Uniwersalna funkcja celu dla zintegrowanych modeli oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko

• Autorzy: Juda-Rezler K.

Warianty tytułu

EN

Universal goal function for the integrated assessment models for air pollution

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Strategie ochrony środowiska opracowywane obecnie na całym świecie oparte są na wszechstronnej analizie wpływu danego rodzaju zanieczyszczenia na określony receptor oraz na wykorzystaniu nowoczesnych metod matematycznych i informatycznych dla znajdywania optymalnych rozwiązań ochronnych. Dotyczy to również strategii związanych z wpływem zanieczyszczeń atmosferycznych na środowisko. Do analizy zagrożenia środowiska przyrodniczego, zdrowia ludzkiego i środowiska materialnego wywoływanego przez zanieczyszczenia powietrza stosowane jest modelowanie zintegrowane (Integrated Assessment Modelling). Modele takie służą jako systemy wspomagania decyzji, umożliwiające wybór najbardziej odpowiednich strategii ochronnych, przy odpowiednio zdefiniowanej funkcji celu. Praca dotyczy zagrożenia środowiska przez jedno z podstawowych zanieczyszczeń powietrza -dwutlenek siarki, którego emisja do atmosfery w Polsce jest wciąż wysoka, szczególnie na tle innych krajów europejskich (OECD, 2003). Podstawowym celem badań było opracowanie metodyki wielo-kryterialnej oceny stanu zagrożenia, jakie emisja ta wywołuje dla środowiska przyrodniczego Polski, metodyki poszukiwania optymalnych, w zakresie kryteriów środowiskowych, strategii jego minimalizacji oraz implementacja obu metodyk dla obszaru kraju. Przedstawiono autorski system modeli matematycznych BURZA, w którego skład wchodzą: eulerowski model rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w atmosferze, statystyczne modele wrażliwości poszczególnych obszarów kraju na związki siarki oraz nowoczesne ewolucyjne procedury optymalizacyjne. Wdrożono oprogramowanie zawierające implementację tych modeli i przeprowadzono obliczenia dla obszaru całego kraju. Wyniki obliczeń stanu aktualnego zanieczyszczenia powietrza i ekosystemów w Polsce przez związki siarki zostały pozytywnie zweryfikowane z wynikami pomiarów z sieci monitoringu zanieczyszczeń powietrza pracujących w kraju. Przeprowadzona weryfikacja jest, według wiedzy autorki, pierwszą na taką skalę weryfikacją wyników modelowania przeprowadzoną w Polsce. Następnie opracowano i zaimplementowano metodykę wielokryterialnej oceny wrażliwości środowiska przyrodniczego kraju na związki siarki, wykorzystując koncepcję poziomów i ładunków krytycznych. Ocenę zagrożenia przeprowadzono przez wyliczenie przekroczeń wartości krytycznych (Ex) oraz stosunków wartości aktualnych do wartości krytycznych (CCR). W ten sposób zlokalizowano obszary zagrożenia.Na koniec zaproponowano metodykę minimalizacji istniejącego zagrożenia, w której zmniejszenie emisji SO^ uzyskiwane jest przez sterowanie systemem elektroenergetycznym kraju. Opracowano postać uniwersalnej wielokryterialnej funkcji celu. Przy zastosowaniu systemu BURZA w badaniach symulacyjnych uzyskano znaczne zmniejszenie stopnia zagrożenia środowiska oraz zmniejszenie emisji źródeł sterowalnych o około 25%, przy zachowaniu występującego w analizowanym roku zapotrzebowania kraju na energię elektryczną. Wszystkie badania zostały przeprowadzone na tle analizy postanowień odpowiednich Dyrektyw Unii Europejskiej.

