Residual rocky forms in the landscape of the Outer Carpathians (Silesian Beskid Mts, Poland) – geotourist and sedimentological case study

• Autorzy: Strzeboński Piotr

Identyfikatory

DOI

10.7494/geotour.2021.1-2(64-65).3

Warianty tytułu

PL

Ostańcowe formy skałkowe w krajobrazie Karpat zewnętrznych (Beskid Śląski, Polska) – geoturystyczne i sedymentologiczne studium przypadku

• Konferencja: 100th anniversary of the Department of General Geology and Geotourism (AGH University of Krakow)
• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

This study investigated residual landforms developed within of the flysch bedrock in the Outer Western Carpathians as sand-stone-to-conglomeratic tors. The studied relic rocky forms are locally exposed on the valley slopes in the top and plateau parts of the Sile-sian Beskid Mts. The cognitive values of such relic landforms, especially in the context of their morphogenetic traits and shaping of their macro- and microrelief, are well known and described. In contrast to epigenetic processes, the sedimentological aspect of the origin of such siliciclastic rocky deposits is still subject to different approaches in terms of terminology and interpretation. Thus, the aim of this study is to describe the conditions of environmental settings and character of the sediment transport and deposition processes from gravity flows, and to present a depositional system model for such a variety of flysch deposits. This study also attempts to present geotourist and geoed-ucational attractiveness of the tors against the background of regional geodiversity, geoheritage, and geoprotection. The results yielded a synthetic morpho-litho-sedimentological and geotouristic specification of the rocky forms analysed. The residual rocky landforms are polygenic geomorphological elements developed as a consequence of multistage and different scale of morph-forming activity operating on the basis of litho-sedimentological and tectonic assumptions under the influence of denudation processes.

PL

Przedmiotem artykułu są ostańcowe formy terenu rozwinięte na bazie fliszowego podłoża skalnego w zachodnich Karpatach ze-wnętrznych jako skałki od piaskowcowych do zlepieńcowych. Omówione ostańcowe formy skałkowe lokalnie eksponowane są na stokach dolinnych w przyszczytowych i wierzchowinowych partiach Beskidu Śląskiego. Walory poznawcze, jakie ze sobą niosą, w szczególności w kontekście morfogenetycznym oraz kształtowania ich makro- i mikroreliefu, są dobrze poznane i opisane. W przeciwieństwie do procesów epigenetycznych aspekt sedymentologiczny pochodzenia takich silikoklastycznych utworów skałkowych jest natomiast nadal przedmiotem dociekań zarówno w kwestii terminologicznej, jak i interpretacyjnej. Celem badawczym artykułu jest zatem próba przybliżenia warunków środowiskowych ustawień, natury procesów transportu i depozycji osadów ze spływów grawitacyjnych oraz modelu systemu depozycyjnego takiej odmiany utworów fliszowych. Zamierzeniem autora było także przedstawienie geoturystycznej i geoedukacyjnej atrakcyjności ska-łek na tle regionalnej georóżnorodności, geodziedzictwa i ich geoochrony. W rezultacie przedstawiono w ujęciu syntetycznym specyfikację morfologiczną, litologiczną, sedymentologiczną i geoturystyczną badanych form skałkowych. Ostańcowe skałkowe formy terenu stanowią poligeniczne elementy geomorfologiczne rozwinięte w następstwie wieloetapowej i różnoskalowej działalności rzeźbotwórczej zachodzącej w utworach o określonych uwarunkowaniach litologiczno-sedymentologicznych i tektonicznych za pośrednictwem procesów denudacji.

Słowa kluczowe

EN

relict landform; sandstone-conglomerate tor; rocky geosite; geoeducation; geotourism; geodiversity; geoheritage; geoconservation; Carpathian flysch

PL

ostańcowa forma terenu; piaskowcowo-zlepieńcowa skałka; geostanowisko skałkowe; geoedukacja; geoturystyka; georóżnorodność; geodziedzictwo; geoochrona; flisz karpacki

• Wydawca: Wydawnictwa AGH ; Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica
• Czasopismo: Geotourism / Geoturystyka
• Rocznik: 2021
• Tom: nr 1-2 (64-65)
• Strony: 3--22
• Opis fizyczny: Bibliogr. 69 poz., rys., zdj.

