Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespołów fortyfikacji nowszej w Polsce

Molski, P.

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespołów fortyfikacji nowszej w Polsce

Autorzy

Molski P.

Identyfikatory

Warianty tytułu

Protection and utilisation of selected complexes of modern fortifications in Poland

Języki publikacji

Abstrakty

Złożone i dramatyczne polskie dzieje, związane ze zmieniającymi się uwarunkowaniami geopolitycznymi i podziałami granicznymi naszego kontynentu sprawiły, że w dzisiejszych granicach Polski zachowały się, oprócz rodzimych, fortyfikacje obce - przede wszystkim: francuskie, rosyjskie i radzieckie, pruskie i niemieckie oraz austriackie. Stanowią one materialny zapis burzliwej historii Polski, symbol przetrwania i zachowania naszej narodowej tożsamości, ale też trwały ślad ewolucji sztuki fortyfikacyjnej wielkich mocarstw, uznawany za europejskie dziedzictwo kulturowe. Zmiany systemowe w Polsce po 1989 roku i rezygnacja wojska z użytkowania części zabytkowych nieruchomości umożliwiły rozwój badań architecturae militaris, ale równocześnie spowodowały nasilenie zagrożeń historycznej tkanki. Ochrona wartości kulturowych zespołów budowli, które projektowano i rozbudowywano jako wielkie systemy obrony o złożonej strukturze, urosła w drugiej połowie lat 90. XX w. do jednego z głównych dylematów konserwatorskich. Poszukiwanie skutecznych metod ochrony fortyfikacji wiązało się z potrzebą nowych rozwiązań w ochronie zabytków wobec zachodzących przemian ustrojowych i toczącej się w międzynarodowych i krajowych środowiskach dyskusji o doktrynie konserwatorskiej początku XXI wieku. Decentralizacja i uspołecznienie zarządzania tworzyły warunki do przejmowania odpowiedzialności za przetrwanie dziedzictwa kultury przez samorządy terytorialne. W dyspozycji rad gminnych znalazły się skuteczne narzędzia ochrony tego dziedzictwa: miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego i możliwość tworzenia parków kulturowych. Ustawowa formuła parku, przy swojej elastyczności, pozwoliła na jej wykorzystywanie nie tylko jako formy ochrony prawnej, ale też jako skutecznego instrumentu zarządzania kulturowym zasobem. Niniejsze opracowanie jest próbą sformułowania propozycji metodycznych w zakresie programowania działań ochronnych oraz utrwalania i eksponowania zabytkowych wartości zespołów fortyfikacji z równoczesnym ich zagospodarowaniem uznawanym jako warunek sine tjua non skutecznej ochrony. Opracowanie składa się z czterech rozdziałów, w tym rozdziału wprowadzającego i trzech problemowych. W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu prac dokumentacyjnych i metodycznych w zakresie ochrony obszarowej zespołów obronnych, scharakteryzowano zasoby fortyfikacji zachowane w dzisiejszych granicach Polski - z zamiarem, przede wszystkim, przybliżenia skali i złożoności problemu badawczego oraz oceniono stan ochrony prawnej zabytków architektury obronnej. Omówiono cechy nowszej fortyfikacji istotne z punktu widzenia metod ochrony i adaptacji do współczesnych funkcji. Kolejny rozdział poświęcony jest trzem zespołom: Twierdzy Warszawa, Twierdzy Boyen i Cytadeli Twierdzy Modlin. Zespoły te tworzyły rodzaj "poligonu doświadczalnego" w studiach poświęconych metodom waloryzacji konserwatorskiej i formułowania wniosków. Studia zespołów obronnych tworzą punkt wyjścia dla treści trzeciego rozdziału pt. "Propozycje metodyczne do programu ochrony i zagospodarowania zespołu nowszej fortyfikacji". Znalazły się tam: próba zdefiniowania programu ochrony i zagospodarowania, rozważania dotyczące ujęcia, zakresu oraz szczegółowości ustaleń, kolejnych faz sporządzania programu i jego odniesień do dokumentów planistycznych. Główny wątek dotyczący konstrukcji programu uzupełniają komentarze i wnioski poświęcone dopuszczalnym formom ingerencji w zabytkową tkankę, współczesnym uzupełnieniom historycznych struktur, formom zagospodarowania dostosowanym do specyfiki pofortecznych zespołów oraz preferowanej w ich ochronie idei parków kulturowych. Treść ostatniego, czwartego rozdziału jest syntetycznym podsumowaniem pracy, szczególnie w odniesieniu do celów, założeń wyjściowych, zakresu programów ochrony i zagospodarowania oraz uwarunkowań realizacji ich ustaleń. Przeprowadzone studia potwierdziły współzależności zachodzące między metodami programowania ochrony i zagospodarowania zespołów pofortecznych a ich cechami własnymi. Potwierdziły tym samym celowość prac metodycznych i programowych dotyczących ochrony wyodrębniających się w krajowym zasobie kulturowym grup zabytków.

