Zespoły fabryczno-mieszkalne w europejskim przemyśle włókienniczym w latach 1771-1914. Geneza - rozwój - typologia

• Autorzy: Walczak B. M.

Warianty tytułu

EN

Industrial complexes and workers housing in european textile industry 1771-1914. Origins - development - typology

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Wzrost zainteresowania architekturą i urbanistyką XIX wieku sięga lat sześćdziesiątych XX wieku. Zainteresowanie to dotyczyło także obiektów związanych z przemysłem. Najwcześniej przejawiło się w kraju, który niegdyś zapoczątkował rewolucje przemysłową - w Wielkiej Brytanii. Powstanie, a następnie dynamiczny rozwój archeologii przemysłowej, bo tak wówczas nazywała się ta dziedzina, miały miejsce w wyniku licznych inicjatyw społecznych, ale początkowo w zjawisku tym nie uczestniczyli ani naukowcy ani też władze centralne. Dopiero połowę lat siedemdziesiątych można uznać za okres przełomowy, kiedy na szerszą skalę zmieniła się postawa wobec spuścizny postindustrialnej. Rok 1975 został ogłoszony Europejskim Rokiem Dziedzictwa Architektonicznego, a w jego programie dostrzeżono również architekturę przemysłową. Trzy lata później, w 1978 roku, powstał Międzynarodowy Komitet Konserwacji Dziedzictwa Przemysłowego (the International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage — TICCIH). Lata osiemdziesiąte XX wieku w Europie Zachodniej przyniosły prawdziwą fascynację wszelkiego typu obiektami postindustrialnymi. W wielu krajach obiekty te stały się przedmiotem ambitnych programów rewitalizacyjnych. Słowa Lestera Borley, Sekretarza Generalnego organizacji Europa Nostra dobrze ilustrują zmianę postawy społeczeństw Europy Zachodniej wobec dziedzictwa przemysłowego: „(...) W XIX wieku romantyzm pokusił się o ponowną ocenę przeszłości. Postrzegał ją jednak jako arkadyjski sen na jawie. Katedry i opactwa, pałace i wiejskie domy, krajobraz i ogrody stały się odtąd częścią naszego dziedzictwa. W większości nie dostrzegliśmy znaczenia zabytków przemysłu, dzięki którym wytwarzano dobra pozwalające nam lepiej i pełniej żyć. Nieliczni entuzjaści poświęcali się maszynom parowym, remontowali młyny wodne, angażując swój wolny czas. W późniejszym okresie geografowie-ekonomiści zaczęli nas uczulać na znaczenie naszego codziennego środowiska zurbanizowanego, a urbaniści doceniać wartość przestrzenną opuszczonych fabryk. Sprawili, że doceniliśmy bogactwo naszej przemysłowej spuścizny. Teraz społeczności Emschcr Park w Zagłębiu Ruhry zjednoczyły się, by zachować najcenniejsze zabytki techniki i architektury przemysłowej ze względu na ich edukacyjny i turystyczny potencjał. Castlefield, kłopotliwy dotąd obszar w centrum Manchesteru, stał się celem publicznych i prywatnych inwestorów, adaptujących nieprzeciętne budynki fabryczne na mieszkania, hotele, muzea, obiekty wystawiennicze i studia telewizyjne. Nagle staliśmy się wrażliwi na chropowate piękno zapomnianego przemysłowego dziedzictwa.!...)" Znaczenie architektury przemysłowej, zarówno historyczne jak i estetyczne, zostało docenione w Polsce równocześnie z rozwojem podobnych idei w Europie Zachodniej. Publikacje o tej tematyce pojawiały się już w latach pięćdziesiątych XX wieku''. W następnej dekadzie istniały już dobrze rozwinięte metody ochrony dziedzictwa przemysłowego, a ramy prawne dla ochrony obiektów przemysłu techniki i nauki stworzyła Ustawa o Ochronie Dóbr Kultury i Muzeach, uchwalona w lutym 1962. Przedmiot ochrony i prac badawczych zmieniał się jednak wraz ze zmianą postawy wobec dorobku kulturowego. Od połowy lat siedemdziesiątych stopniowo odchodzono od koncepcji „zabytku" na rzecz „dziedzictwa", także w odniesieniu do obiektów poprzemysłowych. Znaczenie tego nowego terminu obejmowało badania nad historią przemysłu, dokumentację i ochronę jego materialnej spuścizny, jak również interpretację oraz podnoszenie świadomości społecznej w tym zakresie. W Polsce najnowsze koncepcje, uwzględniające interdyscyplinarne, holistyczne spojrzenie na problematykę dziedzictwa kulturowego, przedstawił w ostatnim czasie Waldemar Affelts. Transformacje, zachodzące w gospodarce europejskiej od drugiej połowy XX wieku, przyczyniły się nie tylko do powstania rozległych poprzemysiowych obszarów wymagających rewitalizacji. Upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu spowodował także rozdzielenie fabryk i związanych z nimi osiedli robotniczych, które masowo powstawały w XIX wieku. Sprawił, że poszczególne części zespołu zaczęły funkcjonować osobno i przekształcać się we własnym tempie. Oprócz dezintegracji funkcjonalnej i przestrzennej rodzi to liczne problemy i konflikty. Zespoły zabudowy fabryczno-mieszkalnej, jakie powstawały w Łodzi w drugiej połowie XIX wieku, stanowiły część ogólnoeuropejskiego zjawiska. Są także znakomitymi przykładami, ilustrującymi procesy zachodzące podczas transformacji zespołów fabryczno-mieszkalnych. Szczególnie jaskrawym przypadkiem jest Zespół I.K. Poznańskiego przy ul. Ogrodowej. Monumentalny pałac właściciela, będący od kilkudziesięciu lat siedzibą ważnych instytucji publicznych, był należycie utrzymany, a ostatnio poddany szeroko zakrojonym pracom remontowo-konserwatorskim. Sąsiadująca z nim fabryka to pierwsze łódzkie przedsiębiorstwo, które zbankrutowało w wyniku gwałtownie zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Determinacja likwidatora przedsiębiorstwa sprawiła, że zespól jako całość został sprzedany zagranicznemu inwestorowi. Nowi właściciele przeprowadzili kompleksową rewitalizację fabryki, w wyniku której stała się, już jako centrum handlowo-usługowo-rekreacyjne Manufaktura, wizytówką Łodzi. Trzeci człon dawnego zespołu fabryczno-mieszkalnego I.K. Poznańskiego - domy robotnicze, pełniąc funkcję mieszkań komunalnych, stopniowo popada w ruinę. Bezpośrednie sąsiedztwo odrestaurowanych budynków produkcyjnych i zdegradowanej zabudowy mieszkaniowej jest najlepszą ilustracją problemów, jakie wiążą się z rewitalizacją tego typu kompleksów. Nie jest to przypadek odosobniony - podobna sytuacja ma miejsce na terenie zespołu fabryczno-mieszkalnego K. Scheiblera w Łodzi, jak również w Żyrardowie, gdzie sukcesywnie są adaptowane kolejne budynki poprzemysłowe, zaś nie remontowane osiedla ulegają degradacji. Przekonanie autora, iż należy podkreślić integralność zespołów fabryczno-mieszkalnych, stanowiło jedno z fundamentalnych założeń niniejszej pracy. Ma to szczególne znaczenie, gdyż, jak już wspomniano, liczne projekty rewitalizacyjne koncentrują się przede wszystkim na obiektach i zespołach poprzemysłowych. Zbyt często zapomina się o zabudowie mieszkaniowej, towarzyszącej rewitalizowanym fabrykom. Tym samym można traktować niniejsze studium jako wstęp, niezbędny do opracowania właściwej metodyki przekształceń zespołów fabryczno-mieszkalnych. Celem badawczym była także próba znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: - Jakie uwarunkowania (ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu społeczno-ekonomicznego, technologicznego, topograficznego) miały wpływ na zastosowane rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych? - Czy występujące cechy są wspólne dla zespołów z różnych regionów Europy? - Czy można mówić o odrębności zespołów związanych z przemysłem włókienniczym w stosunku do zespołów związanych z innymi gałęziami przemysłu? Praca poświęcona jest wybranym zagadnieniom dotyczącym rozwoju zespołów fabryczno-mieszkalnych w przemyśle włókienniczym na terenie Europy w latach 1771-1914. Datę początkową określa powstanie pierwszej fabryki włókienniczej oraz związanej z nią zabudowy w Cromford w Anglii. Za datę końcową analizowanego okresu przyjęto początek pierwszej wojny światowej, która w dramatyczny sposób zmieniła realia społeczno-gospodarcze oraz polityczne w całej Europie. Należy wyraźnie podkreślić, iż autor chciał przedstawić zespoły w sposób przeglądowy, a nie dokonywać oceny realizacji z terenu Polski w kontekście europejskim.

