Zapis procesów sedymentacji fluwialnej i biogenicznej w osadach dna Doliny Dolnej Wisły

• Autorzy: Kordowski J. , Gamrat W. , Gierszewski P. , Kubiak-Wójcicka K. , Szmańda J. B. , Tyszkowski S. , Solarczyk A.

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana.025.007

Warianty tytułu

EN

Record of fluvial and biogenic sedimentation processes in sediments of the Lower Vistula Valley floor

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule przedstawiono przegląd osadów powodziowych i biogenicznych zdeponowanych w dnie Doliny Dolnej Wisły od okolic Górska, w środkowej części Kotliny Toruńskiej, po okolice Grudziądza. Omówiono piaszczyste osady powodziowe, osady basenów popowodziowych i mineralne osady jeziorzysk dolinnych. Dokonano analizy podstawowych własności utworów biogenicznych i ich interpretacji genetycznej. Omówiono też wyniki badań nad rekonstrukcją układu koryta Wisły w ciągu ostatnich 200 lat w Kotlinie Grudziądzkiej i Basenie Unisławskim oraz problem powolnego zamulania starorzeczy powstałych przed regulacją i po regulacji hydrotechnicznej w końcu XIX w. Wyjaśniono kwestię gradientu zawartości węglanowej materii rozpuszczonej w dnie doliny i jego wpływ na sedymentację osadów. Zwrócono uwagę na podobieństwa i różnice w transporcie materii rozpuszczonej i zawieszonej między korytem Wisły i starorzeczami na przykładzie starorzecza Starej Wisły i koryta Wisły w Bratwinie.

EN

The paper is a review of flood and biogenic sediments which have been deposited on the Lower Vistula Valley floor from the vicinity of Górsk to Grudziądz town. Sandy flood sediments, flood basin sediments and mineral infillings of former back swamps are described. Biogenic sediments are also discussed and genetically interpreted. The results of the Vistula channel reconstruction in Grudziądz Basin and Unisław Basin in the last 200 years are also presented. The reconstruction is strongly linked with the problem of relatively slow siltation of oxbows after the hydrotechnical regulation at the end of XIX-th century. The question of the carbonates gradient in floodplain sediments is also explained. The differences and similarities of the dissolved and suspended matter transport between the main channel and fluvial lake is shown on the example of the oxbow lake and Vistula river channel in Bratwin.

Słowa kluczowe

PL

równina zalewowa; zamulanie starorzeczy; Dolina Dolnej Wisły

EN

floodplain; silting of oxbows; Lower Vistula Valley

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2013
• Tom: Vol. 25
• Strony: 77--93
• Opis fizyczny: Bibliogr. 81 poz., rys.

Twórcy

autor

Kordowski J.

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Toruń

autor

Gamrat W.

• Katedra Geomorfologii i Paleogeografii Czwartorzędu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

autor

Gierszewski P.

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Toruń

autor

Kubiak-Wójcicka K.

• Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

autor

Szmańda J. B.

• Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków

autor

Tyszkowski S.

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Toruń

autor

Solarczyk A.

• Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

Bibliografia

• Andrzejewski L., 1994. Ewolucja systemu fluwialnego doliny dolnej Wisły w późnym vistulianie i holocenie na podstawie wybranych dolin jej dopływów. Rozprawy UMK, Toruń.
• Babiński Z., 1981. Wstępna charakterystyka morfologiczna dna koryta dolnej Wisły na odcinku Włocławek–Chełmno w świetle map i fotointerpretacji. Gospodarka Wodna 4–5: 105–109.
• Babiński Z., 1984. The effects of human activity on changes in the lower Vistula channel. Geographia Polonica 50: 271–282.
• Babiński Z., 1992. Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły. Prace Geograficzne 157.
• Bartkowiak A., 2008. Charakterystyka uprawnych gleb aluwialnych wytworzonych na martwicy wapiennej w Basenie Unisławskim. Maszynopis pracy doktorskiej. Uniwersytet Techniczno-Przyrodniczy, Wydział Rolniczy, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, Bydgoszcz.
• Berglund B.E., Drozdowski E., 1976. Development and chronology of the lower Vistula river valley, North Poland. Boreas 5: 95–107.
• Bienias D., 2004. Położenie fizjograficzne i chronologia stanowisk archeologicznych w Kałdusie i jego otoczeniu. W: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne. Mons Sancti Laurenti 2: 281–298.
• Biernacki Z., 1968. Wiek oraz przebieg przyrostu miąższości mad na tarasie zalewowym Wisły w rejonie Warszawy w świetle stanowisk archeologicznych. Przegląd Geologiczny 16(1): 13–20.
• Biernacki Z., 1975. Holocene and Late Pleistocene alluvial sediments of the Vistula River near Warsaw. Biuletyn Geologiczny 19: 199–217.
• Bloom A.L, 1982. Powierzchnia Ziemi. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Błaszkiewicz M., 1998. Dolina Wierzycy, jej geneza oraz rozwój w późnym plejstocenie i holocenie. Dokumentacja Geograficzna 10, IGiPZ PAN, Warszawa.
• Błaszkiewicz M., 2005. Późnoglacjalna i holoceńska ewolucja obniżeń jeziornych na Pojezierzu Kociewskim (wschodnia część Pomorza). Prace Geograficzne 201.
• Bridge J.S., 1984. Large scale facies sequences in alluvial overbank sediments. Journal of Sedimentary Research 54(2): 583–588.
• Bridge J.S., 2003. Rivers and Floodplains. Forms, Processes, and Sedimentary Record. Blackwell Publishing.
• Bridge J.S., 2006. Fluvial facies models: Recent development. Special Publications of International Association of Sedimentologists 84: 85–170.
• Brykczyński M., 1986. O głównych kierunkach rozwoju sieci rzecznej Niżu Polskiego w czwartorzędzie. Przegląd Geograficzny 57(3): 411–440.
• Chikita K., 1990. Sedimentation by river-induced turbidity currents: field measurements and interpretation. Sedimentology 37: 891–905.
• Davies R.A. Jr., 1983. Depositional Systems. A Genetic Approach to Sedimentary Geology. Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs, New Jersey.
• Drozdowski E., 1974. Geneza Basenu Grudziądzkiego w świetle osadów i form glacjalnych. Prace Geograficzne 104.
• Drozdowski E., 1979. Deglacjacja dolnego Powiśla w środkowym würmie i związane z nią środowiska depozycji osadów. Prace Geograficzne 132.
• Drozdowski E., 1982. The evolution of the lower Vistula river valley between the Chełmno Basin and the Grudziądz Basin. W: L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years. Geographical Studies, Special Issue 1: 131–147.
• Falkowski E., 1971. Historia i prognoza rozwoju koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biuletyn Geologiczny 12: 5–122.
• Falkowski E., 1980. Problemy genezy i interpretacji doliny środkowej i dolnej Wisły. Przegląd Geologiczny 32(6): 345–347.
• Falkowski E., 1990. Morphogenetic classification of river valleys developing in formerly glaciated areas for the needs of mathematical and physical modelling in hydrotechnical projects. Geographia Polonica 58: 53–67.
• Galon R., 1934. Dolina dolnej Wisły, jej kształt i rozwój na tle budowy dolnego Powiśla. Badania Geograficzne Polski Północno-Zachodniej 12–13.
• Galon R., 1953. Morfologia sandru i doliny Brdy. Studia Societatis Scientarum Torunensis 1(6).
• Galon R., 1961. Morphology of the Noteć-Warta (or Toruń-Eberswalde) ice marginal streamway. Prace Geograficzne 29.
• Gibling M.R., Rust B.R., 1984. Channel margins in Pennsylvanian braided fluvial deposit: the Morien Group near Sydney, Nova Scotia, Canada. Journal of Sedimentary Petrology 54(3): 773–782.
• Gierszewski P., Szmańda J.B., 2012. Geomorphological and sedimentological effects of failure of the Vistula flood embankment near Płock 12. Mezinárodna konference, Stav geomorfologických výskumů v roce 2012, Geomorfologický Sborník 10, 18. â 20.04.2012 Parkhotel Sokolov, Czech Republic: 9–10.