Poland's dramacie and complex history connected with the changing geopolitical conditions and political boundaries of our comment have meant that within the modern borders of the country are preserved the remains of fortifications which are not only Polish, but also foreign ones - above all French, Russian and Soviet, Prussian and German, and Austrian. They are a material record of the stormy history of Poland, a symbol of survival and the preservation of our national identity. They are also a permanent record of the evolution of the art of building fortifications of the great powers and today recognised as part of the World's cultural heritage. The systemic changes in Poland after 1989 and the withdrawal of the military from the use of part of the historical sites in its ownership allowed the development of research into military atchitecture, but also increased the threats to its historical substance. The protection of the cultural values of complexes of buildings which were designed and built as parts of great systems of fortifications with complex structures grew in the second half of the 1990's into one of the biggest dilemmas for conservators. The search for effective methods for the protection of fortifications was connected with the need for new solutions in the protection of historical monuments in the face of the changing political and social conditions that were in progress and the discussions that were being conducted at the beginning of the 21st century in international and national milieux on the doctrines of conservation. Decentralisation and strengthening of local government created conditions for the acceptance of responsibility for the preseration of the cultural heritage by local authorities. At their disposal they had effective tools for the protection of that cultural heritage, spatial planning programmes and the possibilities of forming cultural parks. The elasticity of the formulation of the concept of these parks in the legislation allows their use not only as a means of legal protection, but also an effective instrument for the management of the cultutal resources. The present work is an attempt to formulate proposals for a methodology in the field of the creation of a programme for protection and preservation and exposition of the historical values of complexes of fortifications with at the same time, as a sine qua non of their effective protection, their utilisation. The work consists of four chapters, an introductory one and three discussing specific issues. The first chapter contains an overview of the process of documentation and the methodology of the protection of complexes of fortifications. The resources of historical fortifications preserved within the modern borders of Poland are characterised. This has the intent, above all, of showing the scale and complexity of the research problem. The current state of the legal instruments for the protection of historical military architecture is also assessed. The most importanr characteristics of modern fortifications are discussed, concentrating attention on those important from the point of view of the methods for their protection and adaptation to fulfil new functions. The next chapter is devoted to a discussion of three complexes of fortifications: Fortress Warsaw, Boyen Fort and the Citadel of Modlin Fortress. These complexes formed a sort of testing ground for studies concerned with the methods of conservation, revalorisation and formulating conclusions. The study of fortification complexes form the starting point for the third chapter, entitled "proposals for a methodology for a programme of protection and utilisation of complexes of historical fortifications of the modern era". In it are found an attempt at definition of the terms 'programme of protection' and 'utilisation' as well as reflections on the conceptualisation, scope and the degree of details required in successive phases of the creation of protection programmes and their relationships to planning documents. The main theme concerning the construction of a programme is supplemented by a commentary and conclusions concerning acceptable forms in which one may interfere with the historic fabric, the matter of modern reconstruction of the historical structures, and the forms of utilisation which are suitable for old fortification complexes and the preferred concept of cultural parks for their protection. The fourth, last chapter is a synthetic summary of the work, with especial emphasis on the aims, the underlying principles and scope of programmes of protection and utilisation and the various factors which condition putting them into action. The study has confirmed the mutual dependencies between the methods of creation of programmes for protection and utilisation of old fortress complexes and their specific characteristics. It has also confirmed at the same time the importance of reflection on the methodology and programming of work concerning the protection of this specific group of historical monuments in the national resources of cultural heritage.

Słowa kluczowe

architektura fortyfikacje dziedzictwo kulturowe ochrona fortyfikacji zagospodarowanie fortyfikacji

architecture fortifications cultural heritage protection of fortifications utilisation of fortifications

Wydawca

Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej

Czasopismo

Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Seria Architektura

Rocznik

2007

Tom

nr 3

Strony

3--132

Opis fizyczny

Bibliogr. 148 poz., tab., rys., wykr.

Twórcy

autor

Molski P.