EN

Strategies for the environmental protection of ecosystems and human health are based on the complex evaluation of the pollutant's impact on the individual receptors as well as the application of modem mathematical and computer science methods to derive optimal abatement solutions. For the analysis of the environmental and/or population risk from atmospheric pollution, Integrated Assessment Models (IAM) are used. Such models provide decision support and facilitate the choice of optimal (within accepted goal functions) abatement strategies. This study deals with the impact of airborne sulphur species on the environment. The sulphur dioxide emissions in Poland are still substantial, especially in comparison to other European countries (OECD, 2003). The work provides a methodology for multi-criterion evaluation of the threat to the environment and human health in Poland from the emissions of sulphur dioxide and describes the formulation of optimal, under environmental constraints, strategies for its minimization. The original IAM model named ROSE (Risk Of airborne Sulphur species on the Environment) has been developed and implemented specifically for Poland. ROSE is comprised of a suite of models: an Eulerian grid air pollution model; statistical models for assessing environment sensitivity to the sulphur species and an optimisation model with modem evolutionary computation techniques. The calculations of the sulphur species concentrations and total sulphur depositions were performed. Model results were positively verified with data from the National Network for air quality monitoring. This verification is, to the author's knowledge, the first air pollution model verification in Poland on a national scale. Next, the methodology for assessing the ecosystems sensitivity to the sulphur species as well as complex evaluation of the pollutant's threat to the environment was developed and put into operation. The concept of critical levels and loads was applied for assessing sensitivity, while exceedances of critical values (Ex) and current-to-critical value ratios (CCR) were employed for assessing environmental risk. The areas at risk from sulphur species were subsequently identified. The methodology of risk minimisation in an optimal way has been investigated. Application of the ROSE model and the use of multi criterion goal function, predicted a significant reduction in environmental risk in Poland as well as a reduction of the emission from coal-fired power stations by approximately 25%, whilst the country's electricity output remained constant. The model configurations and assumptions used in this study were consistent with data provided by the European Union Directives.

Słowa kluczowe

PL

zanieczyszczenia atmosfery; modelowanie zintegrowane; wrażliwość ekosystemów; zagrożenie środowiska; optymalizacja; algorytmy ewolucyjne

EN

air pollution; integrated assessment modeling; ecosystem's sensitivity; environmental risk; optimization; evolutionary algorithms

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej
• Czasopismo: Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Inżynieria Środowiska
• Rocznik: 2004
• Tom: z. 47
• Strony: 3--130
• Opis fizyczny: Bibliogr. 125 poz., rys., tab., wykr.

Twórcy

autor

Juda-Rezler K.

• Instytut Systemów Inżynierii Środowiska, Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Warszawska