Twórcy

autor

Strzeboński Piotr

• AGH University of Science and Technology; Faculty of Geology, Geophysics, and Environmental Protection; al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Krakow, Poland

Bibliografia

• [1] Alexandrowicz Z., 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat Fliszowych. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław, „Komisja Nauk Geologicznych, Oddział Kraków. Prace Geologiczne”, 113: 1–86.
• [2] Alexandrowicz Z., 2008. Sandstone rocky forms in Polish Carpathians attractive for education and tourism. Przegląd Geologiczny, 56(8/1): 680–687.
• [3] Alexandrowicz W.P. & Alexandrowicz Z., 2022. Geosites in Tourist Areas: the Best Method for the Promotion of Geotourism and Geoheritage (an Example from the Polish Flysch Carpathians). Geoheritage, 14(2): 45.
• [4] Alexandrowicz Z., Urban J. & Margielewski W., 2000. Chronione obszary i obiekty, pomniki przyrody, Dorkowa Skała. In: Alexandrowicz Z. & Poprawa D. (red.), Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach, z mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieożywionej 1:400 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 73–74.
• [5] Alexandrowicz Z., Marszałek M. & Rzepa G., 2014. Distribution of secondary minerals in crusts developed on sandstone exposures. Earth Surface Processes and Landforms, 39(3): 320‒335.
• [6] Bouma A.H., 1962. Sedimentology of some Flysch Deposits: A Graphic Approach to Facies Interpretation. Elsevier Publishing Company, Amsterdam–New York.
• [7] Burtan J., 1972. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50.000, 1028 – Wisła. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• [8] Burtan J., Sokołowski S., Sikora W. & Żytko K., 1956. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50.000, M34–87A – Milówka. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• [9] Burtanówna J., Konior K. & Książkiewicz M., 1937. Mapa geologiczna Karpat Śląskich. Wydawnictwa Śląskie Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków.
• [10] Chybiorz R. & Kowalska M., 2017. Inwentaryzacja i ocena atrakcyjności geostanowisk województwa śląskiego. Przegląd Geologiczny, 65(6): 365–374.
• [11] Chybiorz R., Dziki P., Sobala M. & Wilczek Z., 2020. Skalny świat Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Grupa Maris, Katowice.
• [12] Cohen K.M., Finney S. & Gibbard P.L., 2013. International Chronostratigraphic Chart. International Commission on Stratigraphy. Available from: http://www.stratigraphy.org/ICSchart/Chronos-tratChart2013-01.pdf.
• [13] Compass, 2020. Beskid Śląski i Żywiecki. Mapa turystyczna w skali 1:50 000. Wydawnictwo Kartograficzne “Compass”, Kraków.
• [14] Dadlez R. & Jaroszewski W., 1994. Tektonika. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• [15] Dott R.H. Jr., 1963. Dynamics of subaqueous gravity depositional processes. AAPG Bulletin, 47(1): 104‒128.
• [16] Duszyński F. & Migoń P., 2022. Skalne grzyby w Polsce i na świecie – terminologia, rozmieszczenie, poglądy na rozwój. Przegląd Geograficzny, 94(1): 5‒30.
• [17] Dżułyński S. & Ślączka A., 1958. Sedymentacja i wskaźniki kierunkowe transportu w warstwach krośnieńskich. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego,28(3): 205‒260.
• [18] Gani M.R., 2004. From turbid to lucid: a straight forward approach to sediment gravity flows and their deposits. The Sedimentary Record, 3: 4‒8.
