Carpentry craft at the turn of the 18th and 19th centuries. Case study: the roof structure of the Church of the Holy Cross in Leszno

• Autorzy: Schaaf Ulrich , Prarat Maciej

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc220104

Warianty tytułu

PL

Sztuka ciesielska na przełomie XVIII i XIX w. Studium przypadku: więźba dachowa kościoła św. Krzyża w Lesznie

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

In 1790, a fire consumed the upper part of the Church of the Holy Cross in Leszno, which was built in the years 1711–1715. The reconstruction of the roof structure and the vaults took place in 1798–1802. It was an extremely complicated task because it was a construction spread over a rectangular body measuring 24 × 44 m with an elongated, vaulted octagon inscribed in the body. The purpose of this text is to present this complex construction. The research method consisted in the analysis of the structural system and layout, carpentry joints, building materials, their processing, and the system of carpentry assembly marks. The architectural research carried out in conjunction with the study of sources and literature on the subject enabled the reconstruction of the building history from the end of the 18^th century to the 2^nd half of the 20^th century, and the recovery of the originally used carpentry craft. The discussed structure is a free collar beam roof structure with a hanging king post structure lying on the lower tier and a king post truss structure on the upper one. The king post was additionally supported by passing braces and braces reaching through both tiers, and the straining beam was also strengthened by additional passing braces on the lower tier. These solutions are known from the hanging and strutted frame and strut frame structures. Moreover, short tie beams were suspended from the king post or queen post structure within the inner octagon. This complex structural system required the use of various types of roof trusses, from the principal rafter truss and paired common rafter to the corner and jack-tie rafter. They also come in different varieties and variants. The results of the research may become a contribution to a broader analysis of the carpentry craft at the turn of the 18^th and 19^th centuries.

PL

W 1790 r. pożar strawił górną część kościoła pw. św. Krzyża w Lesznie, który zbudowany został w latach 1711–1715. Odbudowa więźby dachowej i sklepień nastąpiła w latach 1798–1802. Było to niezwykle skomplikowane zadanie, albowiem była to konstrukcja rozłożona nad prostokątnym korpusem o wymiarach 24 × 44 m z wpisanym w nim wydłużonym przesklepionym oktogonem. Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie tej skomplikowanej konstrukcji. Metoda badań polegała na analizie systemu i układu konstrukcyjnego, złącz ciesielskich, budulca i jego obróbki, systemu ciesielskich znaków montażowych. Badania architektoniczne wykonane w połączeniu ze studium źródeł i literatury przedmiotu pozwoliły na odtworzenie historii budowlanej od końca XVIII do 2. połowy XX w. oraz wydobycie pierwotnie zastosowanej sztuki ciesielskiej. Omawiana konstrukcja to wolna więźba jętkowa o stolcach leżących na dolnej kondygnacji i konstrukcja wieszarowa jednowieszakowa na górnej. Wieszak wsparto dodatkowo zastrzałami i mieczami sięgającymi przez obie kondygnacje, a rozpór także dodatkowymi zastrzałami na dolnej kondygnacji. Są to rozwiązania znane z konstrukcji rozporowo-wieszarowej i rozporowej. Ponadto podwieszono stopki do konstrukcji jedno- lub dwuwieszakowej w obrębie wewnętrznego oktogonu. Ten skomplikowany system konstrukcyjny wymagał użycia różnych rodzajów wiązarów dachowych, od pełnego i niepełnego do narożnego i kulawkowego. Występują one w dodatku w różnych odmianach i wariantach. Wyniki badań mogą się stać przyczynkiem do szerszych analiz sztuki ciesielskiej na przełomie XVIII i XIX w.

Słowa kluczowe

EN

Leszno; roof structure; architectural research; carpentry craft

PL

Leszno; więźba dachowa; badanie architektoniczne; sztuka ciesielska

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2022
• Tom: Nr 1 (69)
• Strony: 37--51
• Opis fizyczny: Bibliogr. 17 poz., il.