Bibliografia

• [1] Abert K., 1990. Positive Definite Galerkin Method (PDG). W: Bartnicki J., Olendrzynski K., Abert K., Seibert P., Morariu B., Numerical approximation of the transport equation: Comparison of five positive definite algorithms. IIASA Working Paper, International Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, Austria, s. 12-13.
• [2] Abert K., Budziński, K., Juda-Rezler, K., 1994a. Regional air pollution models for Poland. Ecological Engineering 3, s. 225-244.
• [3] Abert K., Budziński K., Juda-Rezler K., 1994b. Influence of the meteorological fields on the annual concentration and deposition of sulphur and nitrogen compounds. Warsaw University of Technology, Polish Contribution-in-kind to EMEP, EMEP/Poland- Rep. 1/94, Warsaw 1994.
• [4] Abert K., Juda-Rezler K., Warchałowski A., Budziński K., 1998. Przestrzenne rozkłady średniorocznych stężeń SO2 i całkowitej depozycji siarki dla obszaru "Czarnego Trójkąta". W: Air Protection in Theory & Application. Section m (edited by T.T. Suchecki and J. Zwoździak). Zabrze 1998, s. 35-51.
• [5] Alcamo J., Shaw R., Hordijk L., 1990. The RAINS model of acidification. Science and Strategies in Europe. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, the Netherlands, 402 s.
• [6] ApSimon H.M., Warren R.F., Wilson J.J.N., 1994. The abatement strategies assessment model - ASAM: applications to abatement of sulphur dioxide emissions across Europe. Atmospheric Environment, 28, s. 649-663.
• [7] ApSimon H.M., Warren R.F., Kayin S., 2002. Addressing uncertainty in environmental modelling: a case study of integrated assessment of strategies to combat long-range transboundary air pollution. Atmospheric Environment, 36, s. 5417-5426.
• [8] Ashmore M.R., Wilson R.B. (eds.), 1993. Critical Levels of Air Pollutants for Europe, Creative Press, Reading, UK, 385 s.
• [9] Budziński K., Abert K., Juda-Rezler K., 1991. Determination of local SO2 dry deposition coefficient (α) for EMEP model. Warsaw University of Technology, Polish Contribution-in-kind to EMEP, EMEP/Poland- Rep. 1/91, Warsaw, 25 s.
• [10] Budziński K., 1995. System optymalizacji nakładów na ochronę powietrza atmosferycznego w województwie warszawskim. W: Polsko-Brytyjska Konferencja Naukowo-Techniczna. Instytut Systemów Inżynierii Środowiska, Politechnika Warszawska, Warszawa, s. 186-192.
• [11] Barrett M., 2000. The worst and the best. Atmospheric emissions from Large Point Sources in Europe. Air Pollution and Climate Series, No 15. Swedish NGO Secretariat on Acid Rain, Goteborg, Sweden, 39 s.
• [12] Barrett M., Protheroe R., 1994. Sulphur emission from Large Point Sources in Europe. Air Pollution and Climate Series, No 3. Swedish NGO Secretariat on Acid Rain, Göteborg, Sweden, 22 s.
• [13] Bartnicki J., 1994. An Eulerian model for the long range transport of heavy metals over Europe: model description and preliminary results. Water, Air and Soil Pollution, 75, s. 227-235.
• [14] Bartnicki J., 1996. Computing atmospheric transport and deposition of heavy metals over Europe: Country budgets for Europe. Water, Air and Soil Pollution, 92(3/4), s. 343-374.
• [15] Bartnicki J., 2000. Non-Linear effets in the source receptor matrices computed with the EMEP Eulerian Acid Deposition Model. EMEP/MSC-W Note 4/00, The Norwegian Meteorological Institute, Oslo, Norway, 34 s.
• [16] Bartnicki, J., Hrehoruk, J., Grzybowska, A., Mazur, A., 1995. Regional model for atmospheric transport of heavy metals over Poland. W: Proceedings of the 10th Air Clean World Congress (edited by Anttila, P., Kamari J., Tolvanen, M.), Helsinki, Finland, s. 339-350.
• [17] Borys T. (red.), 1999. Wskaźniki ekorozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, 275 s.
• [18] Brandt J., Christensen J.H., Frohn L.M., Palmgren F., Berkowicz R., Zlatev Z., 2001. Operational air pollution forecasts from European to local scale. Atmospheric Environment, 35 (Suppl. 1), s. S91-S98.
• [19] Bell J.N.B., 1993. A reassessment of critical levels for SO2. W: Critical levels of air pollutants for Europe (edited by M.R. Ashmore and R.B. Wilson). Creative Press, Reading, UK, s. 6-19.
• [20] Cape J.N., 1993. Direct damage to vegetation caused by acid rain and polluted cloud: Definition of critical levels for forest trees. Environmental Pollution, 82, s. 167-180.