EN

The aim of this research has been to present selected issues related to the development of industrial complexes integrated with workers housing in European textile industry over the period 1771-1914. The initial date refers to the establishment of the first modern spinning mill and related housing in Cromford, England. The outbreak of the World War I marks the end of the analysed period and the beginning of dramatic change of the social and economical realm in Europe. It is necessary to underline that author aimed to create a panorama of industrial complexes instead of evaluation of Polish achievements in the European context. The book comprises of two parts. The first includes four chapters. The subject of the first chapter is the workers housing question form the Middle Ages to the birth of the Industrial Revolution. Particular interest was given the issue of the evolution of a house as a craftsman's place of living and working. Origins of the industrial complexes from the monasteries to centralised manufactories were also described. The research focused on the textiles. However, the cases from other industry branches were given to allow comparisons as well as belter meaning of the processes throughout Europe. The following chapter deals with various aspects potentially decisive for the origins and development of industrial complexes, specifically in the textiles. First, the issues related to the technological advancement and industrial growth were outlined. Secondly, evolution of attitudes towards social, economical and religious questions was described. The changes in the legal framework were also illustrated. The development of the architectural and urban planning theory was of particular interest including specifics of the industrial buildings. Finally, the world exhibitions were described as an important platform for the international exchange and dissemination of the new solutions in diverse fields: technology, production organisation, civil engineering and architecture, and even social reforms. Third chapter provides 41 case studies — industrial complexes selected to illustrate development of spatial composition, building types and forms during the analysed period. Therefore, a chronological order was adopted for the case studies. The decisive criterion was the date when the first workers houses were built. Hach study includes short historical outline, description of the spatial layout, characteristics of major industrial buildings, houses and amenities. In some cases short information about present state was included, Due to variety of sources of information as well as diverse specifics of analysed sites it was impossible to adopt unified description pattern. The fourth chapter includes a comparative analysis, taking account of functional, spatial and architectural issues. The timeline of sites development with periods of intensified investment was indicated. The distribution of textile complexes in Europe was also investigated. Then the urban and topographical context, including features such as water (rivers, canals, reservoirs) and transport routes. Furthermore, functional program and spatial organisation of the complexes were examined. This is followed by a synthesis of industrial buildings and workers housing with typological approach. What is more, the comparison of analysed textile sites with the most important examples related to other branches of European industry allowed their evaluation in wider context. The chapter concludes with an appraisal of the industrial complexes and workers housing in European textile industry. The second part of this book includes a gazetteer of textile industry sites identified in course of the research. There are 281 industrial complexes with workers' housing mentioned in this chapter. Ihe alphabetical order was adopted, reflecting a current national status of the sites. Author believes the current research proved that integrated industrial complexes with workers housing were integral components of the nineteenth-century European landscape and important part of local heritage in many regions. Ihe existence of such industrial sites is decisive for a particular, distinctive image of many towns and villages, and what is more symbolise processes which become commonplace throughout the industrialising Europe in the nineteenth century. Although the textile complexes were widespread they maintained their local specifics. Apparently cultural diversity was stronger than universalism of the nineteenth-century capitalism. The sites are linked by general social and economical concept and not by spatial and architectural solutions. The integrated industrial complexes were not only production places but also living environments. Merger of civilisation and nature features formed relatively pleasant dwelling conditions. Spatial order and social harmony survived until the 1970s, when the crisis badly affected traditional branches of European industry. Ihe decline in manufacturing meant the loss of the economical base for the inhabitants of factory villages. But in many cases it also meant decline of the neighbourhood and disintegration of social bonds. Transformation ol European industry affected the level of preservation of old industrial complexes. Only few sites are generally appreciated and fully protected. This in particular refers to the UNESCO World Heritage Sites. Taking into consideration the historical values and spatial quality of the textile complexes, they should not be omitted in the regeneration process. Ihcir renewal, however, requires an integrated, holistic approach including urban, architectural, conservation and social issues. Project management and co-ordination should focus on the protection of the integrity of the site, which is necessary for proper evaluation, comprehensive meaning of the place and appropriate interpretation. Thus, author has trusted that the outcomes of the accomplished research will contribute to increased knowledge, better understanding and in consequence improved protection and regeneration of integrated industrial complexes.

Słowa kluczowe

PL

zespoły fabryczno-mieszkalne; architektura miast; urbanistyka; kompleksy przemysłowe

EN

industrial complexes and workers housing; city architecture; town planning; industrial complexes

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Rozprawy Naukowe / Politechnika Łódzka
• Rocznik: 2010
• Tom: Z. 402
• Strony: 5--440
• Opis fizyczny: Bibliogr. 541 poz.

Twórcy

autor

Walczak B. M.

• Zakład Historii Architektury, Budowy Miast i Konserwacji Zabytków, Instytut Architektury i Urbanistyki, Politechnika Łódzka

