiewicz, M.Ludwiniak, L.Mastella, M.Cieszkowski, W.Zuchiewicz, M.Struska, A.K.Tokarski, Sesja terenowa A7. Tektonika fliszu podhalańskiego i Kotlina Orawsko-Nowotarska. W: A.Uchman, J.Chowaniec (red.), Budowa geologiczna Tatr i Podhala ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk geotermalnych na Podhalu. Materiały Konferencyjne LXXXIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Bukowina Tatrzańska, 27–30 września 2009 r., PIG – PIB, Warszawa: 149–151.
• Foetterle F., 1851. Braunkholenablagerung in dem Arvaer Comitate. Jb. Geol. Reichsant. Jg. 2.4: 160–161.
• Gadomski A., 1934. Z fizjografii dorzecza Popradu. Wiadomości Służby Geograficznej 8(1): 1–30.
• Geomorfologickie členienie SSR, 1986. Mapa: 500 000, Bratislava. Gilewska S., 1991. Rzeźba. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wyd. PWN, Warszawa: 248–296.
• Gotkiewicz M., 1931. Predyluwialny poziom skoruszyński na Orawie. Przegląd Geograficzny 11: 153–164.
• Gross P., Biely A., Halouzka R. et al., 1990. Vysvetivky ku geologickej mape 1:25 000, list 27–333 Poprad-3. Manuscript. Archiv GS SR, Bratislava.
• Gross P., 1999. Charakteristika tektonických pomerov a tektonický vývoj územia. In: P.Gross et al. (eds), Vysvetlivky ku geologickej mape Popradskej kotliny, Hornádskej kotliny, Levočskych vrchov, Spišsko-Šarišského medzihoria, Bachume a Šarišskéj vrchoviny. GÚDŠ, Bratislava: 142–157.
• Haczewski G., Kukulak J., 2021. Possible role of stream piracy in evolution of drainage network in Pasmo Połonin: the Roztoki Stream valley (Bieszczady Wysokie, Polish Carpathians). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 55: 89–97.
• Halicki B., 1930. Dyluwialne zlodowacenie północnych stoków Tatr. Sprawozdanie Państwowego Instytutu Geologicznego 5(3–4): 377–534.
• Jahn A., 1980. Główne cechy i wiek rzeźby Sudetów. Czasopismo Geograficzne 51: 129–154.
• Jankowski L., Margielewski W., 2024. Stop 3. Szczawnica. Przełom Dunajca przez Pieniny w świetle nowych koncepcji. W: W.Margielewski, L.Jankowski (red.), I Kongres Polskiej Unii Czwartorzędu POLQUA 2024. Czwartorzęd Karpat Zachodnich: od morfogenezy po zapis w osadach. Kraków, 2–6 września 2024. Przewodnik wycieczek terenowych: 18–24. DOI: 10.35535/978-83-62975-49-5.
• Jaranoff D., 1935. Das Becken von Nowy Targ als Beispiel eines intramontanen Beckens. Przegląd Geograficzny 14(3–4): 153–159.
• Jurewicz E., 2005. Geodynamic evolution of the Tatra Mts. And the Pieniny Klippen Belt (Western Carpathians): problems and comments. Acta Geologica Polonica 55: 295–338.
• Klimaszewski M., 1934. Z morfogenezy Polskich Karpat Zachodnich. Wiadomości Geograficzne 12: 5–9.
• Klimaszewski M., 1937. Morfologia i dyluwium doliny Dunajca od Pienin po ujście. Prace Instytutu Geografii UJ 18: 1–54.
• Klimaszewski M., 1961. Guidebook of Excursion „From the Baltic to the Tatras”, pt. III South Poland. VI INQUA Congress, Poland 1961. PWN, Łódź: 1–218.
• Klimaszewski M., 1972. Podział geomorfologiczny Polski Południowej. Karpaty wewnętrzne. W: M.Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. I. Polska Południowa – góry i wyżyny. Wyd. PWN, Warszawa: 5–17.
• Klimaszewski M., 1988. Rzeźba Tatr polskich. Wyd. PWN, Warszawa.
• Kondracki J., 1989. Karpaty. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
• Kondracki J., 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wyd. PWN, Warszawa.
• Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa.
• Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. 2, PWN, Warszawa.