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

Prace i dokumentacje niepublikowane
1. Białuński Grzegorz, Przewodnik po dawnym Giżycku, w: Feste Boyen, z. 5(2005), Giżycko 2005.
2. Biskup Krzysztof, Twierdza Giżycko, m-pis niedatowany w zbiorach WKZ w Olsztynie
3. Biskup Krzysztof, Hirsch Robert, Twierdza Giżycko. Wytyczne konserwatorskie dla zagospodarowania zespołu twierdzy, m-pis z cz. graficzną w zbiorach ROBiDZ w Gdańsku, Gdańsk 1991
4. Biskup Krzysztof, Narębska Bożena, Narębski Lech, Studium historyczno-konserwatorskie pierścienia zewnętrznego Twierdzy Toruń, m-pis z częścią graficzną w zbiorach Urzędu Konserwatora Miejskiego w Toruniu, Gdańsk-Kalisz-Toruń 1993
5. Biskup Krzysztof, Dudek Marcin, Giruć Sławomir, Hirsch Robert, Rużewicz Wojciech, Żywiczyński Adam, Fortyfikacje XIX- i XX-wieczne na obszarze województwa suwalskiego, Twierdza Giżycko, umocnienia mostów na liniach kolejowych, Pozycja Jezior Mazurskich, fortyfikacje „Inselgelände” pod Giżyckiem, Giżycka Pozycja Polowa, t. 1 i 2, m-pis z częścią graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Gdańsk-Giżycko-Suwałki 1997
6. Bochenek Ryszard, Lewicka-Cempa Maria, Perzyk Bogusław, Wendlandt Juliusz, Opracowanie zasad wpisu do rejestru zabytków wieloelementowych zespołów obronnych jako propozycji instrukcji dla służby ochrony zabytków, m-pis w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001
7. Böhm Aleksander, Konopka Marek, Korzeń Janusz (główny autor pierwszej redakcji), Molski Piotr, Nekanda-Trepka Ewa, Nekanda-Trepka Janusz, Smoktunowicz Michał, Standard planistyczny ochrony i kształtowania dziedzictwa kulturowego jako obligatoryjna część ustaleń w planach zagospodarowania przestrzennego..., m-pis w zbiorach Stowarzyszenia Polskie Dziedzictwo Kultura Przyroda, Warszawa 2000
8. Chylak Aleksander, Gruszecka Krystyna, Szwykowska Anna, Kowińska Hanna, Martusewicz Grażyna, Parys Stefan, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Nowy Dwór Mazowiecki, Warszawa 1999
9. Czyżewska Aleksandra, Zarządzanie zabytkowymi zespołami fortecznymi i możliwości generowania środków na ich rewitalizację, m-pis, Warszawa 2001
10. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Miejsce XIX w. fortyfikacji rosyjskich w strukturze aglomeracji warszawskiej. Problematyka ich adaptacji do współczesnych funkcji wielkiego miasta, część I. Twierdza Warszawa, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1990
11. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Uwarunkowania programowo-przestrzenne zagospodarowania Fortu Służewiec w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1993
12. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Ochrona wartości zabytkowych Twierdzy Warszawa. Zalecenia konserwatorskie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1993
13. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Wnioski konserwatorskie i wytyczne projektowe do zagospodarowania i ochrony wartości kulturowych Fortu IX w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1994
14. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Wnioski konserwatorskie i wytyczne projektowe do zagospodarowania i ochrony wartości kulturowych Fortu VIII w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1994
15. Głuszek Cezary, Głuszek Jarosław, Klupsz Lidia, Molski Piotr, Program ochrony i zagospodarowania Cytadeli Warszawskiej - etap I, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997
16. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Wytyczne ochrony i zagospodarowania fortów dla potrzeb studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Warszawa-Bemowo, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997
17. Głuszek Cezary, Molski Piotr, opracowanie techniczne Kordek Piotr, Rutkowski Krzysztof, Studium ochrony i zagospodarowania systemu fortecznego XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa wraz z analizą możliwości wykorzystania tych terenów do celów inwestycyjnych, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1997
18. Głuszek Cezary, Gruszecki Andrzej, Molski Piotr, opracowanie techniczne Zaprzalski Rafał, Budowle obronne od połowy XVIII do połowy XX wieku, oprac. kartograficzne w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997
19. Głuszek Cezary, Głuszek Jarosław, opracowanie techniczne Górski Marcin, Miruć Krzysztof, Pszonak Bogdan, Park Kulturowy - Twierdza Boyen. Uwarunkowania adaptacji budowli do współczesnych funkcji. Katalog obiektów, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Giżycko-Warszawa 1998
20. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Park Kulturowy - Twierdza Boyen. Studium konserwatorskich uwarunkowań zagospodarowania i dostępności inwestycyjnej obszaru twierdzy, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Giżycko-Warszawa 1998
21. Głuszek Cezary, Twierdza Warszawa we współczesnej strukturze miasta, praca doktorska obroniona na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998
22. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Koncepcja ochrony i zagospodarowania Fortu VI „Okęcie” w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1998
23. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Orzechowska Hanna, Koncepcja ochrony systemu fortyfikacji na terenie miasta Nowy Dwór Mazowiecki, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1998
24. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Rużewicz Wojciech, Forteczny Park Kulturowy - Twierdza Boyen. Studium konserwatorskich uwarunkowań zagospodarowania i dostępności inwestycyjnej Wyspy Giżyckiej, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Giżycko-Warszawa 1999
25. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Twierdza Modlin. Weryfikacja wpisu budowli i terenów pofortecznych do rejestru zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki - cz. I Elementy Twierdzy, m-pis w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1999
26. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, opracowanie techniczne Gromadka Jarosław, Milwicz Małgorzata, Nowicki Waldemar, Twierdza Modlin. Waloryzacja konserwatorska, konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej, cz. I, II i III, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1999-2001
27. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, współpraca Szczotko Bogdan, Konserwatorskie studium ochrony i zasad zagospodarowania zespołu obronnego Twierdza Boyen w formule Fortecznego Parku Kulturowego - Wyspa Giżycka, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Giżycko-Warszawa 2000
28. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Wytyczne konserwatorsko-projektowe. Wstępna koncepcja zagospodarowania terenu Fortu IV - Chrzanów wraz z przylegającą działką nr 12, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2000