Bibliografia

• DRUKI ZWARTE
• R. Adamek, Krusche, Ender, Kindler. Królowie bawełny w Pabianicach XIX-XX w., Muzeum Miasta Pabianic, Pabianice 1998.
• M. Agodi (red.), Leumann. Storia di una famiglia e di un villaggio operaio, Associazione Amici della Scuola Leumann, Turyn 1992.
• E. Akroyd, On Improved Dwellings for the Working Classes, Londyn: Shaw and Sons, 1862
• Akroydon Conservation Area, Calderdale MEC, Halifax 1992.
• Architectural theory from the Renaissance to the present, Taschen, Kolonia 2006.
• W. Ashworth, The genesis of modern town planning, Routledge & Kegan Paul, Londyn 1954.
• W. Ashworth, ,,The creation of the new model villages and towns" [w:] Ashworth, W. The genesis of modern town planning, Routledge & Kegan Paul, Londyn 1972.
• Z. Bać (red.), Habitaty bezpieczne, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2007.
• L. Balslev Jørgensen, Danmarks Arkitektur. Enfamiliehuset, Gyldendal, Kopenhaga 1979.
• M. Banaszak, Historia Kościoła katolickiego, tom 3., Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1987.
• T. Banaszczyk, Studia z Arystotelesowskiej teorii społeczno-politycznej, Uniwersytet Śląski, Katowice 1985.
• M. Barszcz, J. Kurowska-Ciechańska, A. Ciechański, Technika, Carta Blanca, Warszawa 2008.
• E. Bayón, Pobles-fabrica i fabriques-poble: el patrimoni industrial at Ter mitja, Museu Industrial del Ter, Can Sanglas de Mantleu, brw.
• L. Benevolo, Architecture of the Renaissance, t. 1, Routledge, Londyn - Nowy Jork 2002.
• L. Benevolo, Miasto w dziejach Europy, Okrąg - Volumen, Warszawa 1993.
• D. Berbelska, S. Pytlas, J. Salm, A. Zielińska, Księży Młyn, Urząd Miasta Łodzi, Łódź 1998.
• G. Berg, Tollered - ett brukssamhälles uppkomst och utveckling, Alingsas 1978.
• L. Birgersson, Historien om Nääs företagscenter: en nedlagd fabrik återanvänd, Statens råd för byggnadsforskning, Sztokholm 1988.
• Bessbrook Conservation Area, Department of Environment (NI), Craigavon, 1983.
• A. Bocheriski, Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, t. 1-2, PAX, Warszawa 1966.
• R. Boczek, Die Vöslauer Kammgarnfabrik, Volksschule Bad Vöslau, Bad Vöslau 2003.
• J.-Y. Bonnard, ,,La plus grande entreprise de 1'Oise Au XIXe siecle: la manufacture de velours d'Ourscamp" [w:] Histoire etpatrimoine industriels de I'Oise, Conseil régional de Picardie, Amiens 2008, s. 53-59.
• А. В. Борисова, „Социальная политика на текстильных предприятиях Ярославской губернии в начале XX века" [w:] А.М. Белов (геd.) Предприниматели и рабочие России в условиях трансформации общества и государства в XX столетии. Материалы международной научной конференции, посвященной памяти профессора Ю.И. Киръянова, Kostroma 2003, s. 173-178.
• G.Bożek (red.),Historyczne osiedla robotnicze, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego, Katowice 2005.
• J. Burnett, A Social History of Housing 1815-1970, David & Charles, Newton Abbot 1978.
• R. Butler, P. Noisette, De la cité ouvriere au grand ensemble, François Maspero, Paryż 1977.
• J. Butt, The industrial archaeology of Scotland, David & Charles, Newton Abbot 1967.
• L. Caffyn, Workers' Housing in West Yorkshire 1750-1920, HMSO, Londyn 1986.
• C. Caldenby, M. Tiselius, Jonsered. En arkitekturguide, Chalmers tekniska högskola, Goteborg 1994.
• A. Calladine, J. Fricker, East Cheshire Textile Mills, RCHME, Londyn 1993.
• M. Capouillez, Le Grand-Hornu en cartes postales anciennes, bmw, brw.
• J. Cattell, K. Falconer, Swindon: the Legacy of a Railway Town, English Heritage, Swindon 2000.
• P. Chabat, La brique et la terre cuite, Morels & Cie, Paryż 1881 (reprint wydany w 1989 przez Dover Publications).
• S. D. Chapman. The History of Working Class Housing, a symposium, David & Charles, Newton Abbot 1971.
• E. Chojecka, Architektura i urbanistyka Bielska-Białej, 1855-1939, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1987.
• ,,Cichorius & Co., Macospinnerei" [w:] Die Gross-Industrie Österreichs, tom 4., Weiss, Wiedeń 1898, s. 206-207.
• R. Cielątkowska, P. Lorens, Architektura i urbanistyka osiedli socjalnych Gdańska okresu XX-lecia międzywojennego, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2000.
• A. Ciuffetti, ,,Città, villaggi e quartieri operai in Italia tra ottocento e novecento" (w:) Industrial heritage and urban transformation, TICCIH 2006.
• J. L. Coffey, Leon Harmel: Entrepreneur as Catholic Social Reformer, University of Notre Dame Press, Notre Dame 2003.
• V. Considerant, Description du phalanstere et considérations sociales sur l'architectonique, Paryż, 1848.
• Copley Conservation Area, Calderdale MBC, Halifax 1995.
• L. Cortesi, Crespi d'Adda Villaggio ideals del lavoro, Grafica & Arte, Bergamo 1995.
• Cukrownia Leśmierz. 1838-1998, Wydawnictwo PWR, Toruń, 1998 [?], s. 4-10.
• G. Darley, Factory, Reaktion Books, Londyn 2003.
• G. Darley, Villages of vision, Architectural Press, Londyn 1975.
• M.J. Daunton, House and Home in the Victorian City: working class housing 1850-1914, Edward Arnold, Londyn 1983.
• C. Dawson, It Might Have Happened To You: A Contemporary Portrait Of Central And Eastern Europe, John Lane, Londyn - Nowy Jork, 1921.
• A. Debold-Kritter, ,,Dzielnica tekstylna wAugsburgu: opis historyczno-morfologiczny krajobrazu kulturowo-industrialnego oraz jego zabytków" [w:] Walczak, B. M. (red.) Rewitalizacja miast poprzemysłowych - rola dziedzictwa kulturowego, Łódzka Okręgowa Izba Inżynierów Budownictwa / Instytut Architektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej, Łódź 2006, s. 43-50.
• Die Delmenhorster Wohlfahrts- Einrichtungen der Norddeutschen Wollkämmerei und Kammgarn-Spinnerei, Bremen. 1884-1905, Landes-Industrie- und Gewerbe-Ausstellung, Oldenburg 1905.
• S. Diffre, M. Jaoul, Villeneuvette 1674-1954: la Manufacture royale de Villeneuvette en Languedoc, Bibliotheque 42, Gignac 1997.
• J. Dobesz, ,,Tradycje formy - innowacje funkcji: dylemat architektury przemysłowej XIX wieku" [w:] Tradycja i innowacja. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Łódź, listopad 1979, PWN, Warszawa 1981, s. 221-240.
• I.L. Donnachie, G. Hewitt, Historic New Lanark, Edinburgh University Press, Edynburg 1993.
• A.M. Drexlerowa, A.K. Olszewski, Polish Participation in World Exhibitions 1851-2005, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2008.
• K. Dumała, Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-69, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974.
• Ein Rundgang auf der Nordwolle, Isensee Verlag, Oldenburg brw.
• F. Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.
• F. Engels, W kwestii mieszkaniowej, Książka i Wiedza, Warszawa 1949.
• A. Eriksson, V. Overland, Jonsered. Industrin och samhället, Länsstyrelsen, Goleborg 1987.
• Exposition universdle. Paris. 1867. Rapports du jury international, Paul Dupont, Paryż 1868.
• W. Fairbairn, Treatise on Mills and Millwork, Longmans, Green and Company. Londyn 1863.
• J. Fijałek, J. Indulski, Opieka Zdrowotna w Łodzi do roku 1945. Studium organizacyjno-historyczne, Akademia Medyczna, Łódź 1990.
• J.-P. Flamand, Loger le peuple, essai sur l'histoire du logement social, Paryż 2001.
• P. Fluck, DMC patrimoim mondial?, Jérôme Do Bentzinger Editeur, Colmar 2006.
• T. Foran, Portlaw: A Nineteenth Century Industrial Village, Waterford County Museum, 2003.
• W. Friebe, Vom Kristallpalast zum Sonnenturm. Eine Kulturgeschichte der Weltausstellungen, Edition Leipzig, Lipsk 1983.
• M. Galanakis, H, Karkku, T. Kauppila, P. Lehtovuori, J. Verwijnen, Forssa - a company town with uncertain futures, SPARK! - University of Art and Design Helsinki, Helsinki 2002.
• J.S. Garner, The Company town: architecture and society in the early industrial age, Oxford University Press, Nowy Jork 1992.
• E. Gauldie, Cruel Habitations, a history of working-class housing 1780-1918, Barnes & Noble, Nowy Jork 1974.
• G. Gayot, Les draps de Sedan, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paryż 1998
• W.L. George, Labour and Housing at Port Sunlight, Rivers, Londyn 1909.
• P. Gerber, Architektura przemysłowa Wrocławia w początkach industrializacji, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław 2007.
• S. Giedion, Space, time and architecture, Harvard University Press, Cambridge 1959.
• C. Giles, I.H. Goodall, Yorkshire textile mills. The Buildings of the Yorkshire Textile Industry 1770-1930, HMSO, Londyn 1992.
• J-B. A. Godin, La richesse au service du peuple. Le familistere de Guise, Librairie de la Bibliotheque Démocratique, Paryż 1874.
• E. Goldzamt, William Morris a geneza społeczna architektury nowoczesnej, PWN, Warszawa 1967.
• J. Greenhalf, Salt & Silver. Story of Hope, Bradford Libraries, Bradford 1998.
• V. Gregotti (red.), Company towns, Editrice Compositori, Bolonia 1997.
• J. B. Gremillion, The Catholic movement of employers and managers, Editrice Pontificia Universita Gregoriana, Rzym 1961.