• Grześ M., 1985. Problemy zatorów lodowych i powodzi zatorowych na dolnej Wiśle. Przegląd Geograficzny 57(4): 499–525.
• Grześ M., 1991. Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle, mechanizmy i warunki. IGiPZ PAN, Warszawa.
• Happ S.C., Rittenhouse G., Dobson G.C., 1940. Some Principles of Accelerated Stream and Valley Deposition. U.S. Department of Agriculture, Technical Bulletin 695: 22–31.
• Heine R.A., Pinter N., 2012. Levee effects upon flood levels: an empirical assessment. Hydrological Processes 26: 3225–3240.
• Kalicki T., 2000. Grain size of the overbank deposits as carriers of paleogeographical information. Quaternary International 72: 107–114.
• Koc L., 1972. Zmiany koryta Wisły w XIX i XX wieku między Płockiem i Toruniem. Przegląd Geograficzny 44(4): 703–719.
• Kordowski J., 1999. Litologia osadów pozakorytowych Wisły w zachodniej części Kotliny Toruńskiej. Przegląd Geologiczny 47(3): 273–279.
• Kordowski J., 2001. Litologiczne i genetyczne zróżnicowanie osadów pozakorytowych równiny zalewowej Wisły między Górskiem i Chełmnem. Przegląd Geograficzny 73(3): 351–369.
• Kordowski J., 2004. Osady i rzeźba doliny Wisły w okolicach Chełmna i Świecia. W: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne. UMK, Toruń. Mons Sancti Laurentii 2: 43–68.
• Kordowski J., 2005. Problemy interpretacji rzeźby dna doliny dolnej Wisły w Basenie Świeckim w świetle ostatnich badań geomorfologicznych. Przegląd Geograficzny 77(3): 343–355.
• Kordowski J., 2007. Morfologia, struktury sedymentacyjne i geneza wstęg piaszczystych równiny zalewowej dolnej Wisły między Górskiem i Szynychem. Przegląd Geologiczny 55(9): 785–794.
• Kordowski J., 2009a. Some remarks about the Lower Vistula valley development in the light of geomorphological and sedimentological investigations (with special regard to the floodplain). Polish Geological Institute Special Papers 25: 21–36.
• Kordowski J., 2009b. Litofacjalna charakterystyka osadów równiny zalewowej Wisły – stanowisko Kosowo, Basen Unisławski. W: M. Pisarska-Jamroży, Z. Babiński (red.), Plejstoceńskie środowiska sedymentacyjne Pojezierza Pomorskiego. Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz: 108–116.
• Kordowski J., 2013. The role of blocks of dead ice in the deposition of late glacial sediments in a large valley: A case study from the Vistula river valley in the Grudziądz Basin, north Poland. Geographia Polonica 86(4): 341–361.
• Kordowski J., 2014. Rola brył martwego lodu w morfogenezie doliny fordońskiej – formy rzeźby i osady. Landform Analysis 25.
• Kordowski J., Tyszkowski S., Bienias D., 2012. Budowa geologiczna i przekształcenia Góry Zamkowej i jej otoczenia. W: M. Wiewióra (red.), Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń: 29–47.
• Kurowski L., 1998. Erozyjna działalność wód schyłkowego stadium powodzi na podstawie form utworzonych w lipcu 1997 r. na terenie parku w Koźlu. Przegląd Geologiczny 46(11): 1179–1185.
• Legros J.-P., 2012. Major Soil Groups of the World Ecology, Genesis, Properties and Classification. Taylor & Francis Group, LLC, Boca Raton.
• Ludwikowska-Kędzia M., 2000. Ewolucja środkowego odcinka doliny rzeki Belnianki w późnym glacjale i holocenie. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
• Makkavejev N.I., Čal’ov R.S., 1986. Rusl’ovye procesy. Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, Moskva.
• Makaske B., 1998. Anastomosing rivers: Forms, processes and sediments. Netherlands Geographical Studies 249.
• Makaske B., 2001. Anastomosing rivers: a review of their classification, origin, and sedimentary products. Earth-Science Reviews 53: 149–196.
• Makaske B., Smith D.G., Berendsen H.J.A., 2002. Avulsions, channel evolution and floodplain sedimentation rates of the anastamosing upper Columbia River, British Columbia, Canada. Sedimentology 49: 1049–1071.
• Miall A.D., 1996. The geology of fluvial deposits. Sedimentary facies, basin analysis and petroleum geology. John Wiley and Sons, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg–New York.
• Mjøs R., Walderhaug J., Prestholm E., 1993. Crevasse splay sandstone geometries in the Middle Jurasic Ravenscar Group of Yorkshire, UK. Special Publications of International Association of Sedimentologists 17: 167–184.
• Myślińska E., 1980. Inżyniersko-geologiczna charakterystyka mad doliny Wisły. Przegląd Geologiczny 28(6): 348–351.
• Myślińska E., 2001. Grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Myślińska E., Hoffman E., Kulesza-Wiewióra K., 1982. Zróżnicowanie litologiczne mad w wybranych odcinkach doliny Wisły. Przegląd Geologiczny 30(9): 474–479.
• Nanson G.C., Croke J.C., 1992. A genetic classification of floodplains. Geomorphology 4: 459–486.