• Kowalski W.C., Liszkowski J., 1972. Współczesne pionowe ruchy skorupy ziemskiej w Polsce na tle jej budowy geologicznej. Biuletyn Geologiczny Uniwersytetu Warszawskiego 14: 5–19.
• Książkiewicz M., 1977. The tectonics of the Carpathians. In: W. Pożaryski (Ed.), Geology of Poland, vol. 4, Tectonics. Publ. House „Wydawnictwo Geologiczne”, Warszawa: 476–618.
• Lehotský M., Boltižiar M. (eds), 2022. Landscapes and Landforms of Slovakia. Springer. DOI: 10.1007/978-3-030-89293-7.
• Lexa J., Bezák V., Elečko M., Mello J., Polák M., Potfaj M., Vozár J., Schnabel G.W., Pálenský P., Császár G., Ryłko W., Mackiv B. (eds), 2000. Geological map of Western Carpathians and adjacent areas. 1:500 000. Publ. of Ministry of the Environment of Slovak Republic and Geological Survey of Slovak Republik.
• Limanowski M., 1904. Wycieczka w Tatry i Pieniny. Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, Warszawa: 131–183.
• Lindner L., Dzierżek J., Marciniak B., Nitychoruk J., 2003. Outline of Quaternary glaciations in the Tatra Mts.: their development, age and limits. Geological Quarterly 47: 269–280.
• Lukniš M., 1973. Reliéf Vysokých Tatier a ich predpolia. Vydatelśtvo SAV, Bratislava. Łajczak A., 2007. Natura 2000 in Poland. Area PLF 120016 – The Orawsko-Podhalańskie Peatlands. Wyd. Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, Ser. Monografie.
• Łajczak A., 2009. Warunki rozwoju i rozmieszczenie torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Przegląd Geologiczny 57(8): 694–702.
• Łajczak A., 2011. Masyw Pilska w Beskidzie Żywieckim. Przyroda i człowiek. Wyd. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
• Łajczak A., 2013. Zmniejszenie zasięgu złóż torfu i ich retencji wodnej w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i w Bieszczadach w wyniku działalności człowieka. Przegląd Geologiczny 9: 532–540.
• Łajczak A., 2017. Surface water storage in the Orava – Nowy Targ Basin, Western Carpathians. Geographia Polonica 90(4): 383–399. DOI: 10.7163/GPol.0113.
• Łajczak A., Wałek G., Zarychta R., 2024. Relief of the Orawa-Nowy Targ Basin. Geographia Polonica (oddano do redakcji).
• Makowska A., 2003. Dynamika Tatr wyznaczana metodami geodezyjnymi. Instytut Geodezji i Kartografii, Ser. Monografie 6, Warszawa.
• Margielewski W., Jankowski L., 2024. Dunajec River Gorge Through the Pieniny Mountains. In: P.Migoń, K.Jancewicz (eds), Landscapes and Landforms of Poland. Springer: 315–324. DOI: 10.1007/978-3-031-45762-3_17.
• Marks L., Dzierżek J., Janiszewski R., Kaczorowski J., Lindner L., Majecka A., Makos M., Szymanek M., Tołłoczko-Pasek A., Woronko B., 2016. Quaternary stratigraphy and palaeogeography of Poland. Acta Geologica Polonica 66(3): 403–427. DOI: 10.1515/agp-2016-0018.
• Niedzielski H., 1971. Tektoniczne pochodzenie wschodniej części Kotliny Nowotarskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 41: 397–408.
• Pawłowski S., 1928. O zubożałych żwirach tatrzańskich i skalicowych na przełęczy Przysłop i Pieniążkowickiej. Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 2.
• Pomianowski P., 1995. Budowa depresji orawskiej w świetle analizy wybranych materiałów geofizycznych. Annales Societatis Geologorum Poloniae 64: 67–80.
• Pomianowski P., 2003. Tektonika Kotliny Orawski-Nowotarskiej –wyniki kompleksowej analizy danych grawimetrycznych i geoelektrycznych. Przegląd Geologiczny 51(6): 498–506.
• Romer E., 1905. Ziemia. Geografia fizyczna ziem polskich. Lwów.
• Sawicki L., 1909. Z fizjografii Zachodnich Karpat. Archiwum Naukowe, Lwów.