• [21] Carmichael G.R, Peters L.K., Kitada T., 1986a. Applications of a Galerkin finite element method to atmospheric transport problems. Computational Fluids, 8, s. 155-176.
• [22] Carmichael G.R, Peters L.K., Kitada T., 1986b. A second generation model for regional scale transport/chemistry/deposition. Atmospheric Environment, 20, s. 173-188.
• [23] Carmichael G.R, Peters L.K., Saylor R.D., 1991. The STEM-II regional scale acid deposition and photochemical oxidant model - I. An overview of model development and applications. Atmospheric Environment, 25A, s. 2077-2090.
• [24] Chadwick M.J. Kuylenstierna J.C.I., 1990. The Relative Sensitivity of Ecosystems in Europe to Acidic Deposition. Stockholm Environmental Institute, Stockholm, Sweden.
• [25] Chock D.P., 1985. A comparison of numerical methods for solving the advection equation - II. Atmospheric Environment, 19, s. 571-586.
• [26] Chock D.P., 1991. A comparison of numerical methods for solving the advection equation - III. Atmospheric Environment, 25A, s. 853-871.
• [27] Chock D.P., Dunker A.M., 1983. A comparison of numerical methods for solving the advection equation. Atmospheric Environment, 17, s. 11-24.
• [28] De Vries W., 1994. Soil response to acid deposition at different regional scales - Field and laboratory data, critical loads and model predictions. PhD thesis, University of Agriculture, Wageningen, The Netherlands, 487 s.
• [29] Dupont S., Otte T.L, Ching J., 2003. Simulation at neighborhood scale with CMAQ. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 380-387.
• [30] EC, 2001. Measuring progress towards a more sustainable Europe. Proposed indicators for sustainable development. Data 1980-99. Office for Official Publications of the European Communities, Luksembourg. Environmental dimension, s. 65-71, Energy use, s. 120-125.
• [31] Eder B., Yu S., Dennis R., Pleim J., Schere K., 2002. Preliminary evaluation of the June 2002 version of CMAQ. Internet: http://www.epa.gov/asmdnerl/abstract.pdf.
• [32] EEA, 1995. Europe's Environment: The Dobris Assessment (edited by D. Stanners and P. Bourdeau). European Environmental Agency (EEA), Copenhagen, 676 s.
• [33] EEA, 1998. Europe's Environment: The Second Assessment. European Environmental Agency (EEA), Office for Official Publications of the European Communities, Elsevier Science Ltd., Copenhagen, 293 s.
• [34] EEA, 1999. Środowisko w Unii Europejskiej na przełomie stulecia. Streszczenie. Europejska Agencja Środowiskowa (European Environmental Agency, EEA), Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, 40 s.
• [35] EEA, 2003. Air quality in Europe. State and trends 1990-1999. European Environmental Agency (EEA), Topic report 4/2002, Copenhagen, 82 s.
• [36] Eliassen A., 1978. The OECD study of long range transport of air pollutants: long range transport modelling. Atmospheric Environment, 12, s. 479-487.
• [37] Eliassen A., Saltbones J., 1983. Modelling of long range transport of sulphur over Europe: a two-year model run and some model experiments. Atmospheric Environment, 17, s. 1457-1473.
• [38] EMEP, 2001. Transboundary acidification, eutrophication and ground level ozone in Europe - Summary Report 2001. EMEP-W Report 1/2001, Oslo, Norway, 165 s.
• [39] EMEP, 2002. Transboundary acidification, eutrophication and ground level ozone in Europe - EMEP Status Report 2002. EMEP-W Report 1&2/2002, Oslo, Norway, 74 s.
• [40] EMEP, 2003a. Data; Detailed reports per country; Poland; Emissions split by source sector. Internet: http://www.emep.int/areas/sectortab/PL_SO2.html.
• [41] EMEP, 2003b. Pollutants; Acidifying and Eutrophying Pollutants. EMEP Eulerian acid deposition model 1999. Internet: http://www.emep.int/acid/eudm99/.
• [42] Erisman J.W., van Pul W.A.J., Wyers G.P., 1994. Parametrization of surface resistance for the qualification of atmospheric deposition of acidifying pollutants and ozone. Atmospheric Environment, 16, s. 2595-2607.
• [43] Fowler D., Gallagher M.W., Lovett G.M., 1993. Fog, cloudwater and wet deposition. W: Models and methods for the quantification of atmospheric input to ecosystems (edited by G. Lovbläd, J.W. Erisman, & D. Fowler). Nordic Council of Ministers, Copenhagen, s. 51-74.