• J.-F. Grouset, La Nièvre, vallée Saint frères 1857-1936, Archives départementales de la Somme, Amiens 2003.
• А.Ф. Грязнов, Ярославская большая мануфактура, Синодальная типография, Moskwa 1910.
• R. Günter, "Eisenheim. Die erste deutsche Arbeiterkolonie und ihre Architektur" {w:] Ruppert, (red.), Die Arbeiter. Lebensformen, Alltag und Kultur, Beck, Monachium 1986, s. 127-136.
• J.-A. Haan, J.-M. Bobenrieth, Gros-Roman: 130 ans d'Industrie textile a Wesserling et dans la haute vallée de la Thur, Jérôme Do Bentzinger Editeur, Colmar 2007.
• D. Hájková, ,,Přádelna bavlny v Brodach" [w:] Týnec nad Sázavou: K historickým kořenům . města, Městský úřad Týnec nad Sázavou, Týnec nad Sázavou 2006, s. 284-296.
• C. Harmann, I. Immel, S. Junck, Das Rote Haus in Monschau, Stiftung Scheibler-Museum Rotes Haus Monschau, Monschau 2002.
• M. Harrison, Bournville: model village to garden suburb, Phillimore, Chichester 1999
• T.K. Harven, R. Langenbach, Amoskeag. Life and work in an American factory-city in New England, Methuen & Co., Londyn 1979.
• W.O. Henderson, Britain and Industrial Europe 1750-1870, Leicester University Press, Leicester 1972.
• S. Herbst, Zamość, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.
• J. Hole, The Homes of the Working Classes with Suggestions for their Improvement, Longmans, Green & Co., Londyn 1866.
• K. Hopkins, M. Beard, The Colosseum, Harvard University Press, Cambridge 2005.
• Housing in Europa. Prima parte 1900-1960, Edizioni Luigi Parma, Bolonia 1978.
• L. Hügen, 1889-1989. Hundert jahre Deuss & Oetker/Verseidag in Schiefbahn, Bäcker & Häbel, Willich 1989.
• J. Hult, B. Nyström, (red.) Technology & industry, Watson Publishing, Nantucket 1992.
• R.N. Holden, Stott & Sons: architects of the Lancashire cotton mill, Carnegie, Lancaster 1998.
• J. Holder, ,,"Fabryki przez Schinkla rysowane". Od przemysłowego przedmieścia do miejskiej wioski - rnodele rewitalizacji dziedzictwa kulturowego w poprzemysłowym Manchesterze" (w:) B.M. Walczak, (red.) Modele rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, Biblioteka, Łódź 2010, s. 171-175.
• E. Hubbard, M. Shippobottom, A Guide to Port Sunlight Village, Liverpool University Press, Liverpool 2005.
• Ч.М. Иоксимович, „Коншины" [w:] О. Платонов (гее!.), 1000 пет русского предпринима-тельства. Из истории купеческих родов, Современник, Moskwa 1995, s. 272-277.
• Z. Jagodziński, (red.) Monografia Zawiercia, Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej, Zawiercie 2003.
• "J. B. Limburger junior, Baumwollspinnerei-Fabriken Ketten und Kronau" [w:] Die Cross-Industrie Österreichs, tom 4., Weiss, Wiedeń 1898, s. 224-226.
• P. Jodidio, Richard Meter, Taschen, Kolonia 1995.
• S. Jonas, Mulhouse et ses cités ouvrieres, perspective historique, Editions Oberlin, Strasburg 2003.
• R. Jungbluth, Die Oetkers:Geschäfte und Geheimnisse der bekanntesten Wirtschaftsdynastie Deutschlands, Campus Verlag, Erankfurt 2004.
• N. Juzwa, K. Wódz, (red.) Rewitalizacja historycznych dzielnic mieszkalno-przemysłowych. Idee-projekty-realizacje, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego / Urząd Miejski w Bytomiu, Katowice 1996.
• К юбилею Товарищества А.Я. Балина. 1886-1911, Juża 1911.
• J. Kazimierski, Dzieje zakładów żyrardowskich i ich załogi w latach 1829-1885, Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe / Zakład Naukowy Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych, Ciechanów 1984.
• M. Kirk, ,,Efter fyraften. Arbejderboligerne til Horsholm Klaedefabrik og Den militaere Klaedefabrik" [w:] Horsholm Egns Museum, Arbog 1994, Horsholm 1994, s. 25-113.
• C. Köhle-Hezinger, W. Ziegler, Der glorreiche Lebenslauf unserer Fabrik, A.H. Konrad, Weissenhorn 1991.
• Кренгольмская мануфактура. Историческое описание, составленное по случаю 50-летия её существования, St. Petersburg 1907.
• P. Lafargue, Prawo do lenistwa, Red Rat, Zielona Góra 2007.
• R. Leech, Early Industrial Housing: the Trinity area of Frame, RCHME, Londyn 1981.
• C. Legrand, Le logement populaire et social en Lyonnais 1848-2000, Editions aux Arts, Lyon 2001.
• E. Leigh, The Science of Modern Cotton Spinning, Palmer & Howe, Manchester 1873.
• J. Lewański, Wrocław, Sport i Turystyka, Warszawa 1953.
• B. Liebold, Ziegelrohbau. Taschenbuch für Bauhandwerker, C.C. Muller, Holzminden 1891 (reprint wydany w 2009 przez Wydawnictwo Górnoleśne).
• Lodzer Zeitung. 25 lat. Wydanie jubileuszowe 1863-1888. Artykuły dotyczące Łodzi, Zgierza i Pabianic, Łódź 1888 (Reprint wydany w 2008 przez Wydawnictwo Piątek Trzynastego).
• R. Loibl, ,,Die Anfange der Textilindustrie in Bayern" [w:] Das Bayertsche Textil- und Industrie Museum in Augsburg, Wissner Verlag, Augsburg 2005.
• S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.
• R. Madritsch, Textilfabriken in Vorarlberg, Landeskonservatoriat für Vorarlberg, brw
• W. Manchester, The Arms of Krupp 1587-1968, Little, Boston 1968.
• P. Mantoux, Rewolucja przemysłowa w XVIII wieku. Zarys dziejów powstania wielkiego nowoczesnego przemysłu w Anglii, PWN, Warszawa 1957.
• T. A. Markus, Buildings and Power, Routledge, Londyn - Nowy Jork 1993.
• Materiały z posiedzeń Rady Ochrony Dóbr Kultury Miasta Łodzi, Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, Łódź 1975.
• B. Meakin, Model Factories and Villages: Ideal Conditions of Labour and Housing, Unwin, Londyn 1905.
• G. Miley i in., Portlaw Conservation Plan, Heritage Council, Waterford County Council, Department of the Environment, 2003.
• H.-H. Möller, (red.) Die Nordwolle in Delmenhorst, Niedersächsisches Landesver-waltungsarnt, Hannover 1984.
• Monographie de la Maison Saint Freres, Achille Pradier, Paryż 1911.
• E. Muller, Habitations ouvrieres et agricoles, cites, bains et lavoirs, societes alimenatires, De Lacroix Comon, Paryż 1856.
• E. Muller, E. Cacheux, Les habitations ouvrieres en tous pays, J. Dejey, Paryż 1879.
• R. Müller, Marienthal. Das Dorf-Die Arbeitslosen-Die Studie. StudienVerlag, Innsbruck - Wiedeń - Bozen 2008.
• L. Mumford, The City in History, Harcourt, Brace & World, Londyn - Nowy Jork,1961
• L. Mumford, The Story of Utopias, Boni and Liveright, Nowy Jork 1922.
• J. Musgrove (red.), Sir Banister Fletcher's A History of Architecture, Butterworths, Londyn 1989.
• S, Muthesius, The English Terraced House, Yale University Press, New Haven 1982.
• Muzea i zabytki techniki w Polsce, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1970.
• H. Nägele, Hundert Jahre F.M. Hammerle: Baumwollspinnereien und Buntwebereien in Dornbirn: ein Voralberger Textilwerk van 1836 bis 1936, P.M. Hämmerle, Dornbirn 1936.
• J. Nasmith, Recent Cotton Mill Construction and Engineering, Londyn 1894 [?].
• W. Nerdinger, (red.) Industriekultur mit Zukunft? Augsburg und das Erbe des Industriezeitalters, Architekturmuseum Schwaben, Augsburg 2003.
• Nomination of New Lanark for inclusion in the World Heritage List, Historic Scotland, Edynburg 2000.
• C. Norberg-Schulz, Znaczenie w architekturze Zachodu, Murator, Warszawa 1999.
• Nordwolle Delmenhorst - Baudenkmal, Wohngebiet, Wirtschaftsstandort, EXPO-Projekt, Isensce Verlag, Oldenburg 2000.
• A. Nowak-Lenartowska, Osiedla przyzakładowe jako problem urbanistyczny regionu na przykładzie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, PWN, Warszawa 1973.
• D. O'Connor, Barrow Bridge, Bolton, Lancashire: a model industrial community of the 19th century, O'Connor, Bolton 1972.
• A. Oehlke, "Sidney Stott - "Hausarchitekt" der Textilunternehmer in Rheine" [w:] H.J. Stenkamp, Cotton mills for the continent, Klartext Verlag, Essen 2005, s. 72-84.
• W. Ostrowski, Urbanistyka współczesna, Arkady, Warszawa 1975.
• W. Ostrowski, Świetna karta z dziejów planowania w Polsce, TUP, Warszawa 1949.
• W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996.
• M. Otto, K. Plastrotmann, L. Scharnholz, Obiekty industrialne jako zasoby. Tom. 2. Realizacje, INIK, Forst 2007.
• R. Owen, R.D. Owen, The Crisis, Eamonson, Londyn 1832.
• A. Oyon, Une véritable citté ouvriere. Le familistere de Guise, Librairie des Sciences Sociales, Paryż 1865.
• Z. Paciorek, Marki: dzieje, tradycja, kultura, Urząd Miasta Marki, Marki 2004.
• J. Padró i Margó, Colónia Güell, Angle Editorial, Barcelona 2002.
• K. Pawłowski, Francuska myśl urbanistyczna epoki oświecenia, PWN, Warszawa 1970.
• K. Pawłowski, Tony Garnier. Pionier urbanistyki nowoczesnej, PWN, Warszawa 1972.
• K. Pawłowski, Tony Garnier. Pionnier de l'urbanisme du XXeme siecle, Création du Pélican, Lyon 1993.
• D. Pearce, Conservation today, Routlege, Londyn 1989.
• B. Pellerin, Barentin, 76, rue Auguste-Badin. Filature Badin-Sartel, Édition Point de vues, Bonsecours 2007.
• R. Peltovuori Forssan historia, Forssan kaupunki, Forssa 1993.
• People's Park Conservation Area, Calderdale MBC, Halifax 1992.
• J. Perarnau, La Colónia Sedo d'Esparreguera, Museu de la Ciencia i e la Tecnica de Catalunya, Terrassa brw.
• N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, Arkady, Warszawa 1980.
