Krzemionka krystaliczna: kwarc i krystobalit - frakcja respirabilna. Dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Maciejewska A.

Warianty tytułu

EN

Crystalline silica: quartz and cristobalite - respirable fraction. Documentation of proposed values of an occupational exposure limit (OEL)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Krystaliczna krzemionka jest nazwą grupy minerałów zbudowanych z ditlenku krzemu. Najbardziej rozpowszechnionymi w świecie odmianami krystalicznej krzemionki są: kwarc i krystobalit. Surowce krzemionkowe znajdują wszechstronne zastosowanie do produkcji: materiałów budowlanych, szkła, ceramiki, krzemu i żelazokrzemu, związków krzemoorganicznych i wielu innych.Narażenie na krystaliczną krzemionkę występuje w przemyśle: wydobywczym, paliwowo- energetycznym, chemicznym, odlewniczym, metalurgicznym, materiałów budowlanych, szklarskim oraz w budownictwie.Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w Polsce jest około 50 tysięcy osób zawodowo narażonych na pyły o działaniu zwłókniającym (głównie zawierających krystaliczną krzemionkę). Mediana stężeń frakcji respirabilnej pyłów zawierających od 2 do 50% krystalicznej krzemionki, obliczona na podstawie wyników prawie 50 tys. pomiarów wykonanych w latach 2001-2005, wynosiła 0,56 mg/ m3. Corocznie w Polsce stwierdza się około 100 nowych przypadków krzemowej pylicy płuc. Szkodliwe działanie kwarcu i krystobalitu na organizm człowieka jest przede wszystkim związane z długotrwałym - ponad 10-letnim - wdychaniem pyłu, który może przedostawać się do obszaru wymiany gazowej w płucach i tam działać toksycznie na: makrofagi, pneumocyty i inne komórki, wywołując przewlekłą reakcję zapalną, a następnie zmiany zwłóknieniowe o charakterze ogniskowym (guzkowym) lub rozproszonym. Skutkiem takich procesów jest rozwój krzemowej pylicy płuc, a w wielu przypadkach także raka płuca. Innymi skutkami zdrowotnymi narażenia są: choroby autoimmunizacyjne, przewlekłe choroby nerek, bakteryjne i grzybicze powikłania krzemicy oraz krzemica ogólnoustrojowa.W badaniach epidemiologicznych osób narażonych na krystaliczną krzemionkę wykazano, że ryzyko rozwoju krzemicy jest proporcjonalne do dawki pyłu i po 40-45 latach narażenia wynosi: 2 - 3% w przypadku stężenia na poziomie 0,025 mg/m3 oraz od kilku do kilkunastu procent, gdy stężenie wynosi 0,05 mg/m3 i od kilku do około 70 procent w przypadku stężenia 0,1 mg/ m3. Grupa Robocza IARC w oparciu o wyniki badań epidemiologicznych i doświadczalnych, zakwalifikowała kwarc i krystobalit do grupy 1, - czynników rakotwórczych dla ludzi. Ryzyko względne rozwoju raka płuca u osób narażanych na krystaliczną krzemionkę najczęściej szacuje się na po-ziomie 1,3 + 1,4, przy czym u narażonych ze stwierdzoną krzemicą płuc ryzyko to mieści się w granicach 1,7 - 2,4, natomiast u narażonych bez zmian radiologicznych w płucach jest podwyższone w niewielkim stopniu i wynosi 1,0-1,2. Rakotwórcze działanie kwarcu i krystobalitu zostało potwierdzone na podstawie wyników badań doświadczalnych na szczurach. W badaniach przeprowadzonych z użyciem innych gatunków zwierząt nie uzyskano podobnych rezultatów. Wyniki badań genotoksycznego działania krystalicznej krzemionki także nie są jednoznaczne. Uwzględniając wyniki badań epidemiologicznych dotyczących zwłókniającego działania kwarcu oraz krystobalitu, a także brak ustalenia wartości NOAEL i/lub LOAEL, zaproponowano przyjęcie stężenia 0,1 mg/m3frakcji respirabilnej krzemionki krystalicznej za wartość najwyższego dopuszczanego stężenia (NDS). Przestrzeganie tej wartości NDS przyczyni się znacznie do poprawy warunków pracy osób pracujących w narażeniu na krystaliczną krzemionkę.