• [44] Goldberg D.,1995. Algorytmy genetyczne i ich zastosowania, WNT, Warszawa 1995.
• [45] Golder D., 1992. Relations among stability parameters in the surface layer. Boundary Layer Met., 3, s. 47-58.
• [46] Gomółka E., Szaynok A., 1997. Chemia wody i powietrza. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997, 433 s.
• [47] George D. Mallery P., 2001. SPSS for Windows step by step. A simple guide and reference, 10.0 Update. Allyn and Bacon, Boston 2001.
• [48] GUS, 2001. Ochrona Środowiska 2001. Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001.
• [49] Hanna S.R., 1988. Air quality model evaluation and uncertainty. J. Air Poll. control assoc., 38, s. 406-412.
• [50] Hettelingh J.-P., Posch M., de Smet P.A.M., 2001. Multi-effect critical loads used in multi-pollutant reduction agreement in Europe. Water, Air, and Soil Pollution, 130, s. 1133-1138.
• [51] Hjellbrekke A.G., 2001. Data report 1999. Acidifying and eutrophying compounds. Part l: Annual summaries. EMEP/CCC-Report 2/2001. Norwegian Institute for Air research, Kjeller 2001.
• [52] Holnicki P., Żochowski A., Abert K., Juda-Rezler K., 2002. Forecasting of sulphur deposition on a regional scale. Environmental Protection Engineering, 28 (3-4), s. 95-107.
• [53] Iversen T., Halvorsen N., Sałtbones J., Sandness H., 1990. Calculaled budgets for airborne sulphur and nitrogen species in Europe. EMEP/MSC-W Report 2/90, Oslo, Norway.
• [54] Juda K., 1986a. Trójwarstwowy model matematyczny rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń powietrza na obszarach zurbanizowanych (na przykładzie Krakowa). Rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska, Warszawa, 137 s.
• [55] Juda K., 1986b. Modelling of the air pollution in the Cracow area. Atmospheric Environment, 20, s. 2449-2558.
• [56] Juda J., Chróściel S., 1980. Ochrona powietrza atmosferycznego. Zagadnienia wybrane. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 240 s.
• [57] Juda J., Budziński K. Abert K., Dobija J., Krajewski K, Juda-Rezler K., Warchałowski A., 1993. System optymalizacji nakładów na ochronę powietrza atmosferycznego województwa katowickiego. Raport naukowy dla MOŚZNiL, w ramach Projektu Banku Światowego, Warszawa, 30 s.
• [58] Juda-Rezler K., 1989. Air Pollution Modelling. W: The Encyclopedia of Environment Control Technology, vol. 2: Air Pollution Control (edited by P.N. Cheremisinoff), Gulf Publishing Company, Houston, s. 83-134.
• [59] Juda-Rezler K., 1991. Classification and Characteristics of Air Pollution Models. W: Chemistry for Protection of the Environment (edited by L. Pawłowski, W.J. Lacy, J.J. Dlugosz), Plenum Publishing Corporation, New York, s. 51-72.
• [60] Juda-Rezler K., 2000. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 248 s.
• [61] Juda-Rezler K., 2003a. Zintegrowany model oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Sprawozdanie merytoryczne z realizacji projektu badawczego KBN. Numer projektu 3 T09C 067 19. ISIŚ PW, Warszawa, 51 s.
• [62] Juda-Rezler K., 2003b. Analiza porównawcza wpływu sformułowania funkcji celu na wyniki zintegrowanego modelu ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami powietrza atmosferycznego (na przykładzie obszaru Polski) - Drugi etap. Praca statutowa za rok 2002. Raport ISIŚ PW nr 4/2003, Warszawa, marzec 2003, 20 s.
• [63] Juda-Rezler K., 2003c. Opracowanie wyników symulacji wykonanych modelem zintegrowanym oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Raport końcowy grantu habilitacyjnego. Raport ISIŚ PW nr 11/2003, Warszawa, maj 2003, 51 s.
• [64] Juda-Rezler K., 2003d. Current sulphur dioxide concentration levels in Poland - model estimates and comparison to observations. W: Environmental Engineering Studies. Polish Research on the Way to EU (L. Pawłowski, M.R. Dudzińska, A. Pawłowski, eds.). Plenum/Kluwer, New York, s. 13-22.
• [65] Juda-Rezler K., 2003e. Risk assessment of airborne sulphur species in Poland. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 10-18.