• N. Pevsner, Pionierzy współczesności, WAiF, Warszawa 1978.
• N. Pevsner, The Building of England: North Lancashire, Penguin Books, Harmondsworth 1969.
• N. Pevsner, The Building of England: South Lancashire, Penguin Books, Harmondsworth 1969.
• N. Pevsner, The Building of England: Yorkshire, The West Riding, Penguin Books, Harmondsworth 1967.
• I. Pietrzak-Pawłowska, (red.) Żyrardów 1829-1924, PWN, Warszawa 1980.
• G. J. Plunges, (red.), North American Phalanx Collection, 1841-1972, Freehold 1980.
• J. Popkiewicz (red.). Zakłady przemysłu kluczowego w województwie zielonogórskim, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1966.
• I. Popławska, Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku, PWN, Warszawa 1973.
• I. Popławska, Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, PWN, Warszawa 1992.
• A.W. Pugin, Contrasts with an introduction by H. R. Hitchcock, Leicester University Press, Leicester 1969.
• W. Puś, S. Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców pokoju "Uniontex" (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN, Warszawa 1979.
• S. Pytlas, Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994.
• Quarry Bank Mill & Styal, Hephaistos Media, Hadlow 1995.
• J.-M. Ramette, Roubaix-Tourcoing et les villes lainieres d'Europe: découverte d'un patrimoine industriel, Presses Universitaire Septentrion, Villerieuve d'Ascq 2005. Rewitalizacja zabytków techniki. Nowe życie w starych zakładach przemysłowych, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1994.
• J Reynolds, Saltaire: an introduction to the Village of Sir Titus Salt, Bradford, brw.
• Y. Robert, The Grand-Hornu industrial complex, Editions Scala, Paryż 2002.
• H. Roberts, The Dwellings of the Labouring Classes, The Society for Improving Condition of Labouring Classes, Londyn 1850.
• M. B. Rose, (red.) The Lancashire Cotton Industry. A History Since 1700. Lancashire County Books, Preston 1996.
• A. Rottermund, Jean-Nicolas-Louis Durand a polska architektura 1 połowy XIX wieku. Ossolineum, Wroclaw 1990.
• G. E. Rubino, ,,Storia e conservazione della Manifattura Reale Borbonica di San Leucio" [w:] La Fabbrica come Laboratorio. I setifci di Cuneo alla Basse di Stura, Celid, Turyn 1998, s. 33-45.
• W. Ruckdeschel, Industriekultur in Augsburg, Brigitte Settele Verlag, Augsburg-Haunstetten 2004.
• J. Salm, J. Wesołowski, Łódź -przewodnik, Zarząd Miasta Łodzi, Łódź 1992.
• G. H. Santerre, White cliffs of Dallas; the story of La Reunion, the old French Colony, Book Craft, Dallas 1955.
• K. F. Schinkel, Tagesbuch der Englandreise, 1826.
• M. Schröder, H. Wanke, B. Schwager, Arbeiter-Siedlung Gmindersdorf, Heimatmuseum der Stadt Reutlingen, Reutlingen 2003.
• S. Sellers, Sunlighters - The Story of a Village, Londyn 1988.
• R, Serra, Colonies textils de Catalunya, Fundació Caixa de Manresa & Angle Editorial, Manresa 2000R. Serra, La Colonia Vidal de Puig-Reig, Museu de la Ciencia i e la Tecnica de Catalunya, Terrassa brw.
• D. L. Sills (ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, tom 11., Macmillan, Nowy Jork l972.
• Sion Mills Conservation Area, Department of Environment (NI), Belfast 1977.
• L. Skrzydło, Rody fabrykanckie, Oficyna Bibliofilów, Łódź 1999,
• M. E. Steinhagen, Kruschowie. Historia rodu. Wspomnienia, Literatura, Łódź, 2003.
• M. Stratton, Industrial buildings: conservation and regeneration, E & FN Spon, Londyn 2000.
• H. Sturm, Fabrikarchitektur, Villa, Arbeitersiedlung, Moos, Monachium 1977.
• J. Styles, Titus Salt and Saltaire. Industry and Virtue, Salts Estates Ltd, Saltaire 1994.
• H. Syrkus, Społeczne cele urbanizacji, PWN, Warszawa 1984.
• M, Szejnert, Czarny ogród, Znak, Kraków 2007.
• И. В. Шильникова, „Как фабриками нужно управлять: деятельность управляющего Ярославской Большой Мануфактурой А.Ф.Грязнова (1898-1917 гг.)" [w:] Экономическая история. Обозрение. t. 12, Uniwersytet Moskiewski, Moskwa 2006, s. 56-70.
• J.H. Szlachetko, ,,Wpływ uwarunkowań cywilizacyjnych na regulacje prawne poszczególnych państw świata" [w:] Disputatio - tom III. Zderzenie cywilizacji, Gdańsk 2007, s. 35-45.
• A. Szram, Inicjatywy budowlane I.K. Poznańskiego jako wyraz mecenatu artystycznego łódzkiego przemysłowca, ROSiOŚK Łódź 1998.
• J.N. Tarn, Working Class Housing in Nineteenth Century Britain, Lund Humpries / Architectural Association, Londyn 1971.
• The Derwent Valley Mills and their Communities, The Derwent Valley Mills Partnership, County Hall 2001.
• J. Tønsberg, Brede Kladefabrik. IC Modeweg & Son A/S 1810-1956. Den danske kladeindustri i international belysning, Erhvervsarkivet, Aarhus 2004.
• Товарищество мануфактур Ивана Коновалова с сыном, 1812-1912 г: краткий исторический очерк, Типо-Литографія, Moskwa 1912.
• W. Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku, PWN, Warszawa 1962.
• J. Turgan, Les Grandes Vsines, tomy 1.-15., Michel Lévy Freres, Paryż 1860-1882.
• A. Ure, The Philosophy of Manufactures, Charles Knight, Londyn 1835.
• A. Ure, The cotton manufacture of Great Britain systematically investigated and illustrated by 150 original figures, engraved on wood and steel; with an introductory view of its comparative state in foreign countries drawn chiefly from personal survey, Charles Knight, Londyn 1836.
• S. Varey, Space and the Eighteenth-Century English Novel, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
• E. Véron, Les institutions ouvrieres de Mulhouse et des environs, L. Hachette, Paryż 1866
• M. Villerme, Sur Cités Ouvrieres, J.-B. Bailliere, Paryż 1850.
• B.M. Walczak, ,,Księży Młyn w kontekście rozwoju zespołów fabryczno-rnieszkalnych w Europie" [w:] Muzealizacja, rewitalizacja czy destrukcja? Wobec dziedzictwa XIX-wiecznej architektury, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2007.
• B.M. Walczak, ,,Nowe życie w Nowym Lanark" [w:] Siedziby muzealne w przemysłowych kompleksach zabytkowych Łodzi, TOnZ, Łódź 1999.
• D. Walkin, Historia architektury zachodniej, Arkady, Warszawa 2006.
• D. Weber, A Vsitor's Guide to Saltaire, Barlo & Shaw, Saltaire 2008.
• M. Weber, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, TEST, Lublin 1994.
• E. Webster, Dean Clough and the Crossley inheritance, Dean Clough Publications, Halifax 1988.
• M. Wehdorn, U. Georgeacopol-Winischhofer, Baudenkmaler der Technik und Industrie in Österreich, t. 1-2., Böhlau, Wiedeń 1984-1991.
• M. Williams, D.A. Farnie, Cotton Mills in Greater Manchester, Carnegie Publishing, Preston 1992.
• T. Zarębska, Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku, PWN, Warszawa 1971.
• R. Zerbst, Antoni Gaudi, Taschen, Kolonia 1991.
• W. Ziegler, K. Kandenwcin, Sanierung der ,,Historischen Arbeitersiedlung" in Kuchen, Gemeinde Kuchen, Kuchen 1998.
• T. Żeleński-Boy, Szkice o literaturze francuskiej, t. 1, PIW, Warszawa 1956.
• Żyrardów. Przewodnik historyczno-turystyczny, Żyrardów brw.
• ARTYKUŁY W CZASOPISMACH
• ,,A Design for Building Houses for the Poor", The Builder, tom 7., 1849, s. 614-615.
• ,,A Note to Workmen", The Builder, to" 7., 1849, s. 185.
• ,,"A Word to the Wise" Dwelling Houses", The Builder, tom 7., 1849, s. 411.
• W.J. Affelt, ,,Dziedzictwo techniki jako cząstka kultury. Część I W nurcie rozwoju zrównoważonego", Ochrona Zabytków, nr 243, 2008, s. 60-84.
• W.J. Affelt, ,,Dziedzictwo techniki jako cząstka kultury. Część II. W stronę dziedzictwa zrównoważonego", Ochrona Zabytków, nr 244, 2009, s. 53-82.
• "Annual Dinner of Bunnett and Corpe's Workmen", The Builder, tom 3., 1845, s. 359.
• ,,Arbeiter-Cottageanlage der Firma Hermann Pollack's Söhne in Neurode", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 24., nr 22., 1907, s. 183-185.
• ,,Arbeiter-Häuser", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 5., nr 33., 1888, s. 390-391.
• ,,Arbeiterwohnhaus der Firma Fritsch& Co in Haindorf (Böhmen)", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 25., nr 43., 1908, s. 409-410.
• "Arbeiterwohnhaus der Firma S. Katzau in Baby bei Nachod (Böhemen)", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 26., nr 47., 1909, s. 397.
• ,,Arbeiterwohnhäuser", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 28., nr 34., 1911, s. 266-268.
• "Arbeiter-Wohnhäuser", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 29., nr 6., 1911, s. 46-47.
• ,,Arbeiter-Wohnungen", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 6., nr 8., 1888, s. 79.
• "Arbeitshäuser der Baumwollspinnerei Kuffler & Reichel in Brodetz (Böhmen)", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 23., nr 37., 1906, s. 277-278.
• ,,Arbeitshäuser in Salzburg", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 5., nr 7., 1907, s. 55-56.
• "Arbeitshäuser mit Kraftzuleitung", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 9., 40/1892, s. 412.
• [Artykuł redakcyjny poświęcony domom robotniczym], The Builder, tom 7., 1849, s. 325-327.