EN

Crystalline silica is the name of a group of minerals composed of silicon dioxide. Quartz and cristobalite are the most common forms of crystalline silica. Siliceous raw materials are widely applied in the production of building materials, glass, ceramics, silicon and ferro-silicon, organo- silicon compounds, and many others. Workers in the following industries are exposed to crystalline silica: mining, fuel and energy, chemical, foundry, metallurgical, building materials, glass and construction. In Poland, according to data of the Central Statistical Office, about 50,000 people are occupationally exposed to dust causing pulmonary fibrosis (mainly containing crystalline silica). The median concentrations of respirable dust containing 2 to 50% crystalline silica, calculated on the basis of the results of almost 50,000 measurements made in 2001-2005, was 0.56 mg /m3. Every year in Poland about lOOnew cases of silicosis are recorded. The harmful effects of quartz and cristobalite in humans results mostly from long (over 10 years) inhalation of dust, which can enter the area of gas exchange in the lungs, where it can be toxic to macrophages, pneumocytes and other cells, causing a chronic inflammation and nodular (focal) or diffused pulmonary fibrosis.The development of silicosis and, in many cases, of lung cancer follows those processes. Autoimmune diseases, chronic kidney disease, bacterial and fungal complications of silicosis and systemic silicosis are other health effects of exposure to crystalline silica. Epidemi-ological studies of people exposed to crystalline silica have shown that the risk of silicosis is proportional to the dose of dust. After 40 to 45 years of exposure it is to 2-3% up to the concentration level of 0.025mg/m3; from a few to several percent when concentration is 0.05mg/m3, and from a few to about 70 percent at 0.1mg/m3. On the basis of the results of epidemiological and experimental studies, the Working Group of the International Agency for Research on Cancer (IARC) has classified quartz and cristobalite as group 1 (carcinogens to humans). The relative risk of lung cancer in workers exposed to crystalline silica is usually estimated at 1.3-1.4. How'ever, among workers with silicosis it is 1.7- 2.4, and in those exposed without radiological changes in the lungs it is 1.0-1.2. Experimental studies in rats have confirmed carcinogenic effects of quartz and cristobalite. Studies with other animal species did not produce similar results. The test results of genotoxic effects of crystalline silica are also not clear. Taking into account the results of epidemiological studies on the fibrotic effect of quartz and cristobalite, and no NOAEL or LOAEL values, adopting occupational exposure limit value (OEL) for respirable crystalline silica of 0.1 mg/m3 has been proposed. Compliance with this OEL will greatly help to improve the working conditions of people exposed to crystalline silica.

Słowa kluczowe

PL

krystaliczna krzemionka; kwarc; krystobalit; NDS; narażenie zawodowe

EN

crystalline silica; quartz; cristobalite; OEL; occupational exposure

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2014
• Tom: Nr 4 (82)
• Strony: 67--128
• Opis fizyczny: Bibliogr. 162 poz., rys., tab

Twórcy

autor

Maciejewska A.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. .J. Nofera 91-348 Łódź ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