29. Głuszek Cezary, Molski Piotr, oprac. techniczne Zaprzalski Rafał, Dokumentacja naukowa stanu zachowania oraz konserwatorskie zasady ochrony i zagospodarowania Fortu Śliwickiego w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2001
30. Głuszek Cezary, Molski Piotr, opracowanie techniczne Wasita Rafał, Wytyczne konserwatorsko-projektowe. Konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej terenu Fortu Służewiec, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2001
31. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Koncepcja funkcjonalno-przestrzenna Fortu IV Chrzanów uwzględniająca konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2001
32. Głuszek Cezary, Molski Piotr, Dokumentacja stanu zachowania oraz koncepcja konserwatorska zasad ochrony i zagospodarowania Baterii X - Augustówka, wału międzyfortowego przy ul. Wolickiej i Łachy Siekierkowskiej, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2001.
33. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Kozarski Piotr, Molski Piotr, opracowanie techniczne: Góra Paweł, Krzemiński Paweł, Milwicz Małgorzata, Nowicki Waldemar, Pajewski Marcin, Sitkiewicz Wojciech, Konserwatorskie zasady rewaloryzacji Majdanu Twierdzy Boyen w Giżycku, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Giżycko-Warszawa 2001
34. Głuszek Cezary, Molski Piotr, opracowanie techniczne Zaprzalski Rafał, Wytyczne konserwatorsko-projektowe. Konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej terenu Fortu VII - Zbarż, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2001
35. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej terenu Fortu Szcze-Szczęśliwice, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2003
36. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Konserwatorskie uwarunkowania dostępności inwestycyjnej terenu Fortu M-Mokotów, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2003
37. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Dokumentacja naukowa stanu zachowania oraz konserwatorskie zasady ochrony i zagospodarowania Fortu Bema (P-Parysów) w Warszawie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 2004
38. Głuszek Cezary, Górski Marcin, Molski Piotr, Studium uwarunkowań konserwatorskich oraz dostępności inwestycyjnej Twierdzy Modlin dla nieruchomości będących w zasobie Agencji Mienia Wojskowego, położonych na terenie Twierdzy Modlin w Nowym Dworze Mazowieckim, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Agencji Mienia Wojskowego - Oddział w Warszawie, Warszawa 2005
39. Gruszecki Andrzej, Dokumentacja historyczna dla twierdz w Modlinie i Dęblinie, m-pis w zbiorach WKZ w Warszawie, Warszawa 1967
40. Gruszecki Andrzej, Twierdza Modlin na tle rozwoju fortyfikacji nowożytnej, w: Twierdza Modlin - materiały z wojskowej roboczej sesji konserwatorskiej odbytej w Modlinie 15 czerwca 1977 r., m-pis z cz. graficzną w zbiorach MON, Warszawa 1979
41. Gruszecki Andrzej - kierownik zespołu autorskiego, Kartograficzne udokumentowanie zasobów budownictwa obronnego w Polsce od połowy XVIII wieku do 1945 roku. projekt badawczy KBN nr 7T07F03610, m-pis z częścią kartograficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997
42. Korzeń Janusz z zespołem, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Giżycko. Uwarunkowania i kierunki zagospodarowania przestrzennego, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Urzędu Miasta Giżycko, Giżycko-Jelenia Góra 2000
43. Krakowska Ewa z zespołem, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta Nowy Dwór Mazowiecki - Uchwała Nr XIV/154/2003 Rady Miejskiej w Nowym Dworze Mazowieckim z dnia 29 grudnia 2003
44. Koncepcja ochrony i zagospodarowania Twierdzy Modlin, z pismem przewodnim Ministra Obrony Narodowej do Premiera RP, Departament Społeczno-Wychowawczy MON, Warszawa 1999
45. Lewicka-Cempa Maria, Molski Piotr (koordynacja merytoryczna), Górski Marcin, Przerwa Tomasz, Wild Patryk, konsultacje Kozarski Piotr, Twierdza Srebrna Góra. Ocena stanu i dostępności inwestycyjnej budowli, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Urzędu Gminy Stoszowice, Warszawa 2001
46. Łysiak Waldemar, Napoleon - fortyfikator (Koncepcje fortyfikacyjne Napoleona jako podstawa analizy twierdzy Modlin w Księstwie Warszawskim), praca doktorska obroniona na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998
47. Mackiewicz Janusz, Ambrosiewicz Maciej, Ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego woj. Suwalskiego, opracowanie w ramach Krajowego Programu M.K.i Szt. „Ochrona i Konserwacja Zabytkowego Krajobrazu Kulturowego, m-pis w zbiorach WUOZ w Białymstoku, Suwałki 1998
48. Małachowicz Maciej, Konserwatorskie studium ochrony i zasad zagospodarowania zespołu pofortecznego w formie ochrony obszarowej - Twierdza Kłodzko - Forteczny Park Kulturowy, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Urzędu Miasta Kłodzko, Wrocław 2000
49. Małachowicz Maciej, Małachowicz Małgorzata, Konserwatorskie studium ochrony i zasad zagospodarowania zespołu pofortecznego w formie ochrony obszarowej - Forteczny Park Kulturowy - Twierdza Nysa, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Wrocław 2000
50. Molski Piotr, Ochrona prawna umocnionego obszaru jezior mazurskich. Granice Fortecznego Parku Kulturowego, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1998
51. Molski Piotr, Niezbędny zakres opracowań konserwatorskich jako punkt wyjścia do zagospodarowania Twierdzy Modlin, m-pis w zbiorach MON, Warszawa 1999
52. Molski Piotr, Warunki organizacyjno-prawne ochrony i zagospodarowania Twierdzy Modlin, m-pis w zbiorach MON, Warszawa 1999
53. Molski Piotr, Wnioski w zakresie ochrony wartości kulturowych Twierdzy Modlin do projektu materiału końcowego pt. „Koncepcja zagospodarowania Twierdzy Modlin”, opracowanego przez Międzyresortową Komisję ds. Przygotowania Koncepcji Zagospodarowania Twierdzy Modlin, m-pis w zbiorach MON, Warszawa 1999
54. Molski Piotr, Standardy w odnowie wartości kulturowych zabytków architektury obronnej, m-pis w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000
55. Molski Piotr, Model ochrony zespołów obronnych w formule obszarowo-krajobrazowej. Zakres dokumentacji wyjściowej; procedury prawne i organizacyjne - z uwzględnieniem przejmowania przez samorządy lokalne kompetencji w zakresie ochrony dóbr kultury, m-pis w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000
56. Molski Piotr (kier. metodyczne), Lewicka-Cempa Maria, Górski Marcin; konsultacje Kozarski Piotr, Przerwa Tomasz, Wild Patryk, Plan Ochrony Fortecznego Parku Kulturowego w Srebrnej Górze, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Urzędu Gminy Stoszowice, Warszawa-Srebrna Góra 2004