• [66] Juda-Rezler K., Abert K., 1994. Rozkład stężeń i strumieni zanieczyszczeń powietrza w Karkonoszach na podstawie modelowych badań symulacyjnych. W: Karkonoskie badania ekologiczne (Z. Fischer, red.). Oficyna Wydawnicza Inst. Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, s. 29-62.
• [67] Juda-Rezler K., Abert K., 1997. Description of the POLSOX-I model. Results from the POLSOX-I model. W: Emission Abatement Strategies and the Environment (EASE) - Final Report (H.M. ApSimon ed.). Imperial College of Science, Technology and Medicine, London, s. 381-398.
• [68] Juda-Rezler K., Budziński K., Abert K., Warchałowski A., Dobija J., Matuszewski A., Szumanowska M., 1997. Integrated assessment modelling of abatement strategies. The PRIMA model. W: Emission Abatement Strategies and the Environment (EASE) - Final Report (H.M. ApSimon, ed.). Imperial College of Science, Technology and Medicine, London, s. 469-492.
• [69] Juda-Rezler K., Abert K., Matuszewski A., 1998. Waloryzacja obszaru "Czarnego Trójkąta" ze względu na wrażliwość ekosystemów na stężenie dwutlenku siarki. W: Air Protection in Theory & Application. Section IV (edited by T.T. Suchecki and J. Konieczyński). Zabrze 1998, s. 53-67.
• [70] Juda-Rezler K., Juda J., Michalewicz M., Warchałowski A., Trojanawski M., Matuszewski A., Abert K., Trojanawski K., 2003. Zintegrowany model oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko. Raport końcowy z realizacji projektu badawczego KBN. Numer projektu 3 T09C 067 19, Politechnika Warszawska, Warszawa.
• [71] Juda-Rezler K., Matuszewski A., 2003. Critical levels of sulphur dioxide in Poland and their exceedances. W: Environmental Engineering Studies. Polish Research on the Way to the EU (L. Pawłowski, M.R. Dudzińska, A. Pawłowski, eds.). Plenum/Kluwer, New York, s. 23-32.
• [72] Kamiński J.W., Plummer D.A., Neary L., McConnell J.C., Strużewska J., Łobocki L., 2002. First application of MC2-AQ to multiscale air quality modelling over Europe. Physics and Chemistry of the Earth, 27, s. 1517-1524.
• [73] Karppinen A., Kukkonen J., Elolähde T., Konttinen M., Koskentalo T., Rantakrans E., 2000. A modelling system for predicting urban air pollution: model description and applications in the Helsinki metropolitan area. Atmospheric Environment, 34, s. 3723-3733.
• [74] Kucera V., Fitz, S., 1995. Direct and indirect air pollution effects on materials including cultural materials. Water, Air, and Soil Pollution, 85, s. 153-165.
• [75] Kucowski J., Laudyn D., Przekwas M., 1993. Energetyka a ochrona środowiska. WNT, Warszawa, 1993, 448 s.
• [76] Lityńska Z, 1985. Opracowanie wysokości warstwy granicznej i skrętu wiatru w klasach stabilności Pasquill'a na podstawie danych z czterech stacji meteorologicznych i odpowiednich stacji synoptycznych z okresu 1966-1980, Politechnika Warszawska, PR-8, 7.2.1.2.e3, Warszawa.
• [77] Lowles I., ApSimon H., Juda-Rezler K., Abert K., Brechler J., Holpuch J., Grossinho A., 1998. Integrated assessment models - tools for developing emission abatement strategies for the Black Triangle region. Journal of Hazardous Material, 61, s. 229-237.
• [78] Madany A., Bartochowska M., 1995. Przegląd polskich modeli rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń atmosferycznych. Prace naukowe Politechniki Warszawskiej, Inżynieria Środowiska, zeszyt 19, s. 73-110.
• [79] Makar P.A., Bouchet V.S., Crevier L.-P. et al., 2003. AURAMS runs during the Pacific2001 time period - a model/measurement comparison. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 114-121.
• [80] Manczyk H., 1999. The Black Triangle: Reducing Air Pollution in Central Europe. W: International District Energy Association 90th Annual Conference and Trade Show, Boston, Massachusetts, June 12, 1999. Internet: http://www.energy.rochester.edu/pl/blacktriangle.
• [81] Marczuk G.I., 1985. Modelowanie matematyczne problemów środowiska naturalnego. PWN, Warszawa, 343 s.
• [82] Markiewicz M., 1994. The Gaussian air pollution dispersion model with variability of the input parameters taken into account. Environment Protection Engineering, 19(1-4), s. 123-141.
• [83] Markiewicz M., 1996. Przegląd modeli rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym. Prace naukowe Politechniki Warszawskiej, Inżynieria Środowiska, z. 21, s. 35-63.