Bibliografia

• 1.ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2005) TLVs and BEIs Based on documentation on the threshold limit values for chemical substances and physical agents and biological exposure indices. Cincinnati.
• 2.ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2006) Silica, crystalline: a- quartz and cristobalite. Documentation of TLVs and BEIs. Cincinnati [CD-ROM].
• 3.ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists(2010) Silica, crystalline: a- quartz and cristobalite. Documentation of TLVs and BEIs. Cincinnati [CD-ROM].
• 4.Australian Government. Australian safety and compensation council. Hazardous Substances Information System [http://hsis.ascc.gov.au/ De- fault.aspx].
• 5.Bailey M.R.. Fry’ F.A., James A.C. (1985) Longterm retention of particles In the human respiratory tract. J. Aerosol. Sci. 16. 295-305.
• 6.Barrett E.G.. Johnston C, Oberdorster G., Finkel- siein J.S. (1999a) Silica binds serum proteins resulting in a shift of the dose-response for silica- mduced chemokine expression in an alveolar type D ceD line. Toxicol. Appl. Pharmacol. 161. 111- 122.
• 7.Bœrett E.G., Johnston C.. Oberdorster G., Finkelstein J.S. (1999b) Silica-induced chemokine expression in alveolar type II cells is mediated by TNF-alpha-induced oxidant stress. Am. J. Physiol. 276. 979-988.
• 8.Borkowska M., Smulikowski K. (1973) Minerały skałotwórcze. Warszawa, Wydawnictwa Geologiczne.
• 9.Brown T. (2009) In-depth review. Silica exposure, smoking, silicosis and lung cancer - complex interactions. Occup. Med. 59, 89-95.
• 10.Buchanan D., Miller B.G., Soutar C.A. (2003) Quantitative relationships between exposure to respirable quartz and risk of silicosis. Occup. Environ. Med. 60, 159-164.
• 11.Bujak-Pietrek S., Mikołajczyk U., Szadkowska- Stańczyk I., Stroszejn-Mrowca G. (2008) Narażenie pracowników wybranych gałęzi gospodarki na pyły — wykorzystanie elektronicznej ogólnopolskiej bazy danych. Medycyna Pracy 59, 203-219.
• 12.California Department of Industrial Relations. Table AC-1. Permissible exposure limits for chemical contaminants [http://www.dir.ca.gov/title8/ 5155table_acl.html].
• 13.Calvert G.M., Rice F.L., Boiano J.M., Sheehy J.W., Sanderson W.T. (2003) Occupational silica exposure and risk of various diseases: an analysis using death certificates from 27 states of United States. Occup. Environ. Med. 60, 122-129.
• 14.CAREX Canada,Carcinogen Profile. Silica, crystalline. Vancouver (2010) [http://www. carexcana- da. ca/en/crystalline_silica.pdf].
• 15.Carvalho T.C., Peters J.I., Wiliams R.O. (2011) Influence of particie size on regional lung deposition - What evidence is there? Int. J. Pharm. 406, 1-10.
• 16.Cassidy A., Mannetje A., van Tongeren M., Field J K., Zaridze D., Szeszenia-Dabrowska N., Rudnai P., Lissowska J., Fabianova E., Mates D., Bencko V., Foretova L., Janout V., Fevotte.J., Fletcher T., Brennan P.. Boffetta P. (2007) Occupational exposure to crystalline silica and risk of lung cancer. A multicenter case-control study in Europe. Epidemiology 18, 36-43.
• 17.Castranova V. (2004) Signaling pathways controlling the production of inflammatory mediators in response to crystalline silica exposure. Role reactive oxygen/nitrogen species. Free Radie. Biol. Med. 37,916-925.
• 18.Checkoway H., HeyerN.J., Demers P.A., Breslow N.E. (1993) Mortality among workers in the dia- tomaceous earth industry. Br. J. Ind. Med. 50, 586-597.
• 19.Chen W., Hnizdo E., ChenJ.Q., Attfield M.D., Gao P., Hearl F., Lu J., Wallace W.E. (2005) Risk of silicosis in cohorts of Chinese tin and tungsten miners, and pottery workers (1): An Epidemiological Study. Am. J. Ind. Med. 48, 1-9.
• 20.Cherry N.M., Burgess G.L., McDonald J.C. (1998) Crystalline silica and risk of lung cancer in the potteries. Occup. Environ. Med. 55, 779-785.
• 21.Churchyard G.J.,Ehrlich R., teWaterNaude J.M., Pemba L., Dekker K., Vermeijs M., White N., My¬ers J. (2004) Silicosis prevalence and exposure- response relations in South African goldminers. Occup. Environ. Med. 61, 811-816.
• 22.Clout er A., Brown D., Höhr D.. Bonn P., Donaldson K. (2001) Inflammatory effects of respirable quartz collected in workplaces versus standard DQ12 quartz: particle surface correlates. Toxicol. Sci. 63, 90-98.
• 23.Daniel L. N.,Ma0 Y., Williams A.O.. Saffiotti U. (1995) Direct interaction between crystalline silica and DNA - a proposed model for silica carcinogenesis. Scand. J. Work. Environ. Health, suppl. 2, 22-26.
• 24.Dauber J. FI., Ross man M.D.. Daniele R.P. (1982) Pulmonary fibrosis. Bronchoalveolar cell types and
• impaired function of alveolar macrophages in experimental silicosis. Environ. Res. 27, 226-236.
• 25. Ding M, Chen F., Shi X., Yucesoy B., Mossman B., Vallyathan K.(2002) Diseases caused by silica. Mechanisms of injury and disease development. Int. Immunopharm 2. 173-182.
• 26.Donaldson K., Borm P. J. A.( 1998) The quartz hazard. A variable entity. Ann. Occup. Hyg. 42, 287-294.