57. Myczkowski Zbigniew z zespołem, Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu jego ochrony, strona internetowa http://www.kobidz.pl/app/site.php5/Show/330.html, Kraków 2005
58. Przesmycka Agnieszka, Duriasz Joanna, Ciechanowski Mateusz, Wójcik Cezary, Kowalczyk Jan, Projekt ochrony przyrody terenów w Parku Kultury i Wypoczynku „Grodzisko” w Gdańsku ze szczególnym uwzględnieniem ochrony czynnej gatunków roślin i zwierząt chronionych, m-pis w zbiorach Parku Kulturowego Fortyfikacji Miejskich Twierdza Gdańsk, Gdańsk 2001
59. Przytocka Maria, Mojzych Sława, Twierdza Giżycka - studium historyczne, m-pis w zbiorach WKZ w Olsztynie, Olsztyn 1983
60. Vogt Roland, Uwagi do workshopu poświęconemu Twierdzy Modlin, który odbył się w dn. 29 listopada 2000 r. w Nowym Dworze Mazowieckim, m-pis w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, 2000
61. Wendlandt Juliusz, Zabytki nowożytnego budownictwa fortyfikacyjnego w Polsce. Ewidencja i ochrona prawna w świetle materiałów Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie (według stanu na 31 października 2000 r.), m-pis w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2000
62. Wielgus Krzysztof, Środulska-Wielgus Jadwiga, Brzoskwinia Waldemar, Idzikowski Tomasz, Śnieżek Zbigniew, Wawrzyński Tomasz, Studium i program ochrony Twierdzy Przemyśl, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Zakładu Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Kraków 1997-2000
63. Wysocki Jacek, Zasoby archeologiczne Wyspy Giżyckiej i zasady ich ochrony, m-pis w zbiorach WKZ Olsztyn, Giżycko 2000
64. Założenia do projektu ustawy o rewitalizacji obszarów miejskich opracowane w Wydziale Rozwoju Miast w Departamencie Ładu Przestrzennego Ministerstwa Infrastruktury, Warszawa 2004.
65. Zasady sporządzania planów ochrony parków krajobrazowych; Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa - Lublin 1994
66. Zienda-Żywiczyńska Elżbieta, Żywiczyński Adam, Twierdza Boyen. Rozpoznanie konserwatorskie, m-pis z cz. graficzną w zbiorach Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen w Giżycku, Suwałki 1990
Prace publikowane
1. Atlas Twierdzy Toruń, Historia i źródła fortyfikacji Twierdzy Toruń, pod red. Mariana Biskupa i Lecha Narębskiego, Toruń 2005, zeszyt 1
2. Białuński Grzegorz, Chwiałkowski Dariusz, Kozieł Zenon, Noryśkiewicz Agnieszka, Giżycko, w: Atlas historyczny miast polskich, t. III Mazury, zeszyt 1 pod red. Antoniego Czacharowskiego, Toruń-Giżycko 1998
3. Biskup Krzysztof, Pruskie Festy w Polsce, „Infort”, nr 6, Gdańsk 1994, s. 21-22
4. Biskup Krzysztof, Budowa Twierdzy Giżyckiej, w: Europa Orientalis. Polska i jej sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65. rocznicę urodzin, Toruń 1996, s. 335-348
5. Biskup Krzysztof, Zasoby fortyfikacji nowszej i problemy ochrony na obszarze działania Oddziału Północnego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 36-44
6. Biskup Krzysztof, Fortyfikacje i inżynieria wojskowa w latach 1795-1914, w: Studia z dziejów polskiej techniki wojskowej, pod red. Janusza Wojtasika, Warszawa 2001, s. 289-319
7. Bochenek Ryszard, Od muru chińskiego do Linii Maginota. 50 wieków historii fortyfikacji, Warszawa 1964
8. Bochenek Ryszard, 1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach, Warszawa 1980
9. Bochenek Ryszard, Problem militarnego funkcjonowania budowli fortyfikacyjnych na przykładzie Twierdzy Modlin, Warszawa 1992
10. Bochenek Ryszard, Iwanicki Michał, Turowicz Andrzej, Ochrona fortyfikacyjnych obiektów zabytkowych administrowanych przez Wojsko Polskie, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 15-26
11. Bochenek Ryszard, Zarys historii Twierdzy Modlin, seria Fortyfikacja, t. XIII, Warszawa 2001
12. Bochenek Ryszard Henryk, Twierdza Modlin, seria „Twierdze i zamki”, Warszawa 2003
13. Bogdanowski Janusz, Fortyfikacja austriacka na ziemiach polskich w latach 1850-1914, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” tom XII, cz. I, Warszawa 1966, s. 70-105
14. Bogdanowski Janusz, Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków 1979
15. Bogdanowski Janusz, Problemy rewaloryzacji fortyfikacji systemu rozproszonego z przełomu XIX i XX wieku, w: Konserwatorska Teka Zamojska. Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych, Materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 26-27 listopada 1981, cz. II, Warszawa-Zamość 1984, s. 65-84
16. Bogdanowski Janusz, Holcer Zygmunt, Kornecki Marian, Słownik terminologiczny architektury - zeszyt II, Architektura obronna, Warszawa 1994
17. Bogdanowski Janusz, Architektura obronna w krajobrazie Polski - od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996
18. Bogdanowski Janusz, Polska architektura obronna. Podstawowe pojęcia i terminologia, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 26-35
19. Böhm Aleksander, Michałowski Andrzej, Myczkowski Zbigniew, Sikora Dorota, Ochrona zabytkowych parków i ogrodów oraz krajobrazu kulturowego, w: Kongres Konserwatorów Polskich, Wrocław 2005, s. 132-147
20. Brykowska Maria, Metody pomiarów i badań zabytków architektury, Warszawa 2003
21. Brzoskwinia Waldemar, Uwagi na temat przygotowania kadry konserwatorskiej do ochrony zabytków fortyfikacji nowożytnej, w: Lubelszczyzna, Lublin 1995, numer specjalny 1/95, s. 76-80
22. Brzoskwinia Waldemar, Janczykowski Jan, Atlas Twierdzy Kraków, seria II, t. 1, Zabytki fortyfikacji Twierdzy Kraków - ochrona i konserwacja w latach 1991-1998, Kraków 1998
23. Chariczkowa Jelena, Historia Twierdzy Brześć. Problemy ochrony i wykorzystania obiektów w działalności turystycznej; współpraca z muzeami krajowymi i zagranicznymi, w: Fortyfikacje rosyjskie. Twierdze Dęblin i Brześć, fortyfikacje Lubelszczyzny, seria Fortyfikacja, t. XI, Warszawa 2000, s. 27-39
24. Cohen Jean-Louis, Lortie André, Des fortifs au perif - Paris les seuils de la ville, Paris 1991
25. Denkschrift über die Polnische Landesbefestigung, (bez podania autorów), Berlin 1941
26. Dobosz Piotr, Prawo w ochronie zabytków w Polsce (niektóre refleksje nad ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w: Kongres Konserwatorów Polskich, Wrocław 2005, s. 22-32
27. Dobroński Adam Czesław, Chorzępa Jarosław, Wap Anatol, Wywiad z prof. zw. dr. hab. Andrzejem Gruszeckim, przeprowadzony 5.02.1999 r., w: Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej, Białystok-Przasnysz 2000, s. 6-7
28. France, forts &citadelles, musées militaires, Agence Francaise de L'ingénierie Touristique, Paris 1994
29. Gaber Stéphane, La Lorraine fortifiée 1870-1940, De Séré de Riviéres a Maginot, Nancy 1994
30. Głuszek Cezary, Problematyka konserwatorska Twierdzy Warszawa, w: O skuteczną ochronę fortyfikacji historycznych, seria Fortyfikacja, t. I, Warszawa-Kraków 1995, s. 83-87
