Naturalne i antropogeniczne przemiany krajobrazów delty Wisły

• Autorzy: Plit Joanna

Warianty tytułu

EN

Natural and man-made changes in the delta of Vistula river

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Akumulacji osadów w płytkich wodach Zalewu Wiślanego, od neolitu aż do średniowiecza podlegała niemal wyłącznie naturalnym procesom przyrodniczym. Proces był ciągły, acz powolny. Natomiast od średniowiecza przyrost lądu był bardzo szybki. Antropogeniczne wylesianie zlewni Wisły, rolnicze zagospodarowanie gruntów spowodowało wzmożenie erozji w dorzeczu i osadzanie materiału skalnego w delcie. W X-XVI wieku rzeka dobudowała deltę u ujścia północnych odnóg Szkarpawy i Leniwki. Od renesansu główny nurt Wisły skierowany został Nogatem i tam rzeka osadzała najwięcej aluwiów. Mieszkańcy Żuław przyspieszali proces powiększanie lądu. Sypali wały, tworzyli poldery. Począwszy od końca XIX wieku w wyniku przekopania nowego ujścia i skierowania 90% wód Wisły bezpośrednio do morza, przyrost delty jest znacznie wolniejszy. Jest on głównie wynikiem akumulacji obumarłych części organicznych.

EN

Accumulation of the deposits in the Vistula Lagoon was continuous, even though quite slow. Starting with the Middle Ages the increments of land have been rather quick. Deforestation of the Vistula river basin and agricultural land development triggered off erosion. The rocky material was deposited in the delta. Initially, the river had been building the delta at the mouth of the northern branches of Szkarpawa and Leniwka. In the period of Renaissance the main current was directed through the Nogat channel and it is there that the river deposited most of the alluvia. The inhabitants of Zulawy delta lowlands accelerated themselves the process of land extension. They built walls and established polders. Starting with the end of the 19th century, due to the digging of the new river channel and the fact that thereby 90% of discharge was directed straight to the sea, the increase of the delta has been much slower. It is primarily the effect of accumulation of the dead organic parts.

Słowa kluczowe

PL

rozwój delty; zmiany zagospodarowania; Żuławy

EN

delta evolution; changes of management; Żuławy; north Poland

• Wydawca: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego
• Czasopismo: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego
• Rocznik: 2010
• Tom: nr 13
• Strony: 13--28
• Opis fizyczny: Bibliogr. 29 poz., map.