• 27.Duffin R., Gilmour P.S., Schins R.P., Clouter A., Guy K., Brown D.M., MacNee W., BormP.J., Donaldson K., Stone V. (2001) Aluminium lactate treatment of DQ12 quartz inhibits its ability to cause inflammation, chemokine expression, and nuclear factor-kappa B activation. Toxicol. Appl. Pharmacol. 176, 10-17.
• 28.EMLA Komyezeti Management es Jog Egyesiilet. 25/2000.EuM-SzCsM egyiittes rendelet a munka- helyek kemiai biztonsagarol [http://www.emla.hu/ prtr/kembizt25 _2000.pdf].
• 29.ESIS,European Chemical Substances Information System[http://ecb.jrc.ec.europa.eu/esis/index.php? GENRE=CASNO&ENTREE= 14808-60-7].
• 30.EUROSIL, The European Association of Industrial Silica Producers [http://www.ima-eu.org/ applica-tions.html].
• 31.EU; SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limits. Recommendation from the Scientific Committee on Occupational Exposure Limits for Silica, Crystalline (respirable dust). SCOEL/SUM/94, November 2003.
• 32.Finkelstein M.M. (2000) Silica, silicosis and lung cancer. A risk assessment. Am. J. Ind. Med. 38. 8- 18.
• 33.Fubini B., Bolis V., Cavenago A., Volante M. (1995) Physico-chemical properties of crystalline silica dusts and their possible implication in various biological responses. Scand. J. Work. Environ. Health 21, suppl. 2, 9-14.
• 34.Fubini B. (1998) Surface chemistry and quartz hazard. Ann. Ocup. Hyg. 42, 521-530.
• 35.Fubini B., Hubbard A. (2003) Reactive oxygen species (ROS) and reactive nitrogen species (RNS) generation by silica in inflammation and fibrosis. Free Radic. Biol. Med. 34, 1507-1516.
• 36.Fubini B., Fenoglio I.. Ceschino R., Ghiazza M., Martra G., Tomatis M., Borm P.,Schins R., Bruch J. (2004) Relationship between the state of the surface of four commercial quartz flours and their biological activity in vitro and in vivo. Int. J. Hyg. Environ. Health 207, 89-104.
• 37.Fidekar M.H. (1999) Occupational Exposure to Dust in Quartz Manufacturing Industry. Ann. Occup. Hyg. 43, 269-273.
• 38.GESTIS.Analytical methods for chemical agents at workplaces. Crystalline silica (quartz, tridymite, cristobalite) [http://bgia-online.hvbg.de/AMCAW/ substance/methoden/117-L-Crystalline%20silica. pdf].
• 39.Ghiazza M, Scherbart A.M., Fenoglio I., Grendene F., Turci F., Martra G., Albrecht ,Schins R.P., Fubini B. (2011) Surface iron inhibits quartzinduced cytotoxic and inflammatory responses in alveolar macrophages. Chem. Res. Toxicol. 24, 99-110.
• 40.GIS, Główna Inspekcja Sanitarna (2012) [dane niepublikowane].
• 41.Graham W.B.G., Ashikaga T.. Heme/may D.. Weaver S., O'Grady R.V. (1991) Radiographic abnormalities in Vermont granite workers exposed to low levels of granite dust. Chest 100. 150^- 1514.
• 42.Graham IV.G.. Vacek P.M.. \iorgan HAL. MuirD.C. ,Sisco-Cheng B. (2001) Radiograph:; abnormalities in long-tenure Vermont graniie workers and the permissible exposure limn for crystalline silica. J. Occup. Environ. Med. 43. 412-417.
• 43.Graham W.B.G., Costello J.. Vacek P.M. (2004) Vermont granite mortality study: an update with an emphasis on lung cancer. J. Occup. Environ. Med. 46, 459-466.
• 44.Greenberg M.I.,Waksman J., Curtis J. (2007) Silicosis. A review. Dis. Mon. 53, 394-416.
• 45.Greskevitch M.F., Turk A.R., Diejfenbach A.L.. Roman J.M.. Groce D.W., Hearl D.J. (1992) Quartz Analyses of the bulk dust samples collected by the National Occupational Health Survey of Mining. Appl. Occup. Environ. Hyg. 7, 527-531.
• 46.GUS, Główny Urząd Statystyczny (2008a) Departament Pracy. Warunki pracy w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa.
• 47.GUS, Główny Urząd Statystyczny (2008b) Rocznik statystyczny przemysłu. Zakład Wydawnictw Statystycznych. Warszawa.
• 48.GUS, Główny Urząd Statystyczny (2009a) Departament Pracy. Warunki pracy w 2008 r. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa.
• 49.GUS, Główny Urząd Statystyczny (2009b) Rocznik Statystyczny Przemysłu. Zakład Wydawnictw Statystycznych. Warszawa.
• 50.GUS, Główny Urząd Statystyczny (2010a) Departament Pracy. Warunki pracy w 2009 r. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa [http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_pw_waru nki_ pracy_ 2009.pdf].
• 51.GUS, Główny Urząd Statystyczny (201 Ob) Rocznik Statystyczny Przemysłu. Warszawa, Zakład Wydawnictw Statystycznych.
• 52.Guthrie G. D. Jr, Heaney P. J. (1995) Mineralogi- cal characteristics of silica polymorphs in relation to their biological activities. Scand. J. Environ. Health 21, suppl. 2, 5-8.
• 53.Hamilton R. F. Jr., Thakur S.A., Holian A. (2008) Silica binding and toxicity in alveolar macrophages. Free Radie. Biol. Med. 44, 1246-1258.
• 54.Heaney P.J., Post J.E. (1992) The widespread distribution of a novel silica polymorph in microcrystalline quartz varieties. Science 255, 441-443. 55.Hedlund U., Jonnson H., Eriksson K., Jarvholm B. (2008) Exposure-Response of Silicisis Mortality in Swedish Iron Ore Miners. Ann. Occup. Hyg. 52, 3-7.
• 56.Hemenway D. R., Absher M.P, Trombley L., Vacek P.M. (1990) Comparative clearance of quartz and cristobalite from the lung. Am.Ind. Hyg. Assoc. J. 51,363-369.