31. Głuszek Cezary, Twierdza Warszawa, w: Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. IV, Warszawa-Kraków 1996, s. 7-15
32. Głuszek Cezary, Zasoby fortyfikacji nowszej i problemy ochrony na obszarze działania Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 45-53
33. Gołąb Ryszard, Ilustrowana monografia miasta Nowego Dworu Mazowieckiego z historią Twierdzy Modlin, Nowy Dwór Mazowiecki 2001
34. Górski Marcin, Kryteria wyboru współczesnych form użytkowania założeń obronnych w aspekcie ochrony wartości kulturowych. Zarys problemu, w: Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. XVI, Warszawa 2004, s. 261-68
35. Gruszecki Andrzej, O uznanie prawa zabytku dla fortyfikacji nowożytnej, „Ochrona Zabytków”, 1/2 (IX), s. 3-17
36. Gruszecki Andrzej, Cytadela Warszawska, „Ochrona Zabytków”, z. 3-4 (XII), Warszawa 1959, s. 249-267
37. Gruszecki Andrzej, Twierdze rosyjskie na ziemiach polskich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. 1, Warszawa 1966, s. 199-234
38. Gruszecki Andrzej, Problem fortyfikacji rosyjskich Warszawy, „Rocznik Warszawski”, 1966 (VII), Warszawa 1966, s. 310-312
39. Gruszecki Andrzej, opracowanie historii Twierdzy Modlin do hasła Modlin, w: Wielka Encyklopedia Powszechna, t. VIII, Warszawa 1966, s. 399-400
40. Gruszecki Andrzej, Fortyfikacje XIX w. - Stan badań oraz potrzeby z zakresie ochrony i konserwacji, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. XVII, zeszyt 3, Warszawa 1972, s. 241-243
41. Gruszecki Andrzej, Łysiak Waldemar, Propozycja nowej wersji Karty Weneckiej, „Architektura” nr 1-2, Warszawa 1974, s. 3-21
42. Gruszecki Andrzej, Ochrona i konserwacja obiektów inżynierii i architektury związanych z historią wojskowości, „Ochrona Zabytków”, 2 (XXXI), Warszawa 1978, s. 126-128
43. Gruszecki Andrzej, O pilnym objęciu pracami konserwatorskimi zachowanych fortyfikacji nowożytnych, w: Konserwatorska Teka Zamojska, Materiały z sesji naukowej w Zamościu 18-20 V 1983, cz. II, Warszawa-Zamość 1988, s. 79-82
44. Gruszecki Andrzej, Głuszek Cezary, Twierdza Modlin, w: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Nowy Dwór Mazowiecki i okolice, t. X, z. 10, Warszawa 1986, s. 35-47
45. Gruszecki Andrzej, Fortyfikacje historyczne w Warszawie, „Warszawa”, nr 2, Warszawa 1991, s. 21
46. Gruszecki Andrzej, Program objęcia skuteczną ochroną związanych z Polską fortyfikacji historycznych, w: O skuteczną ochronę fortyfikacji historycznych, seria Fortyfikacja, t. I, Warszawa-Kraków 1995, s. 7-11
47. Gruszecki Andrzej, Twierdze rosyjskie w Polsce. Problemy ich ochrony i zagospodarowania, w: Lubelszczyzna, Lublin 1995, numer specjalny 1/95, s. 72-75
48. Gruszecki Andrzej, Specyfika zasobów architektury obronnej w Polsce, ich ochrony i zagospodarowania, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 15-25
49. Gruszecki Andrzej, Problematyka konserwatorska fortyfikacji związanych z II wojną światową, w: Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. III, Warszawa-Kraków 1995, s. 5-8
50. Gruszecki Andrzej, Badania i ochrona architecturae militaris, w: Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku - materiały konferencji naukowej zorganizowanej w stulecie urodzin Jana Zachwatowicza na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, pod red. A. Tomaszewskiego, Warszawa 2000, s. 137-145
51. Gruszecki Andrzej, Wap Anatol, Twierdza Łomża, w: Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej, Białystok-Przasnysz 2000, s. 31-46
52. Hansen David M., Keagle Kimberly, Ren Deborah, Historic Fortification Preservation Handbook, Washington 2003
53. Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan, Twierdza Modlin (La Place forte de Modlin), Warszawa 1949
54. Herbst Stanisław, Stan badań nad fortyfikacją nowożytną w Polsce, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. I, Warszawa 1966, s. 7-16
55. Janczykowski Jan, Brzoskwinia Waldemar, Główne problemy i uwarunkowania działalności miejskich i wojewódzkich organów ochrony dóbr kultury w zakresie ochrony zabytków Twierdzy Kraków w: Fortyfikacja austriacka w Polsce. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. II, Warszawa-Kraków 1995, s. 103-104
56. Janczykowski Jan, Zabytki architektury obronnej XIX i XX w. w południowo-wschodniej Polsce i problemy ich ochrony, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 61-67
57. Janczykowski Jan, Ochrona i konserwacja obiektów dawnej Twierdzy Kraków, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 103-107
58. Janczykowski Jan, Atlas Twierdzy Kraków seria II, Z problematyki adaptacji krakowskich fortów, Kraków 2002, t. 2
59. Kadłuczka Andrzej, Ochrona zabytków we współczesnej Polsce w obliczu globalizacji, w: Kongres Konserwatorów Polskich, Wrocław 2005, s. 34-39
60. Kempa Robert, Feste „Boyen” 1816-1914, w: Masovia, t. 2(1999), Giżycko 1999, s. 53-65
61. Kempa Robert, Feste Boyen w zbiorach kartograficznych Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlin-Dahlem, w: Masovia, t. 8/2005, Giżycko 2005, s. 211-227
62. Klupsz Lidia, Program ochrony fortyfikacji Doliny Biebrzy - możliwości ochrony i zagospodarowania fortyfikacji polskich i radzieckich, w: Schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów, seria Fortyfikacja, t. XV, Warszawa 2002, s. 111-116
63. Kobiela Jacek, Niektóre prawne zagadnienia z zakresu utrzymania nieruchomości zabytkowej, w: Schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów, seria Fortyfikacja, zeszyt 2, Warszawa 2000, s. 59-66
64. Kokurewicz Tomasz, Świerkosz Krzysztof, Woźniak Czesław, Nietoperze w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym, Gorzów Wielkopolski 1996
65. Kozarski Piotr, Współczesne metody i techniki konserwatorskie zwiększające wartości użytkowe budowli i terenów pofortecznych, seria Fortyfikacja, t. IX, Warszawa 1999
66. Kozarski Piotr, Molski Piotr, Zagospodarowanie i konserwacja zabytkowych budowli, seria Fortyfikacja, t. XIV, Warszawa 2001
67. Król Stefan, Cytadela Warszawska, Warszawa 1978
68. Królikowski Lech, Twierdza Warszawa, Warszawa 2002
69. Kurzątkowski Mieczysław, Neohistoryzm konserwatorski, „Ochrona Zabytków” nr 3, Warszawa 1993, s. 225-226
70. Lewicka-Cempa Maria, Twierdza w Srebrnej Górze. Problemy ochrony konserwatorskiej. Dzieje warowni, w: O skuteczną ochronę fortyfikacji historycznych, seria Fortyfikacja t. I, Warszawa-Kraków 1995, s. 61-82
71. Lewicka-Cempa Maria, Twierdza w Srebrnej Górze - problemy ochrony, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 87-94
72. Lubocka-Hoffmann Maria, W poszukiwaniu tożsamości Balijska. Retrowersja miasta w oparciu o doświadczenia Elbląga, w: Tożsamość miasta odbudowanego; autentyzm - integralność - kontynuacja, Gdańsk 2001, s. 66-69