Twórcy

autor

Plit Joanna

• Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa, Polska

Bibliografia

• Augustowski B., 1976: Charakterystyka geomorfologiczna [w:] Żuławy wiślane (red.) Augustowski B., Gdańsk, ss.175-188.
• Bertrama H., 1907: Die Entwickelung des Deichs- und Entwässerungswesens in Gebiet des heutigen Denziger Deichverbandes seil dem 14-ten Jahrhunden, Danzing
• Bertrama H., La Baume W., Kloepel O.,1924: Das Weischse-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwicklung, vorgeschichtlichen Besiedlung und bauerlichen Haus- und Hoflannlage. Danzing.
• Bindemann H., 1903: Die Abzweigung der Nogat von der Weischel. Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen, H. 12.
• Cyberski J., Mikulski Z., 1976: Stosunki hydrograficzne, [w:] Żuławy wiślane (red.) Augustowski B., Gdańsk, ss. 239-288.
• Drwal J. (red.) 2002: Wody delty Wisły. Część wschodnia. Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Gdańsk, s.192.
• Fac-Beneda J., 1999: Próba rekonstrukcji zmian stosunków wodnych na Żuławach Elbląskich. Czasopismo Geograficzne t. LXX, z. 2, ss. 169-186.
• Keller H., 1899: Memel, Pregel u. Weischselstrőm, ihre Stromgebiete und ihre wichstigsten Nebenflüsse. Eine hydrographische, wasserwirthschaftliche und wasserrechtliche Darstelung. Auf Grund des Allerhőchsten Erlasses vom 28 Februar 1892 im Auftrage des preussischen Wasser – Ausschusses, Berlin: Band 1. Stromgebiete und Gewasser; Band 3. Weichselstrőm in Schlesien; Band 4. Weichselstrőm in Preussen; Band 5. Tabeellenband; Band 6. Atlas – 46 Kartenbeilagen, Berlin.
• Lencewicza S., 1927: Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla, Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, t. 2, z. 2, Warszawa, ss. 66-194.
• Łomniewski K., 1960: Ujście Wisły. Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego t.29, z. 4, ss. 391-416.
• Majewskiegi A., 1969: Rozwój hydrograficzny delty Wisły w okresie historycznym. Przegląd Geofizyczny, r.14, z.1, ss. 3-42.
• Makowski J., 1997: Wały przeciwpowodziowe dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie wezbrań. Gdańsk, s. 427.
• Milczarski S., Odyniec W., 1976: Zarys dziejów regionu. [w:] Żuławy wiślane (red.) Augustowski B., Gdańsk, ss.71-112.
• Mojski J.E., 1990: The Vistula river delta, [w:] Evolution of the Vistula riber villey during the last 15 000 years, part III, red. L. Starkel, Geographical Studies, Special Issue 5, IGiPZ PAN, ss.126-141.
• Nordman R.A.H., 1937: Neulandbildug am Frischen Haff in letzten Halbjahrtaus’end, Danzig.
• Pfeffer J.W., 1849: Die Wasserverhältnisse der Weichsel und Nogat und der Einflus der neuen Weichselmundung bei Neufähr auf den Hafen und die Stadt Danzig, Dazig.
• Pelczar M., 1966: Dzieje zmian koryta Wisły i Nogatu pod Białą górą w kresie od XV do XIX wieku. Zeszyty Geograficzne WSP w Gdańsku, r. 8, ss. 225-235.
• Piotrowska H., 1976: Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną. [w:] Żuławy wiślane (red.) Augustowski B., Gdańsk, ss.371-396.
• Pol W., 1875: Północny wschód Europy pod względem natury. Część II. Wstęp do hydrografii polskiej. Lwów.
• Starkel L., 2001: Historia doliny Wisły od końca zlodowacenia do dziś. Monografie 2, IGiPZ PAN, Warszawa, s 263.
• Suchodolc J.W., 1745: Mapy rękopiśmienne w skali 1: 135 000 zebrane w atlasie J. Gellentin (85 map ujścia Wisły i okolic Białej Góry).
• Toeppen M., 1894: Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Abhandl. z. Landeskunde der Prov. Westpr., Danzig.
• Wykorzystane Mapy
• Zell H., Prussiae description ante aliquot annos … Norymberga -1542; 1: 670 000.
• Henberg K., Prussiae das is Landem zu Preussen, welchs das herrlichste Theil ist Sarmatiae Europeae eigentliche und warhafftige Beschreiburg. Królewiec -1576; 1:368 500.
• Gotg O.J., Tractuum Borussiae circa Gedanum et Elbingam ab incolis Werder appellati, cum adiuncta Noringia, novo et etaboratissima delineatio… Amsterdam - 1681.
• Regnum Borussiae Episcopatus Warmiensis…-1763.
• Köppina L., 1811. Karte von der Weichsel Niederung welche die Danziger, Elbinger und Marienburger Werder enthält. Elbing, 1:130 000.
• Mapa taktyczna. 1:100 000 WIG, arkusze: 31-27 Gdańsk (1938), 31-28 Tigenort (1937), 32-27 Tczew (1935), 32-28 Malbork (1937), 33-27 Starogard (1932), 33-28 Sztum (1931).
• Mapa topograficzna. 1:1200 000 Sztab Generalny Wojska Polskiego, arkusze: Gdańsk (1991), Elbląg (1992), Grudziądz (1991).