• ,,"Athletizing" of the Working Classes", The Builder, tom 4., 1846, s. 574.
• H.K Bärtschi, ,,Alt und Neu im Sidi-Areal", IN.KU, nr 57, 2009.
• S. Bartschi-Baumann, ,,Die Hard: Äleste Fabrik der Schweiz - vielseitig genutzt", IN.KU, nr 12, 1994.
• ,,Baths for the Working Classes", The Builder, tom 3., 1845, s. 24.
• ,,Bau von Arbeiterhäusern", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 5., nr 4,1887, s. 161.
• ,,Bauplan der MechanischenWebereizu Linden bei Hannover", Zeitschrift des Architekten-und Ingenieur-Vereins, tom IX., Hanower 1863.
• ,,Beamtenwohnhaus der Baumwollspinnerei Brodetz in Böhmen", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 26., nr 52, 1909, s. 433.
• ,,Billige Arbeiterwohnungen in Frankreich", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 8., nr 18, 1891, s. 190.
• F. Bömches, ,,Die Arbeiterhäuser auf der Pariser Ausstellung von 1867", Allgemeine Bauzeitung, 1868, s. 156-185.
• H. Bonninghausen, ,,Osiedla robotnicze na terenie Ruhry i ich ochrona", Ochrona Zabytków. nr 114, 1976, s. 210-215.
• ,,Books for the Working Classes", The Builder, tom 7, 1849, s. 487.
• A. Booth, "Dwellings of the Poor", The Builder, tom 1., 1843, s. 235.
• A. Booth, "Dwellings of the Poor - Letter II", The Builder, tom 1., 1843, s. 270-271.
• L. Borley, ,,Why is industrial heritage so Important to Europa Nostra?", Europa Nostra Magazine, nr 12, 1996, s. 2-3.
• ,,Building Near Dangerous Manufactories", The Builder, tom 5., 1847, s. 192, 211, 231, 241.
• ,,Cellar Dwellings. Model Lodging-houses for the Labouring Classes", The Builder, tom 9., 1851, s. 738.
• B. Cheape, "Paternalism and Corporate Welfarism in Large-Scale Enterprise: The Norton Company Experience.", Business and Economic History, nr 13., 1984, s. 50-59.
• "Cheapening Dwellings for the Poor", The Builder, tom 7., 1849, s. 451.
• J. Clayburn La Force, ,,Royal Textile Factories in Spain, 1700-1800", The journal of Economic History, tom 24., nr 3., 1964, s. 337-363.
• "Cleanliness Among the Poor", The Builder, tom 2., 1844, s. 1-2.
• "Combinations and Strikes", The Builder, tom 7., 1849, s. 45.
• ,,Communale Fürsorge für Arbeiterwohnungen in Deutschland", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 15., nr47., 1898, s. 567-569.
• "Condition of Labourers' Cottages", The Builder, tom 4., 1846. s. 154.
• "Cottages at £10 a Piece", The Builder, tom 7., 1849, s. 21.
• ,,Cottages for Labourers", The Builder, tom 6., 1848, s. 586.
• ,,Das Arbeiter-Quartier zu Kuchen", Deutsche Bauzeitung, tom 2. nr 29, 1868. s. 299-300
• "Description of a Design for a Fair of Labourers' Cottages", The Builder, tom 6.,1848, s. 606-607.
• ,,Die Arbeiterhäuserkolonie der Firma J.M. Voith in St. Pölten", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 24., nr 50., 1907, s. 423.
• ,,Die Arbeiterkolonie der Berndorfer Metallwarenfabrik Arthur Krupp in Berndorf", Allgemeine Bauzeitung, 1912, s. 43-44.
• ,,Die Bauausstellung in Stuttgart 1908", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 26., nr 15., 1909, s. 123-127.
• ,,Die Förderung des Baues von Arbeiterwohnungen durch die Arbeiter-Unfallversicherungsanstalt für Steiermark und Kärnten", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 27., nr 28., 1910, s. 204-208.
• "Die Verordnung zum Arbeiter-Wohnungsgesetz", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 20., nr 18-19, 1903, s. 140-142, 147-151.
• K. Dong-Woon, "J & P. Coats as a Multinational before 1914", Business and Economic History, tom 26., nr 2, 1997, s. 526-539.
• Н. Дорожки на „Щедрая благотворительность - русский стиль", История, nr 15-16/2007.
• "Dwelling for the Working Classes", The Builder, tom 1., 1843, s. 32.
• ,,Dwelling for Rich and Poor. Union of Classes", The Builder, tom 7., 1849, s. 176-177.
• "Dwelling of the Poor", The Builder, tom 3., 1845, s. 83.
• "Dwellings, Drains, and Supply of Water in the City", The Builder, tom 4., 1846, s. 148-149.
• "Dwellings for the Poor", The Builder, tom 6., 1848, s. 335.
• "Dwellings for the Poor, Factories and Baths", The Builder, tom 6., 1848, s. 429.
• ,,Dwellings for the Working Classes", The Builder, tom 4., 1846, s. 537-538.
• "Dwellings for the Working Classes", The Builder, tom 10., 1852, s. 468-469.
• ,,Dwellings for the Working Classes. The External Gallery System", The Builder, tom 6., 1848. s. 124-125.
• "Dwellings of the Poor", The Builder, tom 6., 1848, s. 586.
• "Elevation of the Working Classes", The Builder, tom 7., 1849, s. 231-232.
• "Employers and Workmen", The Builder, tom 3., 1845, s. 382.
• ,,Example to Employers. Workmen's News and Reading-Rooms", The Builder, tom 7., 1849. s. 506.
• "Example to Masters Who Want Healthy Active Workmen", The Builder, tom 5., 1847, s. 522.
• "Expansion of the Ipswich Mechanics' Institution", The Builder, tom 8., 1850, s. 128-129.
• ,,Fall of Arch - Model Houses for Families", The Builder, tom 8., 1850, s. 49-50.
• ,,Fire-proof Timber Cottages for Labourers", The Builder, tom 6., 1848, s. 604-605.
• R. Fitzgerald, "Employment Relations and Economic Industrial Welfare in Britain: Business Ethics versus Labor Markets", Business History, nr 28., 1999, s. 167-180.
• M. A. Flanagan, "The Disorderly Urban Community", Journal of Urban History, tom 25,nr 5., 1999, s. 725-733.
• G. L. Fontana, G. Riello, "Seamless Industrialization: The Lanificio Rossi and the Modernization of the Wool Textile Industry in Nineteenth-Century Italy", Textile History, tom 36., 2005, s. 168-195.
• "Foreign Architectural and Collateral Intelligence", The Builder, tom 3., 1845, s. 516.
• "Foreign Architectural and Collateral Intelligence", The Builder, tom 4., 1846, s. 91 -92.
• G. Godwin, "Architecture for the Poor", The Builder, tom 3., 1845, s. 61-62.
• A. Gryglewska, P. Gerber, "Wpływ rozwoju technologii produkcji oraz higieny na architekturę przemysłową XIX-XX wieku na przykładzie zespołu dawnej rzeźni we Wrocławiu", Ochrona Zabytków, nr 3/4, 2002, s. 261-277.
• P. Grzyb, "Zabytkowe osiedle TAŻ w Zawierciu", Trybuna ziemi zawierciańskiej, nr 1-2/2003.
• "Habitations and Health of the Industrious Classes", The Builder, tom 1., 1843, s. 65-66
• "Healthy Homes", The Builder, tom 7., 1849, s. 436.
• "Hints to the Working Classes", The Builder, tom 7., 1849, s. 211.
• "Houses for the Labouring Classes", The Builder, tom 3., 1845, s. 220-221.
• "Houses for the Working Classes at Edinburgh", The Builder, tom 9., 1851, s. 610.
• "Houses for the Poor", The Builder, tom 6., 1848, s. 321.
• "Immense Alpaca manufactory near Bradford", The Builder, tom 10., 1852, s. 694.
• "Improved Dwelling. Houses for the Working Classes at Nottingham", The Builder, tom 10., 1852, s. 646.
• "Improved Dwellings for Agricultural Labourers", The Builder, tom 1, 1843, s. 47.
• "Improved Dwellings for the Poor", The Builder, tom 9., 1851, s. 632.
• "Improved Dwellings for the Working Classes in Edinburgh", The Builder, tom 3., 1845, s. 29.
• "Improvement in Bristol", The Builder, tom 3., 1845, s. 488.
• "Improvement of Dwellings for Middle and Lower Classes", The Builder, tom 6., 1848, s. 524. "Improvement of Houses for the Poor", The Builder, tom 8., 1850, s. 281.
• "Improvement of Labourers' Cottages", The Builder, tom 6., 1848, s. 466.
• "Improvement of Workmen", The Builder, tom 9., 1851, s. 630-631.
• W. Kalinowski, "W sprawie genezy miast przemysłowych pierwszej połowy XIX wieku", Miscellanea Łódzkie - Myśl urbanistyczna a rozwój przestrzenny Łodzi, z.l, 1984, s. 6-16.
• F. Kanclerz, "Ochrona zabytków budownictwa przemysłowego", Ochrona Zabytków, nr 14-15, 1952, s. 113-118.
• "Kolonie von Wohnungen für die Niederbediensteten der königl. württemberg. Verkehrsanstalten, das sog. Arbeiterdörfchen Stuttgart", Allgemeine Bauzeitung, 1874, s. 78-80.
• J. Kołodziej, "Ochrona dziedzictwa przemysłowego w Polsce", Ochrona Zabytków, nr 202, 1998, s. 203-209.
• W. Kononowicz, "Miedzy tradycją a nowoczesnością. Przyczynek do rozwoju racjonalnych form budownictwa mieszkaniowego we Wrocławiu w latach 1874-1930", Architectus, nr L, 2006, s. 19-30.
• D. Kortko, "Cześć pracy. Krótka historia śląskiej doli", National Geographic Polska, nr 10/121,2009, s. 2-31.
• I. Kozina, "Giszowiec a koncepcja miasta-ogrodu Ebenezera Howarda", Archivolta, nr 49, 2009, s. 76-79.
• J. Kubiak, T. Szyburska, "Urbanistyka i architektura Żyrardowa - jej wartości i problemy konserwatorskie", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXIX, 1984, s. 95-111.
• "Labourers' Cottage: Premium for Design", The Builder, tom 5., 1847, s. 40.
• "Labourers' Cottages", The Builder, tom 6., 1848, s. 226.
• "Labourers' Cottages", The Builder, tom 6., 1848, s. 322.
• "Labourers' Cottages", The Builder, tom 10., 1852, s. 24.
• D. Laue, ,,The rise and fall of a wool company", Textile Forum, nr 4, 1996, s. 23-25.
• ,,Leaves Out of a French Book: For the Benefit of English Workmen", The Builder, tom 6., 1848, s. 212-213.