73. Łach Wiesław Bolesław, Giżycki Rejon Umocniony, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 68-84
74. Łagowski Stanisław, Z dziejów Cytadeli Warszawskiej, Warszawa 1993.
75. Małachowicz Edmund, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław 1994
76. Małachowicz Edmund, Podstawowe działania zabezpieczające i prace konserwatorskie przy zabytkach obronnych, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 87-91
77. Małachowicz Edmund, Nowożytne fortyfikacje Śląska europejskim dziedzictwem kultury, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 7-9
78. Małachowicz Maciej, Zasoby fortyfikacji nowszej i problemy ich ochrony na obszarze Dolnego Śląska, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 54-60
79. Małachowicz Maciej, Kłodzko - Forteczny Park Kulturowy, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 57-64
80. Małachowicz Maciej, Twierdza Nysa - stan zachowania, wartości, w: Krajowe seminarium naukowe - Twierdza Nysa, seria Fortyfikacja, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 19-21
81. Michalska Grażyna, Michalski Łukasz, Twierdza Dęblin „Iwanogród” - Studium ochrony i zagospodarowania obiektów i terenów pofortecznych, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 95-102
82. Michalska Grażyna, Realizacja założeń programu ochrony i zagospodarowania terenów pofortecznych Twierdzy Dęblin 1997 - 2000, w: Fortyfikacje rosyjskie. Twierdze Dęblin i Brześć, fortyfikacje Lubelszczyzny, seria Fortyfikacja, t. XI, Warszawa 2000, s.13-17
83. Michałowski Andrzej, Zwiech Tomasz, Zasady ochrony krajobrazu kulturowego, „Kuryer Konserwatorski”, nr 6 - Biuletyn PSOZ, Warszawa 1995
84. Michałowski Andrzej, Fortyfikacje a ochrona zabytkowego krajobrazu, w: Zespół forteczny Gdańsk-Wisłoujście. Problemy ochrony zespołów pofortecznych, Gdańsk 1998, s. 114-118
85. Miniewicz Janusz, Fortyfikacje na ziemiach polskich w roku 1914, w: Studia z dziejów polskiej techniki wojskowej, Warszawa 2001, s. 323-344
86. Miniewicz Janusz, Zalewski Wojciech, Fortyfikacje mławskie. Dzieje budowy i stan zachowania. Propozycja przystosowania zespołu do funkcji turystycznych, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 119-122
87. Molski Piotr, O ochronie i zagospodarowaniu międzyrzeckich fortyfikacji, w: Fortyfikacja - biuletyn 1/95, Poznań, 1995, s. 44-45
88. Molski Piotr, Problemy adaptacji terenów pofortecznych Twierdzy Warszawa do współczesnych funkcji, w: Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. IV, Warszawa-Kraków 1996, s. 17-25
89. Molski Piotr, Uwarunkowania dostępności inwestycyjnej zabytkowych terenów pofortecznych, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 92-106
90. Molski Piotr, Ochrona zabytków fortyfikacji nowszej. Wnioski po udokumentowaniu zasobu krajowego, w: Zespół forteczny Gdańsk-Wisłoujście. Problemy ochrony zespołów pofortecznych, Gdańsk 1998, s. 101-114
91. Molski Piotr, Krajowy Program Ministerstwa Kultury i Sztuki „Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej”, „Wiadomości Konserwatorskie” nr 3/4, Warszawa 1998, s. 11-13
92. Molski Piotr, Ochrona umocnionego obszaru jezior mazurskich. Granice Fortecznego Parku Kulturowego - Twierdza Giżycka, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t.VI, Warszawa 1999, s. 71-83
93. Molski Piotr, Rola samorządów i organizacji pozarządowych w ochronie zespołów pofortecznych. Wprowadzenie, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 5-9
94. Molski Piotr, Zagospodarowanie obiektów i zespołów pofortecznych, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 25-44
95. Molski Piotr, Współczesne koncepcje ochrony architektury obronnej, w: Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku - materiały konferencji naukowej zorganizowanej w stulecie urodzin Jana Zachwatowicza na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, pod red. A. Tomaszewskiego, Warszawa 2000, s. 201-205
96. Molski Piotr, Park kulturowy jako forma ochrony zespołów obronnych, w: Krajowe seminarium naukowe - Twierdza Nysa, seria Fortyfikacja, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 8-14
97. Molski Piotr, Ocena dorobku i doświadczeń w ochronie zespołów pofortecznych, w: Fortyfikacje rosyjskie. Twierdze Dęblin i Brześć, fortyfikacje Lubelszczyzny, seria Fortyfikacja, t. XI, Warszawa 2000, s. 7-11
98. Molski Piotr, Cechy fortyfikacji nowszej a metody waloryzacji konserwatorskiej, w: Prace naukowe Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, t. II, Warszawa 2002, s. 81-92
99. Molski Piotr, Forteczny park kulturowy „Wyspa Giżycka” jako formuła ochrony wartości kulturowo-przyrodniczych, w: Prace naukowe Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, t. II, Warszawa 2002, s. 93-103
100. Molski Piotr, Czy „bunkry” są dziedzictwem kulturowym?, w: Schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów, seria Fortyfikacja, t. XV, Warszawa 2002, s. 7-14
101. Molski Piotr, O wartościach zabytkowych fortyfikacji, w: Fortyfikacja - Biuletyn nr 2-3, Poznań 2003, s. 81-83
102. Molski Piotr, Zagospodarowanie budowli obronnych - teoria a praktyka, w: Twierdza Głogów. Zagospodarowanie budowli obronnych w Polsce, Głogów 2004, s. 107-111
103. Motyl Krzysztof, Fortyfikacje w muzealnictwie, w: Schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów, seria Fortyfikacja, t. XV, Warszawa 2002, s. 135-142
104. Muczkowski Józef, Ochrona zabytków, Kraków 1914
105. Müller Stefan, Współczesna forma architektoniczna w ośrodkach zabytkowych w Polsce po 1956 roku, „Architektura” nr 1-2, 1974, s. 21-27
106. Nadolny Waldemar, Ufortyfikowany odcinek Przedmoście „Koło” w 1939 r., w: Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. III, Warszawa-Kraków 1995, s. 43-47
107. Narębski Lech, Klupsz Lidia, Program ochrony obszarów pasa fortecznego Twierdzy Toruń, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 61-70
108. Narębski Lech, Program ochrony obszarów pasa fortecznego Twierdzy Toruń, w: Krajowe seminarium naukowe - Twierdza Nysa, seria Fortyfikacja, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 37-42
109. Narębski Lech, Forteczny park kulturowy Twierdzy Toruń - szansą na ochronę obszarową fortyfikacji toruńskich, w: Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. XVI, Warszawa 2004, s. 163-183
110. Ociepka Janusz Kazimierz, Papuga Marek, Zarys koncepcji zagospodarowania mienia powojskowego Twierdzy Modlin przez utworzenie Akademickiego Centrum Edukacji, Nowy Dwór Mazowiecki 1998
111. Orzechowska Hanna, Problematyka konserwatorska Twierdz Modlin i Warszawa, w: Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. IV, Warszawa-Kraków 1996, s. 27-34