• 57.Hessel P.A., Gamble J.F., Nicolich M. (2003) Relation between silicosis and smoking. Scand. J. Work. Environ. Health 29, 329-336.
• 58.Hnizdo E., Sluis-Cremer G.K. (1993) Risk of sili¬cosis in a cohort of white South African gold min¬ers. Am. J. Ind. Med. 24,447-457.
• 59.Holland L M., Gonzales M., Wilson J.S., Tillery M.I. (1983) Pulmonary effectsof shale dusts in experimental animals. [W:] Health issues related to metal and nonmetallic mining. BostonMA: Buttenvorth Publishers, str. 485-496 [cyt. za: MOSH 2002],
• 60.Holland L.M., Wilson J.S., Tillery M.I., Smith D.M. (1986) Lung cancer in rats exposed to fibro- genic dusts. [W:] Silica, silicosis and cancer: Controversy in occupational medicine, Cancer Research Monographs. Vol. 2. New York, Praeger 267-279 [cyt. za: NIOSH 2002],
• 61.Holt P.F. (1980) Dust elimination from pulmonary alveoli. Environ. Res. 23, 224-227.
• 62.Holt P.F. (1983) Translocation of inhaled dust to the pleura. Environ. Res. 31. 212-220.
• 63.HSDB, Hazardous Substances Data Bank http://toxnet.nlm.nih.gov/cgi- bin/sis/htmIgen?HSDB].
• 64.HSE, Health and Safety Executive (2002a) Respir- able crystalline silica. Phase 1. Variability in fi- brogenic potency and exposure-response relationships for silicosis.
• 65.HSE, Health and Safety Executive (2002b) Respir- able crystalline silica. Phase 2. Carcinogenicity.
• 66.Hughes J.M., Weill H., Checkoway H., Jones R.N., Henry M.M., Heyer N.J., Seixas N.S., Demers P.A. (1998) Radiographic evidence of silicosis risk in the diatomaceous earth industry. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 158, 807-814.
• 67.Hughes J.M., Weill, H., Rando R.J, Shi R., McDonald A.D., McDonald J.C. (2001)Cohort Mortality Study of North American Industrial Sand Workers. II. Case-referent Analysis of Lung Cancer and Silicosis Deaths. Ann. Occup. Hyg. 45, 201-207.
• 68.IARC (1997) Silica, some silicates, coal dust and para-aramid fibrils. Monograph, vol. 68 [http:// monographs.iarc.fr/ ENG /Monographs/vol68 /mo- no68-6.pdf].
• 69.IARC (1987) Monographs on the evaluation of carcinogenic risk to humans vol. 42. Silica and Some Silicates. International Agency for Research on Cancer. Lyon, France [http://monographs. iarc. fr/ENG/Monographs/ vol42/volume42.pdf].
• 70.ICSC, International Chemical Safety Cards [http://www.ilo.org/legacy/english/protection/safe work/cis/ products/icsc/dtasht/index.htm].
• 71.ILO, International Labour Office (2002) Guidelines for the use of the ILO international classification of radiographs of pneumoconiosis. Geneva, Occupational Safety and Health Series no. 22 (Rev. 2000) [http://www.ilo. org/public/libdoc/ilo/ 2002/102B09_423_engl.pdf ].
• 72.IMA Europe (2010) Table of Occupational Exposure Limits in mg/nr - 8 hours TWA - Respirable dust - in EU 27 + Norway and Switzerland [http://www.imaeu.org/fileadmin/downloads/publi cations/ other/OELFULL TABLE_May_ 2010_ Europe.pdf].
• 73.IMA, Industrial Minerals Association - North America. Industrial Sand [http://www.ima-na.org/ industrial-sand].
• 74.IUCLID 5, International Inform Chemical Information Database [http://www.crystallinesilica. eu/fileadmin/crystallinesilica/documents/CLP_ notification_Quart 06.09.2010.pdf]. Japan Society for Occupational Health. Recom¬mendation of Occupational Exposure Limits (2009-2010). J. Occup. Health 2009, 51: 454-470.
• 75.Knaapen Ad. M., Albrecht C., Becker A., Hohr D., Winzer A., Haenen G.R., Borm P.J.A., Schins R.P.F. (2002) DNA damage in lung epithelial cells isolated from rats exposed to quartz: role of surface reactivity and neutrophilic inflammation. Carcinogenesis 23, 111 1-1120.
• 76.Kreiss K„ Zhen B. (1996) Risk of Silicosis in a Colorado Mining Community. Am. J. Ind. Med. 30, 529-539.
• 77.Krzemionka. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy [http://pl.osha.europa.eu/ good _practice/ budownictwo/krzemionka.pdf].
• 78.Kurihara N., Wada O. (2004) Silicosis and smoking strongly increase lung cancer risk in silica - exposure workers. Ind. Health 42, 303-314.
• 79.Lacasse Y., Martin S., Simard S., Desmeules M. (2005) Meta-analysis of silicosis and lung cancer. Scand. J. Work. Environ. Health 31, 450-458.
• 80.Lacasse Y., Martin S., Gagne D., Laghal L. (2009) Dose-response meta-analysis of silica and lung cancer. Cancer Causes Control 20, 925-933.
• 81.Liber-Madziarz E., Teisseyre B. (2002) Mineralogia i petrografia. Wrocław, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
• 82.Lieutier-Colas F. (2001) Deposition of particles In the respiratory tract. Allerg. Immunol. 33, 59-63.
• 83.Liu Y.C., Tomashefski J., McMahon J.T., Petrelli M. (1991) Mineral-associated hepatic injury. A report of seven cases with x-ray microanalysis. Hum. Pathol. 22, 1120-1127.
• 84..Love R.W., Wacławski E.R., Maclaren W.M., Wether ill G.Z., Groat S.H., Porteous R.H., Soutar A. (1999) Risk of respiratory disease in the heavy clay industry. Occup. Environ. Med. 56, 124-133.
• 85.Maciejewska A. (2012) Respirabilna krystaliczna krzemionka: kwarc i krystobalit. Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy metodą spektrometrii w podczerwieni (FT-IR), w pastylkach z KBr. Podstawy i Metody Oceny Środowiska pracy 4(74).