• [19] Gawęda A., Golonka J., Waśkowska A., Szopa K., Chew D., Starzec K. & Wieczorek A., 2019. Neoproterozoic crystalline exotic clasts in the Polish Outer Carpathian flysch: remnants of the Proto-Carpathian continent?. International Journal of Earth Sciences, 108(4): 1409–1427.
• [20] Golonka J., Oszczypko N. & Ślączka A., 2000. Late Carboniferous–Neogene geodynamic evolution and paleogeography of the circum--Carpathian region and adjacent areas. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 70(2): 107‒136.
• [21] Golonka J., Krobicki M., Waśkowska-Oliwa A., Vašíček Z. & Skupien P., 2008. Main paleogeographical elements of the West Outer Carpathians during Late Jurassic and Early Cretaceous Times. Geologia,34(3/1): 61–72.
• [22] Jankowski L., 2015. Rola kompleksów chaotycznych w procesie formowania górotworu Karpat – ujęcie dyskusyjne. Instytut Nafty i Gazu – Państwowy Instytut Badawczy, „Prace Naukowe Instytutu Nafty i Gazu – Państwowego Instytutu Badawczego”, 202.
• [23] Kicińska A., 2009. Struktury komórkowe w obrębie piaskowców magurskich na przykładzie Diabelskich Ścian (pasmo Jaworzyny Krynickiej). Geologia, 35(2): 201‒215.
• [24] Kondracki J., 2009. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• [25] Książkiewicz M., 1956. Geology of the Northern Carpathians. Geologische Rundschau, 45: 369‒411.
• [26] Leszczyński S., 1989. Characteristics and origin of fluxoturbidites from the Carpathian Flysch (Cretaceous–Palaeogene), South Poland. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 59(3–4): 351‒390.
• [27] Leszczyński S. & Nemec W., 2015. Dynamic stratigraphy of composite peripheral unconformity in a foredeep basin. Sedimentology, 62(3): 645‒680.
• [28] Lexa J., Bezák V., Elečko M., Mello J., Polák M., Potfaj M. & Vozár J. (eds), 2000. Geological Map of Western Carpathians and Adjacent Areas, 1:500000. Ministry of Environment of the Slovak Republic and Geological Survey of Slovak Republic, Bratislava.
• [29] Lowe D.R., 1982. Sediment gravity flows: II. Depositional models with special reference to the deposits of high-density turbidity currents. Journal of Sedimentary Petrology, 52(1): 279‒298.
• [30] Łapcik P., 2018. Sedimentary processes and architecture of Upper Cretaceous deep-sea channel deposits: a case from the Skole Nappe, Polish Outer Carpathians. Geologica Carpathica, 69(1): 71‒88.
• [31] Matyszkiewicz J. & Słomka T., 1994. Organodetrital conglomerates with ooids in the Cieszyn Limestone (Tithonian–Berriasian) of the Polish Flysch Carpathians and their palaeogeographic significance. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 63(4): 211‒248.
• [32] Matyszkiewicz J. & Słomka T., 2004. Reef-microencrusters association Lithocodium aggregatum-Bacinella irregularis from the Cieszyn Limestone (Tithonian-Berriasian) of the Outer Western Carpathians (Poland). Geologica Carpathica, 55(6): 449‒456.
• [33] Mezger T.G., 2014. The Rheology Handbook. For Users of Rotational and Oscillatory Rheometers (4th ed.). Vincentz Network, Hannover.
• [34] Michniewicz A., 2019. Tors in Central European Mountains – are they indicators of past environments?. Bulletin of Geography. Physical Geography Series, 16: 67–87.
• [35] Middleton G.V. & Hampton M.A., 1973. Part I. Sediment gravity flows: Mechanics of flow and deposition. In: Middleton G.V. & Bouma A.H. (eds), Turbidites and Deep-Water Sedimentation. SEPM, Pacific Section, Los Angeles, Calif.: 1‒38.
• [36] Middleton G.V. & Hampton, M.A., 1976. Subaqueous sediment transport and deposition by sediment gravity flows. In: Stanley D.J. & Swift D.J.P. (eds), Marine Sediment Transport and Environmental Management. Wiley, New York: 197‒218.