112. Orzechowski Ferdynand, Twierdza Modlin 1806-1870, w: Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i problemy ochrony, seria Fortyfikacja, t. IV, Warszawa-Kraków 1996, s. 35-52
113. Od redakcji, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. I, Warszawa, 1966, s. 3-6
114. Pruszyński Jan, Ochrona zabytków w Polsce - geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989
115. Przerwa Tomasz, Turystyczne aspekty Twierdzy Srebrnogórskiej, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 95-102
116. Przyłęcki Mirosław, Wielonarodowe tradycje w obiektach dziedzictwa kulturowego na Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem dzieł obronnych, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 11-32
117. Purchla Jacek, Dziedzictwo a transformacja, Kraków 2005
118. Ptaśnik Mieczysław, Potrzeby i możliwości w dziedzinie ochrony nowożytnych fortyfikacji w Polsce, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XII, cz. I, Warszawa, 1966, s. 19-21
119. Riegl Alois, Der Moderne Denkmalkults sein Wesen und seine Entstebung, Wien-Leipzig 1903
120. Rouba Bogumiła J., Konserwacja, restauracja, kreacja a dziedzictwo kulturowe, w: materiały Kongresu Konserwatorów Polskich, Wrocław 2005, s. 42-52
121. Rudysz-Toczyńska Krystyna, Powojenne problemy z Kłodzką Twierdzą, w: Nowożytne fortyfikacje Śląska - twierdze Kłodzko i Srebrna Góra, seria Fortyfikacja, t. XII, Warszawa 2000, s. 47-56
122. Rudziński Krzysztof, Program ochrony i zagospodarowania zespołu pofortecznego „Grodzisko” w Gdańsku, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 80-91
123. Rudziński Krzysztof, Zespół poforteczny „Grodzisko”- zagadnienia procesu rewitalizacji, w: Krajowe seminarium naukowe - Twierdza Nysa, seria Fortyfikacja, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 57-73
124. Rymaszewski Bohdan, Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005
125. Rzytki Mirosław, Weber Karol, Twierdza Kłodzko. Zespół poforteczny jako ośrodek edukacyjno-wychowawczy dla młodzieży, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 108-119
126. Stankiewicz Jerzy, Biskup Krzysztof, Zabytki wojskowej inżynierii i architektury jako element współczesnego środowiska kulturowego, w: Konserwatorska Teka Zamojska. Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych, cz. II, Warszawa-Zamość 1984, s. 7-24
127. Strzok Igor Zbigniew, Studium konserwatorskich uwarunkowań dostępności inwestycyjnej Fortu Grodzisko w Gdańsku, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 85-94
128. Szmygin Bogusław, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000
129. Szmygin Bogusław, Ochrona dziedzictwa kulturowego i konserwacja zabytków w powojennej Polsce w świetle doktryn i opracowań naukowych, w: Kongres Konserwatorów Polskich, Wrocław 2005, s. 12-20
130. Środulska-Wielgus Jadwiga, Teoretyczne i praktyczne podstawy ochrony oraz kontynuacji zabytkowych zespołów zieleni militarnej, w: Zespół forteczny Gdańsk-Wisłoujście. Problemy ochrony zespołów pofortecznych, Gdańsk 1998, s. 119-133
131. Środulska-Wielgus Jadwiga, Zespoły zieleni fortecznej jako element fenomenu krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, w: Fortyfikacja austriacka. Twierdza Przemyśl, seria Fortyfikacja, t. X, Warszawa-Kraków 1999, s. 57-77
132. Środulska-Wielgus Jadwiga, Wielgus Krzysztof, Parki kulturowe Twierdzy Kraków, w: Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. XVI, Warszawa 2004, s. 185-203
133. Tajchman Jan, Arszyński Marian, Wybrane zagadnienia słownictwa konserwatorskiego w dziedzinie zabytków architektury - na tle analizy podstawowych pojęć, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. XVII, nr 3, Warszawa 1972, s. 236-238
134. Tomaszewski Andrzej, Polityka ochrony dóbr kultury w Polsce „Ochrona Zabytków”, nr 3-4 (190-191) XLVIII, Warszawa 1995, s. 249-252
135. Tomaszewski Andrzej, Architektura obronna - cel badań i opieki konserwatorskiej, w: Ochrona zabytków architektury obronnej, Giżycko 1997, s. 9-11
136. Tomaszewski Andrzej, Wartości niematerialne architektury, „Spotkania z zabytkami”, nr 5(183) XXVI, Warszawa 2002, s. 6-8
137. Trzaskowski Jerzy, Historyczna twierdza jako współczesny obiekt wojskowy dostępny dla turystów, w: Fortyfikacje rosyjskie. Twierdze Dęblin i Brześć, fortyfikacje Lubelszczyzny, seria Fortyfikacja, t. XI, Warszawa 2000, s. 23-25
138. Turowicz Andrzej, Obiekty zabytkowe w użytkowaniu wojska (na przykładzie Krakowskiego Okręgu Wojskowego), w: Ochrona i konserwacja zabytków, nr 3, Warszawa 1996, s. 17-24
139. Wap Anatol, Program ochrony i zagospodarowania fortyfikacji w dolinie Biebrzy, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 92–97
140. Wielgus Krzysztof, Studium i program ochrony Twierdzy Przemyśl, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 41-59
141. Wielgus Krzysztof, współpr. Śnieżek Zbigniew, Metoda zintegrowanego zapisu stanu, wartości i wytycznych dotyczących krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, zastosowana w ramach Krajowego Programu „Ochrona i konserwacja architektury obronnej”, w: Fortyfikacja austriacka. Twierdza Przemyśl, seria Fortyfikacja, t. X, Warszawa-Kraków 1999, s. 167-215
142. Wielgus Krzysztof, J. Środulska-Wielgus, Śnieżek Zbigniew, Zintegrowany zapis krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl - w ślad metody badań krajobrazu i dzieł fortyfikacyjnych Profesora Janusza Bogdanowskiego, w: Krajobraz, Księga pamiątkowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Janusza Bogdanowskiego, Kraków 2000, s. 295-320
143. Wysocki Jacek, Ochrona archeologicznych obiektów obronnych - studia i programy ochrony dla wybranych typów obiektów - analiza i wnioski, w: Ochrona i konserwacja architektury obronnej, seria Fortyfikacja, t. VI, Warszawa 1999, s. 145-153
144. Zachwatowicz Jan, Kryteria konserwatorskie ochrony fortyfikacji nowożytnych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. I, Warszawa, 1966, s. 17-18
145. Żmijewski Jan, Twierdza Modlin. Samorządowe koncepcje zagospodarowania, w: Lokalne programy ochrony i zagospodarowania zabytkowych zespołów obronnych, seria Fortyfikacja, t. VIII, Warszawa 1999, s. 98-102
146. Żmijewski Jan, Aktualny stan prawny i perspektywa zagospodarowania Twierdzy Modlin, w: Krajowe seminarium naukowe - Twierdza Nysa, seria Fortyfikacja, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 43-48
147. Żywiczyński Adam, Feste Boyen. Dzieje, architektura, uzbrojenie, trasa zwiedzania, plan twierdzy, z. 3(2003), 2003
148. Żywiczyński Adam, Rozwój pruskich i niemieckich budowli obronnych w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich od 1786 do 1915 roku, w: Feste Boyen, z. 8(2005), Giżycko 2005, s. 21-30

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-article-PWA9-0043-0023