• 86.Maciejewska A., Król M. (2014) Respirabilna krystaliczna krzemionka: kwarc i krystobalit. Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy metodą spektrometrii w podczerwieni (FT-IR), bezpośrednio na filtrach. Podstawy i Metody Oceny Środowiska pracy 3(81).
• 87.Mannetje A., Steenland K., Attfield M., Boffetta P., Checkoway H, DeKlerk N. (2002) Exposure- response analysis and risk assessment for silica and silicosis mortality in a pooled analysis of six cohorts. Occup. Environ. Med. 59, 723-728.
• 88.Marek K. (2001) Choroby zawodowe układu oddechowego [W:] Choroby zawodowe. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 30-158.
• 89.Martin T.R., Chi E.Y., Covert D.S., Hodson W.A., Kessler D.E., Moore W.E., Altman L.C., Butler J. (1983) Comparative effects of inhaled volcanic ash and quartz in rats. Am. Rev. Respir. Dis. 128, 144— 152.
• 90.Maślankiewicz K., Szymański A. (1976) Mineralo¬gia stosowana. Warszawa, Wydawnictwa Geologiczne.
• 91.Maxim D.L.,Venturin D., Allshouse J.N. (1999) Respirable crystalline silica exposure associated with the installation and removal of RCF and conventional silica-containing refractories in industrial furnaces. Regul. Toxicol. Pharmacol. 29, 44-63.
• 92.McDonald A.D, McDonald J.C., Rando R.J., Hughes J.M, Weill H. (2001) Cohort mortality study of North American industrial sand workers. I. Mortality from lung Cancer. Silicosis and other causes. Ann. Occup. Hyg. 45, 193-199.
• 93.MDHS 101. Crystalline silica in respirable air borne dusts - direct on filter analyses by infrared spectroscopy and X-ray diffraction. Health and Safety Laboratory, UK [http://www.hse.gov. uk/pubns/mdhs/pdfs/ mdhslOl .pdf].
• 94.MétroPol Fiche 049. L'Institut National de Recherche et de sécurité. Silice cristalline par diffraction des rayons X. [http://www.inrs.fr/INRS-PUB/ inrsOl. nsf7IntranetObject-accesParReference/Metropol% 20049/$File/ 049.pdf],
• 95.Michigan. Department of Consumer and Industry Services. Director's Office. Occupational Health Standards.[http://www.michigan.gov/documents CIS WSH part301J35589J7.pdf].
• 96.Miller B.G., Hagen S.. Love R.G.. Soutar CA.. Cowie H.A., Kidd M.W.. Robertson A. (1998) Risk of silicosis in coalworkers exposed to unusual concentrations of respirable quartz. Occup. Environ. Med. 55, 52-58.
• 97.Mineralogical Data of Quartz [cyt. 5.03.2010: adres: http://www.quartzpage.de].
• 98.Ministerio de Salud Servicio de Salud Valparaiso - San Antonio Depto. Prog. Sobre el Ambiente. Reglamento sobre Condiciones Sanitarias y Ambientales Básicas en los Lugares de Trabajo [http://www.ssvsa.cl/ds745 .htm].
• 99.Mineralogy Database. Cristobalite mineral data [http://webmineral.com/data/Cristobalite.shtml].
• 100.Mineralogy Database. Quartz mineral data [http:// webmineral.com/data/Quartz.shtml].
• 101.Minnesota Department of Labor and Industry. Occupational safety and health. Subpart Z - Toxic and hazardous substances 1910.1000-Air Contaminants [http://www.dli.mn.gov /OSHA / PDF / pels.pdf],
• 102.Mossman B.T., Churg A. (1998) Mechanisms in the pathogenesis of asbestos and silicosis. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 157, 1666-1680.
• 103.MTA/MA-036/A00. Determination of quartz in air - filter membrane method/X-ray diffraction; Instituto National de Seguridad e Higiene en el Trabajo, Hiszpania. [http://www.insht.es/InshtWeb/ Contenidos/Documentacion/FichasTecnicas/Metod osAnalisis/Ficheros/M A/M A_036_A00.pdf].
• 104.MTA/MA - 057/A04. Determinación de sílice libre cristalina en materia particulada (fracción respirable) en aire. Método del filtro de membrana / Espectrofotometría de infrarrojos; Instituto National de Seguridad e Higiene en el Trabajo, Hiszpania. [http://www.insht.es/InshtWeb/ Conte- nidos/Documentacion/FichasTecnicas/Metodos Analisis/Ficheros/M A/M A_057_A04.pdf],
• 105.Mnhle, H., Kittel B., Ernst, H., Mohr U., Mermelstein R. (1995) Neoplastic lung lesions in rat after chronic exposure to crystalline silica. Scand. J. Work. Environ. Flealth 21, suppl. 2, 27-29.
• 106.Muir D.C.F., Julian J.A., Shannon H.S., Verma D.K., Sebestyen A., Bernholz C.D. (1989a) Silica exposure and silicosis among Ontario hardrock miners. III. Analysis and risk estimates. Am. J. Ind. Med. 16, 29-43.
• 107.Muir D.C.F., Shannon FI.S., Julian J.A., Verma D.K., Sebestyen A., Bernholz C.D. (1989b) Silica exposure and silicosis among Ontario hardrock miners. I. Methodology. Am. J. Ind. Med. 16, 5- 11.
• 108.Nagalakshmi R., Nath J., Ong T., Whong W. Z (1995) Silica-induced micronuclei and chromosomal aberrationsin Chinese hamster lung (V79) and human lung (Hel 299) cells. Mutat. Res. 335, 27-
• 109.NIOSH 7500. Silica, crystalline, by XRD (filter redeposition) [http://www.cdc.gov/niosh/docs/2003- 154 pdfs/7500.pdf].
• 110.NIOSH 7601. Silica, crystalline, by VIS [http: www.cdc.gov/niosh/docs/2003- 154 pdfs7601.pdf].
• 111.NIOSH 7602. Silica, crystalline, by IR (KBr pel¬let) [http://www.cdc.gov/niosh/docs/2003-l 54/ pdfs/7602.pdfj.