• [84] Mazurek M., Zwoliński, Z., 2000. Funkcjonowanie wybranych geoekosystemów Polski w świetle pomiarów monitoringowych w roku hydrologicznym 1999. Instytut Badań Czwartorzędu i Geoekologii UAM, Poznań. Internet: http://main.amu.edu.pl/-zmsp/stan99/stan99.html.
• [85] Michalewicz Z., 1996. Genetic algorithms + data structures = evolution programs. 3rd revised and extended edition. A Springer-Verlag Company, Berlin, Heidelberg, New York, 387 s.
• [86] Michalewicz Z., Baeck T., Fogel D.B., 1997. Handbook of Evolutionary Computation. Oxford University Press and Institute of Physics, London.
• [87] Michalewicz M., Juda-Rezler K., Trojanawski K., Matuszewski A., Michalewicz Z., Trojanowski M., 2000. Evolutionary Real-Time Optimization System for Ecological Power Control. W: Advances in Soft Computing: Intelligent Information Systems (edited by M. Kłopotek, M. Michalewicz, S.T. Wierzchoń). Physica-Verlag, A Springer-Verlag Company. Heidelberg, New York, s. 227-242.
• [88] Mill W.A., Schlama A., 2001. National Focal Centre Reports - Poland. W: Modelling and Mapping of Critical Thresholds in Europe. Status Report 2001 (M. Posch, P.A.M. de Smet, J.-P. Hettelingh and R.J. Downing, eds.). RIVM, Bilthoven, The Netherlands, s. 159-162.
• [89] MD/NCAR, 2001. PSU/NCAR Mesoscale Modelling System Tutorial Class Notes and User's Guide: MM5 Modelling System, Version 3. Mesoscale and Microscale Meteorology Division, National Center for Atmospheric Research, June 2001.
• [90] OECD, 1993. OECD Core set of indicators for environmental performance reviews. A synthesis report by the group on the state of the environment. OECD, Environment Monographs, No 83, Paris.
• [91] OECD, 2001. Key environmental indicators. OECD Publications, Paris 2001.
• [92] OECD, 2003. OECD Environmental Performance Reviews, Poland 2003. OECD Publications, Paris.
• [93] Olendrzyński K., Łobocki L., Strużewska J., Zdunek M., Osińska-Skotak K., 2001. Propozycje modeli rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu mogących mieć zastosowanie przy ocenie szacunkowej jakości powietrza oraz w prognozach sytuacji alarmowych. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, 102 s.
• [94] Paine R.J., Lew F., 1997. Results of the independent evaluation of ISCST3 and ISC-PRIME. EPRI Final Report, Palo Alto, USA, 162 s.
• [95] Pawłowski L., 1997. Acidification: its impact on the environment and mitigation strategies. Ecological Engineering, 8, s. 271-288.
• [96] Pepper D., Kern C.D., Long P.E., 1979. Modelling the dispersion of atmospheric pollution using cubic splines and chapeau functions. Atmospheric Environment, 13, s. 223-237.
• [97] Peters L.K, Berkowitz C.M., Carmichael G.R. et. al., 1995. The current state and future directions of Eulerian models in simulating the tropospheric chemistry and transport of chemical species: A review. Atmospheric Environment, 29 (2), s. 189-222.
• [98] PIOŚ, 1998. Stan środowiska w Polsce. Raport Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, 174 s.
• [99] PIOŚ, 2001. Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w latach 1998-1999. Praca zespołowa. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa Inspekcja Sanitarna. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, 312 s.
• [100] Posch M., de Vries W., Hettelingh J.-P., 1995. Critical loads of sulphur and nitrogen. W: Calculation and Mapping of Critical Thresholds in Europe. CCE Status Report 1995 (M. Posch, P.A.M de Smet, J.-P. Hettelingh and R.J. Downing, eds.). RIVM, Bilthoven, The Netherlands, s. 31-41.
• [101] Posch M., Hettelingh J.-P., de Smet P.A.M., Downing R.J. (eds.), 1997. Calculation and Mapping of Critical Thresholds in Europe. CCE Status Report 1997. RIVM, Bilthoven, The Netherlands, 163 s.
• [102] Posch M., Hettelingh J.-P., 1997. Remarks on critical load calculations. W: Calculation and Mapping of Critical Thresholds in Europe. Status Report 1997 (M. Posch, J.-P. Hettelingh, P.A.M. de Smet and R.J. Downing, eds.). RIVM, Bilthoven, The Netherlands, s. 25-28.
• [103] Posch M., de Smet P.A.M., Hettelingh J.-P., and Downing R.J. (eds.), 1999. Calculation and Mapping of Critical Thresholds in Europe. CCE Status Report 1999. RIVM, Bilthoven, The Netherlands, 165 s.