Twórcy

autor

Schaaf Ulrich

• Faculty of Fine Arts, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Poland

• https://orcid.org/0000-0003-3055-1009

autor

Prarat Maciej

• Faculty of Fine Arts, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Poland

• https://orcid.org/0000-0001-7076-2009

Bibliografia

• [1] Tajchman J., Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii ciesielskich konstrukcji dachowych występujących na terenie Polski od XIV do XX w., “Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków” 2005, nr 2, 7–36.
• [2] Schaaf U., Prarat M., Badania architektoniczne więźby nad nawą środkową kościoła Świętojańskiego oraz ich znaczenie dla historii budowlanej świątyni i średniowiecznego warsztatu ciesielskiego w Toruniu, [in:] K. Kluczwajd (red.), Kościół Świętojański w Toruniu – nowe rozpoznanie, Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Toruń 2015, 125–155.
• [3] Warchoł M., Historyczne więźby dachowe kościołów w Warszawie, Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa 2015.
• [4] Tajchman J., Iwanek A., Więźba wieszarowa nad kościołem pw. św. Anny w Lubartowie, “Biuletyn Historii Sztuki” 2018, t. 80, 633–652.
• [5] Kohte J., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. 3, Verlag von Julius Springer, Berlin 1896.
• [6] Kohte J., Bericht über die Denkmalpflege in der Provinz Posen, 1. April 1907 – 31. März 1909, Arbeits- und Landarmenhause im Bojanowo, Posen 1909.
• [7] Smend G., Die Kreuzkirche in Lissa. Ein Beitrag zu ihrer Bauge-schichte. Zur Erinnerung an die Errichtung des Turmhelms im Jahre 1909/10, Eulitz Oskar, Lissa i. P. 1910.
• [8] Kręglewska-Foksowicz E., Sztuka Leszna do początków XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1982.
• [9] Kusztelski A., Zbór ewangelicki św. Krzyża w Lesznie. Problem autorstwa i pierwotnego projektu, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1992, t. 37, z. 2, 145–157.
• [10] Harasimowicz J., Leszno – Poznań – Warszawa. Protestanckie budownictwo kościelne w osiemnastowiecznej Polsce i jego europejskie parantele, [in:] T. Bernatowicz (red.), Polska i Europa w dobie nowożytnej. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Juliuszowi A. Chrościckiemu/ L’Europe moderne: nouveau monde, nouvelle;civilisation?/ Modern Europe – New World, New Civilisation?, Zamek Królewski, Warszawa 2009, 391–400.
• [11] Harasimowicz J., Protestancka architektura kościelna XVI–XVIII wieku w Polsce i krajach sąsiednich, “Rocznik Historii Sztuki”,2017, t. 42, 63–91.
• [12] Urban M., Leszczyńskie zabytki protestanckie w dokumentacji konserwatorskiej, [paper presented at the scientific conference entitled Reformation in Wschowa and the Greater Poland-Silesia border, Wschowa–Leszno, October 12–13, 2017, article in print].
• [13] Schaaf U., Prarat M., Więźba dachowa pw. św. Krzyża w Leszniez przełomu XVIII i XIX wieku. Dokumentacja z badań historyczno-architektonicznych, Toruń 2018 [manuscript in: archives MKZ, Leszno].
• [14] Chudecka A., Wełniak P., Krzyżyński K., Przybyła R., Inwentaryzacja budynku kościoła pw. św. Krzyża w Lesznie, Poznań 2017 [manuscript in: archives MKZ, Leszno].
• [15] Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Kościół św. Krzyża [building file (KśwK)].
• [16] [n.a.], Kościół pw. Świętego Krzyża w Lesznie, https://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/kosciol-pw-swietego-krzyza-w-lesznie/ [accessed: 20.03.2022].
• [17] Raczyński, J., Przyczynki do historii ciesielskich konstrukcji dachowych w Polsce, “Studia do dziejów sztuki w Polsce” t. 3, Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1930, 95–129.