• G. R. Lewis, ,,The Intellectual Improvement of Our Operatives", The Builder, tom 3., 1845, s. 481.
• R. Lewis, "Planned Industrial Districts in Chicago: Firms, Networks, and Boundaries", Journal of Planning History, tom 30, nr 1., 2004, s. 29-49.
• ,,Lime-Ash Floors for Cottages", The Builder, tom 7, 1849, s. 29.
• ,,Lime-Ash Floors for Labourers' Cottages", The Builder, tom 7, 1849, s. 6.
• "Lodging-houses for mechanics", The Builder, tom 5., 1847, s. 510-511.
• "Lodgings for the Poor", The Builder, tom 6., 1848, s. 572-573.
• ,,Lodgings for the Working Classes in Glasgow", The Builder, tom 5., 1847, s. 341.
• ,,Lumsden's Model Workmen's Dwellings", The Builder, tom 6., 1848, s. 523.
• C. Lüthi, ,,Die Spinnerei Felsenau 1864-1975. Ein wichtiges Kapitel der industriellen Vergangenheit Berns", Berner Zeitschrift für Geschichte und Heimatkunde, nr 64., 2002, s. 49-99.
• F. Markiewicz-Kozańska, ,,Ze studiów nad budownictwem XlX-wiecznego przemysłu włókienniczego okręgu łódzkiego",Zeszyty naukowe Politechniki Łódzkiej - Budownictwo, zeszyt 23, 1980, s. 77-96.
• E. Markiewicz-Kozańska, ,,Ze studiów nad rozwojem przestrzennym XlX-wiecznych zespołów zabudowy fabrycznej i mieszkalnej" [w:] Zeszyty naukowe Politechniki Łódzkiej - Budownictwo, zeszyt 42, 1991. s. 53-90.
• T. A. Markus, ,,The 18th Century Roots of the 19th Century Industrial Town", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXIX, 1984, s. 17-40.
• G. Massard-Guilbaud, ,,The Genesis of an Urban Identity: The Quartier de la Gare in Clermont-Ferrand, 1850-1914", Journal o/Urban History, tom 25, nr 6., 1999, s. 779-808
• ,,Matter for the Attention of the Legislature in the Approaching Session", The Builder, tom 4., 1846, s. 505-507.
• H. McCormac, ,,Habitations for the Working Classes", The Builder, tom 3., 1845, s. 473-474
• E.G. McCreary, ,,Social Welfare and Business: The Krupp Welfare Program, 1860-1914", The Business History Review,. 42, nr 1., 1968, s. 24-49.
• A. Meissner, ,,Die Wohnungen des Volkes zu Ende des 19. Jahrhunderts", Allgemeine Bauzeitung, 1889, s. 33-35, 45-47, 53-54, 60-62, 68-69, 76, 87, 93-94.
• A. Meissner, ,,Die Wohnungen des Volkes zu Endc des 19. Jahrhunderts", Allgemeine Bauzeitung, 1891, s. 15-16, 75-78.
• ,,Meisterhaus der Baumwollspinnerei Brodetz (Böhmen)", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 25., nr 30., 1908, s. 297.
• ,,Metropolitan Association for Improving the Dwellings of Industrious Classes", The Builder, tom 4., 1846, s. 137.
• "Metropolitan Association for Improving the Dwellings of the Poor", The Builder, tom 5., 1847, s. 16.
• ,,Model Baths and Washhouses", The Builder, tom 5., 1847, s. 271.
• ,,Model Dwellings for Labourers in France", The Builder, tom 7, 1849, s. 574.
• ,,Model Houses for Four Families Erected at the Cavalry Barracks, Hyde Park", The Builder, tom 9., 1851, s. 311-312.
• ,,Model (?) Houses for the Labouring Classes", The Builder, tom 3., 1845, s. 1.
• "Model Labourers' House, Hyde Park", The Builder, tom 9., 1851, s. 174.
• "Model Towns", The Builder, tom 7, 1849, s. 400-403.
• M. Mulazzani, "Fabbriche/Factories" Materia, nr 32., 2000, s. 16-25.
• S. Muthesius, "The small house in England in the second half of the nineteenth century", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXIX, 1984, s. 241-248.
• "Nachahmungswerthes für Beschaffung von Arbeiterhäusern", Wiener Bauindustrie Zeitung, tom 6., nr 27, 1889, s. 269.
• "Największy budynek fabryczny", Przegląd Techniczny, tom XL, 1902, s. 352.
• N. Nasser, "Planning for Urban Heritage Places: Reconciling Conservation, Tourism, and Sustainable Development", Journal of Planning Literature, tom 17., 4/2003, s. 467-479.
• N. J. Nielsen, "Lifelong Care and Control Paternalism in Nineteenth-Century Factory Communities", Ethnologia Scandinavica, tom 24., 1994, s. 70-89.
• "Non-liability to the House Tax of the Dwellings for the Labouring Classes", The Builder, tom 10., 1852, s. 60.
• K. J. Oberdeck, "From Model Town to Edge City: Piety, Paternalism, and the Politics of Urban Planning in the United States", Journal of Urban History, tom 26., 4/2000, s. 508-518.
• A. Olczyk, "Problematyka konserwatorska zespołów mieszkaniowych projektu Brunona Tauta w Katowicach", Ochrona Zabytków, nr 243, 2008, s. 85-98.
• "On the Condition of Workmen Now and in Early Times", The Builder, tom 7., 1849, s. 146
• W. Orliński "Wigilia pana Dickensa", Gazeta Wyborcza, 24-26.12.2004.
• W. Ostrowski, "Kompozycja zespołów architektonicznych barokowego Rzymu", Prace Instytutu Architektury i Urbanistyki, tom V, zeszyt L, 1955, s, 7-45.
• "Owen and His Socialism", The Builder, tom 7" 1849, s. 429.
• W. Pawlak, "Prymasowskie manufaktury". Wędrownik, nr IV (394), 2007, s. 41-42.
• K. Pawłowski, "Krajobrazowa urbanistyka Bath". Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom IX, 1964, s. 189-216.
• J. Pazdur, "Zagadnienia Ochrony i konserwacji zabytków techniki". Ochrona Zabytków, nr 37, 1957, s. 113-122.
• Ю. Петров, Г. Ульянова, „Семейный раздел имущества", One2One Magazine, nr 6,2008.
• C. Piątek, "Léon Harmel (1829-1915). Przedsiębiorca wierny Bogu i robotnikom", Biuletyn TALENT, nr 4, 2006.
• "Pledge-Depots for the Working Classes", The Builder, tom 9., 1851, s. 167-168.
• "Popular Education. Yorkshire Mechanics' Institutes", The Builder, tom 7., 1849, s. 283.
• P.F. Portmann, "Die Weberei Grüneck", Thurgauer Jahrbuch, tom 55,1980, s. 141-146.
• P. Portoghesi, "Riflessioni sulla fabbrica/Reflecions on the factory", Materia, nr 32., 2000, s. 10-13.
• C. Poy, "La cité manifeste", Humanite, 05.01.2002.
• "Premiated Design for Labourers' Cottages", The Builder, tom 6., 1848, s. 490.
• "Prince Albert's Model Houses and the Model Structure placed by "the Society Improving the Condition of the Labouring Classes" in the Great Exhibition", The Builder, tom 9., 1851, s. 343-344.
• "Review of the Competition Designs for the Buildings in Spicer-Street, Spitalfields", The Builder, tom 6., 1848,5.387
• M. Rix, "Industrial archaeology", The Amateur Historian, nr 8, 1955, s. 225-229.
• B. Rogóyski, "Kilka słów o nowych kierunkach w architekturze dzisiejszej", Przegląd Techniczny, tom XXXV, 1897, s. 73-77.
• J. Roguska, "Architektura mieszkaniowa w Warszawie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Zabudowa mieszkaniowa dzielnic przemysłowych i peryferii. Domy robotnicze.", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXXI, 1986, s. 151-200.
• V. Saenz Terreros, ,,Historia textil de Ezcaray", Cuadernos de Investigación. Historia t.10, nr 1, 1984,5.229-241.
• A. Schnabel, ,,Arbeiterwohnungen auf der Weltausstellung Paris 1900", Allgemeine Bauzeitung, 1902, s. 125-137.
• ,,Schools for Workmen", The Builder, tom 9., 1851, s. 613.
• "Self-supporting Village Society", The Builder, tom 4., 1846, s. 285.
• E.M. Sigsworth, ,,Fosters of Queensbury and Geyer of Lodz, 1848-1862", Yorkshire Bulletin of Economical and Social Research, nr 2., 1951, s. 67-82.
• J. C. Skaggs, "Paternalism at Lukens, 1825-86", Business and Economic History, 9/1980, s. 128-135.
• "Society for Improvement of Working Classes in Berlin", The Builder, tom 4 1846, s. 52
• "Society for Improving the Condition of the Labouring Classes", The Builder, tom 10., 1852, s. 427.
• J. Stankiewicz, ,,Na przełomie", Ochrona Zabytków, nr 109, 1975, s. 93-110.
• A.G. Stradal, ,,Wohnungsfrage in England", Allgemeine Bauzeitung, 1908, s. 75-88.
• "Suggestions for an Improved System in the Arrangement of Residences for Different Classes", The Builder, tom 4., 1846, s. 596.
• T. Suma, ,,Osiedle w Zawierciu", Spotkania z zabytkami, nr 1/2001, s. 27-28.
• M. Swetlik, ,,Zur Frage Arbeiterwohnungen in grossen Städten", Wiener Bauindustrie Zeitung, tom 5., nr 20., 1888, s. 231-233.
• P.T. Szafer, ,,Ze studiów nad planowaniem miast w Polsce XVIII i pocz. XIX w.", Prace Instytutu Architektury i Urbanistyki, tom V, zeszyt 1., 1955, s. 47-82.
• A. Szram, ,,The impact of the investor on the work of the architect taking as examples the activities of factory owners in Łódź - I.K. Poznański and K. Scheibler", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXIX, 1984, s. 281-287.
• K.M. Szylvian, ,,Industrial Housing Reform and The Emergency Fleet Corporation", Journal of Urban History, tom 25., nr 5., 1999, s. 647-689.
• C. Ten Brink, ,,Erfolgreiche Lösung der Arbeiter-Wohnungsfrage", Allgemeine Bauzeitung, 1896, s. 100-108.
• ,,The Competition Designs for the Buildings in Spicer-Street, Spitalfields. Dwellings of Industrious Classes", The Builder, tom 6., 1848, s. 376.
• ,,The Improvement of Dwellings of Different Classes. The new model lodging-house in St. Giles's", The Builder, tom 5., 1847, s. 286-287.
• ,,The Improvement of Operatives", The Builder, tom 3., 1845, s. 561.
• ,,The Intellectual Improvement of Our Operatives", The Builder, tom 3., 1845, s. 535-540.
• ,,The Labour Question in France", The Builder, tom 6., 1848, s. 353.