• [104] Posch M., de Smet P.A.M., Hettelingh J.-P., Downing R.J. (eds.), 2001a. Modelling and Mapping of Critical Thresholds in Europe. CCE Status Report 2001. RIVM, Bilthoven, The Netherlands, 188 s.
• [105] Posch M., Hettelingh J.-P., de Smet P.A.M., 2001b. Characterization of critical load exceedances in Europe. Water, Air, and Soil Pollution, 130, s. 1139-1144.
• [106] Pudykiewicz J., Abert K., 1982. Matematyczne modele rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń powietrza w skali regionu dla celów długoterminowych (model Regsim). Politechnika Warszawska, PR-8, 7.2.3.3.b1, Warszawa, 33 s.
• [107] San Jose R., Perez J.L., Gonzalez R.M., 2003. Air quality operational process analysis by using MM5-CMAQ over the Iberian Peninsula: a Web based application. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 130-137.
• [108] Schöpp W., Amann M., Cofala J., Heyes Ch., Klimont Z., 1999. Integrated assessment of European air pollution emission control strategies. Environmental Modelling & Software, 14(1), s. 1-9.
• [109] Sloan J., Bloxam R. Chtchebakov A., Wong S., Misra P.K., Pagowski M., Lin X., 2003. Application of Models-3/CMAQ in air pollution policy strategies during high particulate episodes over Eastern North America. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 19-28.
• [110] STATISTICA, 1997. STATISTICA for Windows (vol. I: General Conventions and Statistics l), Polish edition, StatSoft Polska.
• [111] Tarrasón L., Ukkelberg A., Wind P., 2002. Numerical Non-linearities in source-receptor relationships. W: Transboundary acidification, eutrophication and ground level ozone in Europe - EMEP Status Report 2002. EMEP-W Report 1&2/2002, Oslo, Norway, s. 53-62.
• [112] UBA, 1996. Manual on methodologies and criteria for Mapping Critical Levels/Loads and geographical areas where they are exceeded. Federal Environmental Agency (Umweltbundesamt), Berlin, 218 s.
• [113] UN-ECE, 2003. http://www.unece.org/env/lrtap/status/lrtap_s.htm. Geneva (July 4, 2003).
• [114] Uliasz M., 1993. The atmospheric mesoscale dispersion modeling system (MDMS). J. Appl. Meteor., 32, s. 139-149.
• [115] Uliasz M., Olendrzynski K., Bartnicki J., 1998. Mesoscale modelling of transport and deposition of heavy metals in southern Poland. W: Air Pollution Modelling and Its Application XII (edited by S-E. Gryning, N. Chaumerliac), Plenum Press, New York and London, s. 53-61.
• [116] Warchałowski A., 2002. Metodyka tworzenia bazy danych o emisji i jej parametrach. Baza danych dla roku 1999. Manuskrypt niepublikowany, Politechnika Warszawska, Warszawa 2002.
• [117] WHO, 2000. Air Quality Guidelines for Europe. Second Edition. Copenhagen, 273 s.
• [118] Willmott, C.J., 1982. Some comments on the evaluation of model performance. Bull. Am. Met. Soc., 63, s. 1309-1313.
• [119] Wind P., Tarrason L., Berge E., Slørdal L.H., Solberg S., Walker S.-E., 2002. Development of a modelling system able to link hemispheric-regional and local air pollution. First Draft. Joint EMEP-W & NILU Note 5/2002, The Norwegian Meteorological Institute, Oslo, Norway, 89 s.
• [120] Wolke R., Hellmuth O., Knoth O. et al., 2003. The chemistry-transport modelling system LM-MUSCAT: description and Citydelta applications. W: Preprints of the 26th NATO/CCMS International Technical Meeting on Air Pollution Modelling and its Application, 26-30 May 2003. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey, s. 369-379.
• [121] Yamartino R.J., Scire J.S., Carmichael G.R, Chang, Y.S., 1992. A CALGRID mesoscale photochemical grid model - I. Model formulation. Atmospheric Environment, 26A, s. 1493-1512.
• [122] Yanenko N.N., 1971. The method of fractional Steps. Springer-Verlag, New York.
• [123] Zienkiewicz O.C., Taylor R.L., 1989. The Finite Element Method, Fourth Edition. McGraw-Hill, New York.
• [124] Zwoździak J., Zwoździak A., Kmieć G., Kacperczyk K., 1994. Analiza stężeń ozonu i składu aerozolu atmosferycznego w Sudetach Zachodnich. W: Karkonoskie badania ekologiczne (Z. Fischer, red.). Oficyna Wydawnicza Inst. Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, s. 63-76.
• [125] Zwoździak J., Zwoździak A., Szczurek A., 1998. Meteorologia w ochronie atmosfery. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998, 235 s.