• Niewiarowski W., 1968. Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy. Studia Societatis ScientarumTorunensis 6(6).
• Niewiarowski W., 1987. Evolution of the lower Vistula valley in the Unisław Basin and the river gap to the North of Bydgoszcz Fordon. W: L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula River Valley during the last 15 000 years. Geogr. Studies, Special Issue 4(2): 234–252.
• Noryśkiewicz B., 2004. Badania palinologiczne osadów limnicznych jezior Starogrodzkich. W: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne. Mons Sancti Laurenti 2: 165–176.
• Prusinkiewicz Z., Bednarek R., 1991. Gleby. W: L. Starkel (red.), Geografia Polski, środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa: 387–412.
• Reineck H.E., Singh I.B., 1986. Depositional Sedimentary Environments. Springer Verlag, New York–Heidelberg–Berlin.
• Rust B.R., 1981. Sedimentation in an arid-zone anastomosing fluvial system. Journal of Sedimentary Research 51: 745–755.
• Smith D.G., Smith N.D., 1980. Sedimentation in anastomosed river systems: examples from alluvial valleys near Banff, Alberta. Journal of Sedimentary Petrology 50(1): 157–164.
• Szmańda J.B., 2000, Litodynamiczny zapis powodzi w aluwiach pozakorytowych Wisły. W: P. Molewski, W. Wysota (red.), Dawne i współczesne systemy morfogenetyczne środkowej części Polski Północnej. Przewodnik wycieczek terenowych. V Zjazd Geomorfologów Polskich, 11–14 września 2000, Toruń: 221–231.
• Szmańda J.B., 2006. Rytmika powodziowa w aluwiach pozakorytowych Wisły, Drwęcy i Tążyny. W: P. Gierszewski, T.K. Karasiewicz (red.), Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Dokumentacja Geograficzna 32: 266–270.
• Szmańda J.B., 2007. Porównanie interpretacji warunków transportu osadów na diagramie C/M i analizy krzywych kumulacyjnych aluwiów pozakorytowych Wisły w Toruniu. W: E. Smolska, D. Giriat (red.), Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Komitet Badań Czwartorzędu, Warszawa: 367–376.
• Szmańda J.B., 2011. Zapis warunków depozycji w uziarnieniu aluwiów pozakorytowych. Landform Analysis 18.
• Szmańda J.B., Gierszewski P., 2013. Sediments Trend Analysis (STA) in reconstruction of accumulation conditions of overbank deposits on the crevasse splay (Świniary, the Vistula river valley a case study). 13. Mezinárodna konference Stav geomorfologických výskumů v roce 2013, Geomorfologický Sborník 11, 24. â 26.04.2013 Mikulov, Czech Republic: 42–43.
• Talling P.J., Masson D.G., Sumner E.J., Malgesini G., 2012. Subaqueous sediment density flows: Depositional processes and deposit types. Sedimentology 59: 1937–2003.
• Tomczak A., 1982. The evolution of the Vistula river valley between Toruń and Solec Kujawski during the Late Galcial and Holocene. W: L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years. Pt. I. Geographical Studies, Special Issue 1: 108–129.
• Tomczak A., 1987. Evolution of the Vistula Valley in the Toruń Basin in the Late Galcial and Holocene. W: L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula River Valley during the last 15 000 years. Geographical Studies, Special Issue 4(2): 207–231.
• Wang S., Li J., Yin S., 2002. Basic characteristics and controlling factors of anastomosing fluvial systems. Chinese Geographical Science 10(1): 30–37.
• Weckwerth P., 2006. Problem bifurkacji Wisły pod Fordonem (Bydgoszcz) na tle ewolucji Kotliny Toruńskiej pod koniec plenivistulianu. Przegląd Geograficzny 78(1): 47–68.
• Weckwerth P., 2010. Evolution of the Toruń Basin in the Late Weichselian. Landform Analysis 14: 57–84.
• Weckwerth P., 2013. Ewolucja fluwialnych systemów depozycyjnych i jej uwarunkowania paleośrodowiskowe w Kotlinie Toruńskiej podczas zlodowacenia wisły. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Wolman M.G., Leopold L.B., 1957. Flood plains. U.S. Geological Survey, Professional Paper 282-B.
• Wysota W., Lankauf K.R., Molewski P., Szmańda J., 1996. Sedymentologia interstadialnej serii rzecznej (Rzęczkowo) zlodowacenia wisły (vistulian) odsłoniętej w SW krawędzi Wysoczyzny Chełmińskiej. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geographia 28: 39–63.
• Zieliński Z., 1995. Kod litofacjalny i litogenetyczny – konstrukcja i zastosowanie. W: E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania osadów czwartorzędowych: wybrane metody i interpretacja. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Państwowy Instytut Geologiczny, Komisja Litologii i Genezy Osadów Czwartorzędowych Komitetu Badań Czwartorzędu PAN, AKAPIT-DTP, Warszawa: 220–235.
• Zwoliński Z., 1985. Sedymentacja osadów przyrostu pionowego na terasie zalewowej Parsęty. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią 35(A): 205–238.