• [37] Migoń P. & Pijet-Migoń E., 2020. Not simply volcanoes – the geoheritage of the Cretaceous system in the Land of the Extinct Volcanoes Geopark, West Sudetes (SW Poland). Geoturystyka/Geotourism, 17(1–2/60–61): 3‒22.
• [38] Migoń P., Duszyński F. & Goudie A., 2017. Rock cities and ruiniform relief: Forms – processes – terminology. Earth-Science Reviews, 171: 78–104.
• [39] Nemec W. & Steel R.J., 1984. Alluvial and coastal conglomerates: their significant features and some comments on gravelly mass-flow deposits. In: Koster E.H. & Steel R.J. (eds), Sedimentology of Gravels and Conglomerates. Canadian Society of Petroleum Geologists, Calgary: 1–31, “Canadian Society of Petroleum Geologists: Memoir”, 10.
• [40] Poprawa P., Malata T. & Oszczypko N., 2002. Ewolucja tektonicz-na basenów sedymentacyjnych polskiej części Karpat zewnętrznych w świetle analizy subsydencji. Przegląd Geologiczny, 50(11): 1092‒1108.
• [41] Porębski S.J. & Steel R.J., 2006. Deltas and sea-level change. Journal of Sedimentary Research, 76(3): 390–403.
• [42] Postma G., Nemec W. & Kleinspehn K.L., 1988. Large floating clasts in turbidites: a mechanism for their emplacement. Sedimentary Geology, 58(1): 47‒61.
• [43] Reading H.G. & Richards M., 1994. Turbidite systems in deep-water basin margins classified by grain size and feeder system. AAPG Bulletin, 78(5): 792‒822.
• [44] Richling A., Solon J., Macias A., Balon J., Borzyszkowski J. & Kistowski M. (eds), 2021. Regionalna geografia fizyczna Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
• [45] Sanders J.E., 1965. Primary sedimentary structures formed by turbidity currents and related resedimentation mechanisms. In: Middleton G.V. (ed.), Primary Sedimentary Structures and Their Hydrodynamic Interpretation. SEPM, Tulsa, Okla.: 192‒219, “Special Publication”, 12.
• [46] Shanmugam G., 1996. High-density turbidity currents: Are they sandy debris flows? Perspectives. Journal of Sedimentary Research, 66(1): 2‒10.
• [47]mShanmugam G., 2000. 50 years of the turbidite paradigm (1950s–1990s): deep-water processes and facies models – a critical perspective. Marine and Petroleum Geology, 17(2): 285‒342.
• [48] Shanmugam G., 2021. Mass Transport, Gravity Flows, and Bottom Currents. Downslope and Alongslope Processes and Deposits. Elsevier, Amsterdam.
• [49] Shanmugam G., 2022. 150 Years (1872–2022) of research on deep-water processes, deposits, settings, triggers, and deformation: A difficult domain of progress, dichotomy, diversion, omission, and group-think. Journal of Palaeogeography, 11(4): 469–564.
• [50] Sikora R., 2022. Geological and geomorphological conditions of land-slide development in the Wisła source area of the Silesian Beskid mountains (Outer Carpathians, southern Poland). Geological Quar-terly, 66(19): 1–22.
• [51] Słomka T., 1995. Głębokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw godulskich Karpat. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Kraków, „Prace Geologiczne”, 139.
• [52] Słomka T. (red. nauk.), 2013. Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. The catalogue of geotourist sites in nature reserves and monuments. AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
• [53] Słomka T. & Kicińska-Świderska A., 2004. Geoturystyka – podstawowe pojęcia. Geoturystyka, 1(1): 5‒7.
• [54] Starzec K., Golonka J. & Waśkowska A., 2017. Zespół form skałkowych na Karolówce w Istebnej (Beskid Śląski, zachodnie Karpaty zewnętrzne) – godne ochrony stanowisko z unikatowym materiałem egzotycznym. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 73(4): 271–283.