• 112.NIOSH 7603. Quartz in coal mine dust, by IR (redepositio[http://www.cdc.gov/niosh/docs/2003-154/pdfs/7603.pdf].
• 113.NIOSH Hazard Review (2002) Health effects of occupational exposure to respirable crystalline silica. U.S. National Institute for Occupational Safety and Health. Publication 2002-129. Cincinnati.
• 114.OSHA ID-142. Quartz and cristobalite in work¬place Atmostheres [http://www.osha.gov/ dts/sltc/ methods/inorganic/id 142/id 142.html].
• 115.Papachristou G.I., Papachristou D.J., Schoedel K., McGrath K., Slivka A. (2006) Systemic silicosis that involves the pancreas. Gastrointestinal Endos¬copy 63, 170-172.
• 116.Park R., Rice F., Stayner R., Smith R., Gilbert S., Checkoway H. (2002) Exposure to crystalline silica, silicosis and lung disease other than cancer in diatomaceous earth industry workers: a quantitative risk assessment. Occup. Environ. Med. 59, 36—43.
• 117.Parks C.G., Conrad K., Cooper G.S. (1999) Occupational exposure to crystalline silica and autoimmune diseases. Environ. Health Perspect. 107 (suppl. 5), 793-802.
• 118.Pelucchi C., Pira E., Piolatto G., Coggiola M., Carta P., La Vecchia C. (2006) Occupational silica exposure and lung cancer risk: a review of epide-miological studies 1996-2005. Ann. Oncol. 17, 1039-1050.
• 119.PIG, Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. Surowce skalne i inne. [http://www.pgi. gov.pl/surowce_mineralne/skaIne_ogolem.htm].
• 120.PN-Z-04018-04:1991: Oznaczanie wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym i respirabilnym w obecności krzemianów, na stanowisku pracy, metodą kolorymetryczną. Warszawa, Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości.
• 121.PubChem Datebase [http://pubchem.ncbi.nlm.nih. gov/summary/summary.cgi?cid=24261 ].
• 122.Rando R.J., Shi R., Hughes J.M., Weill H., McDonald, A.D., McDonald J.C. (2001) Cohort mortality study of North American industrials sand workers. III. Estimation of past and present expo-sures to respirable crystalline silica. Ann. Occup. Hyg. 45, 209-216.
• 123.Rehn B., Seiler F., Rehn S., Brunch J., Maier M. (2003) Investigations on the inflammatory and genotoxic lung effects of two types of titanium dioxide: untreated and surface treated. Toxicol. Appl. Pharmacol. 189,4-95.
• 124.Resolución N°295/2003 del Ministerio de Trabajo, Empleo y Seguridad Social B.O. 21/11/2003. Anexo III Correspondiente al articulo 61 de la reglamentacion [http://infoleg.mecon.gov.ar/infoleglnternet/ anexos/30000-34999/32030/dto351 -1979- anexo3.htm].
• 125.RTECS, Registry of Toxic Effects of Chemical Substances: silica, crystalline - quart [http://www. cdc.gov/niosh-rtecs/W6FD8D0.html].
• 126.Rice F. (2000) Crystalline silica, quartz. Concise International Chemical Assessment Document 24. World Health Organization, Geneva [http://www. who.int/ipcs/publications/cicad/en/cicad24.pdf],
• 127.Rosenman K.D., Reilly M.J., Rice K., Hertzberg V., Tseng C.Y., Anderson H.A. (1996) Silicosis among foundry workers. Am. J. Epidemiol. 144, 890-900.
• 128.Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 18.12.2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2002, nr 217, poz. 1833.
• 129.Saffioti U., Daniel L.N., Mao Y., Wiliams A.O., Kaighn M.E., Achmed N., Knapton A.D. (1993) Biological studiem on the carcinogenie mechanisms of quarto. [W:]Reviews in mineralogy. Heath effects of mineral dusts. Vol. 28. Washington, DC: Mineralogical Society of America 523- 544.
• 130.Saffioti 1)., Wiliams A.O., Daniel L.N., Kaighn M.E., Mao Y., Shi X. (1996) Carcinogenesis by crystalline silica: Animal, cellular and molecular studies. [W:] Silica and silica-induced lung diseases. Boca Raton, FL: CRC Press Inc. 345-381.
• 131.Schins R.P., Knaapen A.M., Cakmak G.D., Shi T., Weishaupl C., Bonn P.J. (2002a) Oxidant-induced DNA damage by quartz in alveolar epithelial cells. Mutat. Res. 517, 77-86.
• 132.Schins R.P., Duffin R., Hohr D.. Knaapen A.M., Shi T., Weishaupl C., Stone V., Donaldson K, Bonn P.J. (2002b) Surface modification of quartz inhibits toxicity, particle uptake, and oxidative DNA damage in human lung epithelial cells. Chem. Res. Toxicol. 15, 1166-1173.
• 133.ShiX.L., DalalN.S., Hu X.N., Vallyathan V. (1989) The chemical properties of silica particle surface in relation to silica-cell interactions. J. Toxicol. Environ. Health 27, 435-454.
• 134.Shoemaker D.A.,Pretty J.R., Ramsey D.M., McLaurin J.L., Khan A., Teass A.W., Castranova V., Pailes W.H., Dalai N.S., Miles P.R., Bowman L., Leonard S., Schumaker J., Vallyathan V., Pack D. (1995) Particle activity and in vivo pulmonary response to freshly milled and aged alpha-quartz. Scand. J. Work. Environ. Health 21, suppl. 2, 15- 18.
• 135.Slavin R.E., Swedo J.L., Brandes D.. Gonzales- Vitale J.C., Osornio-Vargas A. (1985) Extrap- ulmonary silicosis: A clinical, morphologic and ultrastructural study. Hum. Pathol. 16, 393-412.
• 136.Southern African Institute for Occupational Hy¬giene. Occupational Exposure Limits (OELs) for Airborne Pollutants [http://www.saioh.org/ OELs/ dolrl_q-s.htm],