• Smoleński J., 1920. O „zubożałych” żwirach tatrzańskich w północnej części karpackiego dorzecza Dunajca. Sprawozdanie Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa.
• Starkel L., 1972. Karpaty Zewnętrzne. W: M.Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. I Polska Południowa – góry i wyżyny. PWN, Warszawa: 52–115.
• Starkel L. (red.), 1980. Przeglądowa Mapa Geomorfologiczna Polski, skala 1:500000, arkusz Kraków. Wyd. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
• Struska M., 2008. Neogeńsko-czwartorzędowy rozwój struktury Kotliny Orawskiej w świetle badań geologicznych, geomorfologicznych oraz teledetekcyjnych. MS, Katedra Geologii Ogólnej,Ochrony Środowiska i Geoturystyki, Wydział Geologii, Geofizykii Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
• Struska M., 2009. Budowa tektoniczna Kotliny Orawskiej. W: A.Uchman, J.Chowaniec (red.), Budowa geologiczna Tatr i Podhala ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk geotermalnych na Podhalu., 27–30 września 2009 r. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa: 76–80.
• Szafer W., 1954. Plioceńska flora okolic Czorsztyna i jej stosunek pdo plejstocenu. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 11.
• Szafer W., 1958. Szata roślinna Polski. T. II, Warszawa.
• Szaflarski J., 1931. Z morfologii doliny Skawy i Górnej Raby. Wiadomości Służby Geograficznej 2: 104–159.
• Tokarski A.K., Zuchiewicz W., 1998. Popękane klasty w stożku Domańskiego Wierchu: Przyczynek do rekonstrukcji ewolucji polap naprężeń w rejonie Kotliny Orawskiej (Karpaty) podczas neogenu i czwartorzędu. Przegląd Geologiczny 46(1): 62–66.
• Vitovič L., Minár J., Bella P., Littva J., 2022. Polygenetic Relief in the Foreland of Glacially Sculptured Mountains – Podtatranská kotlina Basin, In: M.Lehotský, M.Boltižiar (eds), Landscapes and Landforms in Slovakia. Springer: 163–188. DOI: 10.1007/978-3-030-89293-7_9.
• Walczak W., 1972. Sudety i Przedgórze Sudeckie. W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. 1 Polska Południowa. Góry i wyżyny. PWN, Warszawa: 167–231.
• Watycha L., 1973. Utwory czwartorzędowe w otworze wiertniczym Wróblówka na Podhalu. Kwartalnik Geologiczny 17: 335–347.
• Watycha L., 1976. Neogen niecki orawsko-nowotarskiej. Kwartalnik Geologiczny 20(3): 575–587.
• Watycha L., 1977. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000. Arkusz Czarny Dunajec (1048). Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Zawiejska J., Wyżga B., 2010. Twentieth-century channel change on the Dunajec river, southern Poland: patterns, causes and controls. Geomorphology 117: 234–246. DOI: 10.1016/j.geomorph.2009.01.014.
• Ziemońska Z., 1973. Stosunki wodne w polskich Karpatach Zachodnich. Prace Geograficzne IG PAN 103: 1–127.
• Zuchiewicz W., 1978. Quaternary tectonics and the relief of the Dunajec River gorge in the Beskid Sądecki Mts. (Polish Western Carpathians). Annales Societatis Geologorum Poloniae 48(3–4): 517–531.
• Zuchiewicz W., 1980. Młode ruchy tektoniczne a morfologia Pienin. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 50(2): 263–300.
• Zuchiewicz W., 1982. Geneza przełomu Dunajca przez Pieniny. Wszechświat 83(10–11): 169–173. DOI: 10.1007/BF00154886.
• Zuchiewicz W., 1983. Quaternary evolution of valleys in the Dunajec drainage basin (Polish Western Carpathians). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 16: 27–49.
• Zuchiewicz W., 1987. Ewolucja i strukturalne założenia sieci rzecznej Karpat w późnym neogenie i wczesnym czwartorzędzie. W: A. Jahn, S. Dyjor (red.), Problemy młodszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum, Wrocław: 211–225.
• Zuchiewicz W., 2010. Neotektonika Karpat polskich i zapadliska przedkarpackiego. Wyd. AGH, Kraków.