• [55] Starzec K., Waśkowska A., Golonka J., Gawęda A. & Szopa K., 2018. Rocky Sandstone Landforms in Istebna, Silesian Beskid (Outer Carpathians, Poland). Geotourism/Geoturystyka, 1–2(52–53): 1‒14.
• [56] Strzeboński P., 2005. Debryty kohezyjne warstw istebniańskich (senon górny–paleocen) na zachód od Skawy. Geologia,31(2): 201–224.
• [57] Strzeboński P., 2009. Piaskowcowo-zlepieńcowe formy skałkowe – więcej niż atrakcja turystyczna. Geoturystyka/Geotourism, 1–2(16–17): 49–60.
• [58] Strzeboński P., 2015. Late Cretaceous–Early Paleogene sandy-to-gravelly debris flows and their sediments in the Silesian Basin of the Alpine Tethys (Western Outer Carpathians, Istebna Formation). Geological Quarterly, 59(1): 195‒214.
• [59] Strzeboński P., 2022. Contrasting styles of siliciclastic flysch sedimentation in the Upper Cretaceous of the Silesian Unit, Outer Western Carpathians: sedimentology and genetic implications. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 92(2): 159–180.
• [60] Strzeboński P. & Słomka, T., 2007. Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. Geoturystyka/Geotourism, 1(8): 21–28.
• [61] Strzeboński P. & Uchman A., 2015. The trace fossil Gyrophyllites in deep-sea siliciclastic deposits of the Istebna Formation (Upper Cretaceous–Palaeocene) of the Carpathians: an example of biologically controlled distribution. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 426: 260‒274.
• [62] Strzeboński P., Kowal-Kasprzyk J. & Olszewska B., 2017. Exotic clasts, debris flow deposits and their significance for reconstruction of the Istebna Formation (Late Cretaceous-Paleocene, Silesian Basin, Outer Carpathians). Geologica Carpathica, 68(6): 562‒582.
• [63] Szczuka M., Gawęda A., Waśkowska A., Golonka J., Szopa K., Chew D. & Drakou F., 2022. The Silesian Ridge in the light of petrological and LA-ICP-MS U-Pb analyses of cohesive debrites from the Istebna Formation (Silesian Nappe, Outer Western Carpathians, Poland). Geological Quarterly, 66(2): 15–29.
• [64] Talling P.J., Masson D.G., Sumner E.J. & Malgesini G., 2012. Sub-aqueous sediment density flows: depositional processes and deposit types. Sedimentology, 59(7): 1937–2003.
• [65] Unrug R., 1963. Istebna Beds – a fluxoturbidity formation in the Carpathian Flysch. Annales de la Société Géologique de Pologne, 33(1): 49‒92.
• [66] Unrug R., 1968. Kordyliera Śląska jako obszar źródłowy materiału klastycznego piaskowców fliszowych Beskidu Śląskiego i Beski-du Wysokiego (Polskie Karpaty Zachodnie). Annales de la Société Géologique de Pologne,38(1): 81–164.
• [67] Welc E. & Miśkiewicz K., 2019. Geoturystyka i geoedukacja w rezerwacie przyrody nieożywionej „Prządki” im. prof. Henryka Świdzińskiego. Geotourism/Geoturystyka, 1–2(56–57): 11–42.
• [68] Welc E., & Miśkiewicz K., 2020. The concept of the geotourism po-tential and its practical application: a case study of the Prządki (the Spinners) Nature Reserve in the Carpathians, Poland. Resources, 9(12): 145.
• [69] Żytko K., Gucik S., Ryłko W., Oszczypko N., Zając R., Garlicka I., Nemčok J., Eliáš M., Menčík E., Dvořák J., Stráník Z., Rakus M. & Matějovská O., 1989. Geological map of the Western Outer Carpathians and their foreland without Quaternary formations, scale 1:500 000. In: Poprawa D. & Nemčok J. (eds), Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and Their Foreland. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.