• 137.Steenland K., Brown D. (1995) Silicosis among Gold Miners: Exposure-Response Analyses and Risk Assessment. Am. J. Pub. Health 85, 1372— 1377.
• 138.Steenland K., Mannetje A., Bojfetta P., Stainer L., Attfield M., Chen J., Dosemeci M., DeKlerk N., Hnizdo E., Koskela R., Checkoway H. (2001) Pooled exposure analyses and risk assessment for lung cancer in 10 cohorts of silica-exposure workers. An IARK multicentre study. Cancer Causes Control 12, 773-784.
• 139.Steenland K., Sanderson W. (2001) Lung cancer among industrial sand workers exposed to crystalline silica. Am. J. Epidemiol. 153, 695-703.
• 140.Steenland K.. Attfield M., Mannejte A. (2002) Pooled Analyses of renal disease mortality and crystalline silica exposure in three cohorts. Ann. Ocuup. Hyg. 46 (suppl. 1), 4-8.
• 141.Steenland K. (2005) One agent, many diseases: exposure-response data and comparative risks of different outcomes following silica exposure. Am. J. Ind. Med. 48. 16-23.
• 142.Stone V., Jones R., Rollo K., Duffin R., Donaldson K., Brown D.M. (2004) Effect of coal mine dust and clay extracts on the biological activity of the quartz surface. Toxicol. Lett. 149, 255-259.
• 143.Straif K., Benbranim-Tallaa L., Baan R., Grosse Y., Secretan B., ElGhissassi F., Bouvard V., Guha N., Freeman C., Galichet L., Cogliano V. (2009) Special Report. Policy. A review of human carcinogens - Part C: metals, arsenic, dusts and fibres. Lancet Oncol. 10,453-454.
• 144.Tabela de Limitesde Tolerancia (in Annex No. 11 of Regulatory Standard NR N-15). Limites de tolerancia para poeiras minerais [bnp‘- w mtb.gov.br/legislacao normas_regulameniajor2s - r_15.pdf].
• 145.Tran C. L.. Jones A.D.. Cullen R.T.. Donaldson K. (1998) Mathematical modeling of the retention and clearance of low-toxicity particles in the lung. Inhal. Toxicol. 11, 1056-1076.
• 146.U.S. Department of Labor Occupational Safety and Health Administration. Regulations (Standards - 29 CFR), Table Z-3 Mineral Dusts [http://www. osha.gov/pls/oshaweb/owadisp. show_document _table= ST AND A RDS&p_id=9994].
• 147.U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries (2010) [http://minerals.usgs.gov/ minerals/pubs/ commodity/silica/mcs-2010-sandi.pdf].
• 148.Verma D.K., Sebestyen A., Julian J.A., Muir C.F., Schmidt H., Bernholz C.D., Shannon H.S. (1989) Silica exposure and silicosis among Ontario hardrock miners. II. Exposure estimates. Am. J. Ind. Med. 16 13-28.
• 149.Vida S., Pintos J., Parent M.E., Lavoue J., Siemiatycki J. (2010) Occupational exposure to silica and lung cancer. Pooled analysis of two case-control studies in Montreal, Canada. Cancer Epidemiol. Biomarers Prev. 19, 1602-11.
• 150.Wagner M.M.F., Wagner J.C., Davies R., Grijfths D.M. (1980) Silica-induced malignant histocytic lymphoma. Incidence linked with strain of rat and type of silica. Br. J. Cancer 41, 908-917.
• 151.WarheitD.B., McHugh T.A., Hartsfy M.A. (1995) Differential pulmonary responses in rats inhaling crystalline, colloidal or amorphous silica dusts. Scand. J. Work. Environ. Health 21. suppl. 2, 19- 21.
• 152.War he it D.B., Webb T.R., Colvin V.L., Reed K.L., Sayes C.M. (2007) Pulmonary bioassay studies with nanoscale and fine-quartz particles in rats: toxicity is not dependent upon particle size but on surface characteristics. Toxicological Sciences 95, 270-280.
• 153.Washington State Department of Labor and Industries. Permissible exposure limits for air contami¬nants [http://www.lni.wa.gov/WISHA/RuIes/ air- bornecontam/PDFs/Table3-ExposureLimits.pdf].
• 154.Wiessner J.H.,Henderson J.D. Jr., Sohnle P.G., Mandel N.S., Mandel G.S. (1988) The effect of crystal structure on mouse lung inflammation and fibrosis. Am. Rev. Respir. Dis. 138, 445-450.
• 155.Wilson T., Scheuchenzuber W.J., Eskew M.L., Zarkower A. (1986) Comparative pathological aspects of chronic olivine and silica inhalation in mice. Environ. Res. 39, 331-344.
• 156.Wilczyńska U., Szeszenia-Dqbrowska N., Szymczak W. (2006) Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2005 r. Medycyna Pracy 57, 225-234.
• 157.Wilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W. (2007) Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2006 r. Medycyna Pracy 58, 193-203.
• 158.Wilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W. (2008) Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2007 r. Medycyna Pracy 59, 113-122.
• 159.Wilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W. (2009) Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2008 r. Medycyna Pracy 60, 167-178.
• 160.Wilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N., Sobala W. (2010) Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w 2009 r. Medycyna Pracy 61, 369-379.
• 161.Woźniak H., Bielichowska G., Opalska B. (1997) Węglik krzemu, narażenie zawodowe, propozycje NDS. Medycyna Pracy 48, 129-137.
• 162.Woźniak H., Więcek E., Bielichowska-Cybula G. (1995) Ocena narażenia na pyły stanowiące mieszaninę wolnej krystalicznej krzemionki i włókien mineralnych. Medycyna Pracy 47, 151-157.