• ,,The Messrs. Baker's Dinner to Their Workmen", The Builder, tom 3., 1845, s. 340.
• ,,The Model Lodging-houses in St. Pancras", The Builder, tom 6., 1848, s. 418.
• ,,The Operatives Abroad", The Builder, tom 6., 1848, s. 197.
• ,,The Organization of Labour in France", The Builder, tom 6., 1848, s. 292-293.
• ,,The Pecuniary Result of Model Houses for the Labouring Classes", The Builder, tom 10., 1852, s. 705.
• ,,The Welfare of Workmen", The Builder, tom 7., 1848, s. 223-224.
• ,,The Working Classes", The Builder, tom 1., 1843, s. 263-264.
• ,,The Workmen's Question", The Builder, tom 6., 1848, s. 317.
• S. Thompstone, ,,Ludwig Knoop, "The Arkwright of Russia", Textile History, nr 15, 1984, s. 45-73.
• G. Timmins, ,,Housing Quality in Rural Textile Colonies, c.l800-c.1850:The Ashworth Settlements Revisited", Industrial Archaeology Review, tom XXII, 2000, s. 21-37.
• K. Tracki, ,,Antoni Tyzenhauz - awanse, zaszczyty, oskarżenia".", Głos znad Niemna, nr 31/584, 2003.
• W. Trzebiński, ,,Ze studióow nad historia budowy miast prywatnych w Polsce wieku Oświecenia", Prace Instytutu Architektury i Urbanistyki, tom V, zeszyt 1., 1955, s. 83-123
• ,,Tub Houses", The Builder, tom 10., 1852, s. 92.
• ,,Vier-Familien Arbeiterhaus", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 18., nr 8., 1900, s. 60.
• ,,Von den Arbeiterhäusern in Budapest", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 5., nr 16., 1888, s. 187.
• B.M. Walczak, ,,New Lanark i Saltaire", Spotkania z Zabytkami, nr 10/188, 2002.
• B.M. Walczak, ,,Wpływ rozwiązań europejskich na budownictwo przemysłowe w Łodzi w świetle najnowszych badań", Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom LIV, nr 2., 2009, s. 68-77.
• ,,Want of Ambition among Working Men", The Builder, tom 7., 1849, s. 178.
• ,,Want of Habitations for the Working Classes", The Builder, tom 6., 1848, s. 544.
• E. Wartalska, ,,Fabryka i osada fabryczna w Markach w latach 1883 - 1945", Kwartalnik Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. nr 4 z 1987 r. s 648-672.
• ,,Was kosten Arbeiterhäuser?", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 9., 22/1892, s. 216.
• A. Wiślicki, ,,Nasz udział w wystawie paryskiej. Konkurs na nagrody do ulepszenia bytu robotników", Przegląd Tygodniowy, nr 10-13, 1867.
• ,,Wohnhauskolonie der Kontinental-Kautschuk-und Guttapercha-Kompagnie in Hannover", Wiener Bauindustrie-Zeitung, tom 27., nr 9., 1909, s. 63.
• ,,Wohnungsfürsorge Einer Deutschen Mittelstadt", Allgemeine Bauzeitung, 1911, s. 44-45
• "Working Class Club-houses", The Builder, tom 7, 1849, s. 485.
• ,,Workmen Abroad and at Home", The Builder, tom 6., 1848, s. 219.
• ,,Works and Workmen in France", The Builder, tom 6., 1848, s. 160.
• ,,Wystawa przemysłowo-rolnicza w Warszawie w r. 1885. Przemysł fabryczny tkacki", Przegląd Techniczny, tom XXII, 1885, s. 108-114, 128-133.
• S. Zieleśkiewicz, ,,Rakoniewice - miasto rzemieślników", Ochrona zabytków, nr 25, 1954, s. 113-125.
• PUBLIKACJE INTERNETOWE
• A. Brandau, http://www.linden-entdecken.de/ [22.10.2008].
• G. Alves, ,,Le patrimoine industriel de la Marne", Bulletin de Liaison des Professeurs d'Histotre-Géographie del'Académie de Reims, 19/1999. http://www.ac-reims. fr/datice/ bul_acad/Hist-Geo/bul19/article11.htm [23.07.2002].
• Archiv für die Geschichte der Soziologie in Österreich, http://agso.uni-graz.at/marienthal/ index.htm [17.11.2006].
• Arlen Spinnerei GmbH & Co.KG., http://www.arlen.de/index.html [30.01.2010].
• Associazione Culturale Villaggio Crespi, http://www.villaggiocrespi.it/ [12.11.2008].
• J. Barthélémy, ,,Les leçons du Grand-Hornu pour 1'architecture industrielle contemporaine", Actes du colloque "Ya-t-il une architecture industrielle contemporaine?", Saline Royale d'Arc-et-Senans, 6-7.05.1999, http://patrimoine.saline.free.fr/1999.html [12.03.2007].
• Belper North Mill Trust, http://www.belpernorthmill.org.uk/ [14.05.2010].
• Berger Museumsforening, http://www.museumsnett.no/jarlsbergmuseum/berger.htm [23.06.2006].
• L. Bergeron, Les villages ouvriers comme éléments du patrimoine de I'industrie, 2001, http://www.icomos. org/studies/villages-ouvriers. htm [23.04.2006].
• Bournville - the factory and village in the garden, http://www.cadbury.co.uk/fr_enc.asp [08.06.2002].
• Bremer Wollkämmerei. Industriekultur in Eremen-Blumenthal, Bauamt Brermen-Nord, http://www2.bremen.de/info/bauamtnord/Stadtplanung/Kap3/1264.html [19.07.2006].
• Citta di Caserta, http://www.comune.caserta.it/belvedere/ing/history/index.html [03.12.2009].
• Colonia Guell S. A., http://www.coloniaguellbarcelona.com/index.htm [30.01.2010].
• Comité pour la Réhabilitation et l'Étude du Patrimoine Industriel, http://pagesperso-orange.fr/crepi/Dijonval.htm#, [09.12.2009].
• P. Dominick, Dahlerau, 2004, http://www.wupperindustrie.de/ [03.11.2006].
• P. Dominick, Die Spinnerei in Dahlhausen, http://www.wupperindustrie.de/ [03.11.2006].
• P. Dominick, Vogelsmühle, http://www.wupperindustrie.de/ [03.11.2006].
• T. Dudziak, Przemysłowe imperium Schrollów, http://rubezahl.mojeforum.net/-quotsudeccy-przemyslidzi-quot-tworcy-przemyslu-temat-vt181.html [23.10.2008].
• English Heritage, http://www.imagesofengland.org.uk/ [19.09.2008].
• European Textile Network, http://www.etn-net.org/ [03.11.2006].
• Finlayson Forssa, http://www.finlaysonforssa.fi/ [10.11.2004].
• Girmes GmbH, http://www.girmes. de/ [30.10.2006].
• Gmindersdorf, http://www.gmindersdorf.de/ [17.11.2006].
• Gruschwitz GmbH, http://www.gruschwitz.com/ [20.02.2009].
• F.M. Hämmerle Immobilien, http://www.fmh.at/ [07.01.2010].
• Heimatmuseum Beuel, Die Beueler Jutespinnerei, www.hgv-beuel.de/denkmalpfade/ Denkmalpfade.htm [22.06.2006].
• Historic Scotland, http://www.historic-scotland.gov.uk/ [14.05.2010].
• M. Huberman, ,,Shame and Guilt in Lancashire: Enforcing Piece Rate Contracts", CIRANO Série Scientifique/Scientific Series, nr99s-14,1999, http://www.cirano.umontreal. ca/ [30.03.2006].
• Industriemuseum Cromford, http://www.cromford.de/ [26.03.2010].
• Institut Claude-Nicolas Ledoux, http://www.salineroyale.com/ [10.12.2009].
• Intertex S. A., http://www.intertex.pl/ [05.01.2007].
• ISIS - Informationsplattform für Industriekulturgüter der Schweiz, http://www. industrie-kultur.ch/[29.10.2009]
• Josef van Schroll, http://de.wikipedia.org/wiki/ [23.10.2008].
• Josefův Důl (okres Mlada Boleslav), http://cs. wikipedia.org/wiki/ [20.10.2009].
• Kammgarn Kulturwerkstatt Hard, http://www.kammgarn.at/ [07.01.2010].
• Kammgarnzentrum, http://www.kammgarnzentrum.at/ [21.10.20091.
• Kommunikationsagentur klartxt, http://www.uhrturm.de/indcx2.htm [06.11.2006].
• S. Krämer, ,,Deutsche Unternehmer und ihre Arbeiterkolonien im 19. und frühen 20. Jahrhundert", Kunstgeschichte. Open Peer Reviewed journal. Texte zur Diskussion, 2010-2, http://www.kunstgeschichte-ejournal.net/discussion/2010/kraemer (dostęp: 20.02.2010).
• Kreenholmi Valduse AS, http://www.kreenholm.ee/ [18.12.2001].
• F.A. Kümpers, http://www.kuempers. de/intro/index.html [09.06.2006].
• La Colonie de Condé sur Vesgre, http://la-colonie.org/public/ [20.11.2009].
• Мануфактура Балина, http://www.balin-textile.ru/ (dostęp: 15.11.2008).
• Marienthal, http://agso.uni-graz.at/marienthal/index.htm [17.11.2006].
• F. Mathwig, How Do Churches Evolve Their Social Teaching? A Historical Overview 'from the Time of the Reformation to Dietrich Bonhoeffer, wykład na konferencji ,,New Challenges in Social Justice for the Protestant Churches", 18-20.04.2007 w Bonn; http://www.lcuenberg.net/daten/File/Upload/doc-7301-l.pdf [27.11.2009].
• A. McIvor, ,,The textile firm and the management of labour: Comparative perspectives on the global textile industry since c 1700" [w:] Global History of Textile Workers 1650-2000, International Institute of Social History, http://www.iisg.nl/research/textilecomparative. php [12.06.2006].
• Meier & Co., http://www.meierpartner.com/ [29.10.2009].
• Ministere la culture et de la communication, direction del'architect lire et du patrimoine, http://www.culture.gouv.fr/cuHurc/inventai/patrimoine/ [04.01.2004-28.10.2009].
• MSA Immobilien AG, http://www.msaimmobilien.ch/ [29.04.2010].
• Muinsuskaitseamet, http://regist.er. muinas. ee/ [14.01.2010].
• Nääs Fabriker, http://www.naasfabrikcr.se/ [02.05.2010].
• National Inventory of Architectural Heritage, http://www.buildingsofireland.com/niah/ search.isp?type=highlights&county=WA&hid=11 [30.01.2010].
• Nationalmuseet Brede Vark, http://bredevaerk.natmus. dk/ [13.01.2010].
• New Lanark Trust, http://www.newlanark.org.uk/ [14.05.2010].
• PAMOTEX S. A., http://www.pamotex.pl/ [18.04.2010].
• Parc de Wesserling - Musee Textile de Haute Alsace, http://www.parc-wesserling.fr/ [24.01.2010].
• Pittel+Brausewetter, http://www.pittel.at/ [20.06.2010].
• Plaza del Coso, http://brihuega.uni.cc/index.php/monografias/17.html [02.12.2009].
• Pongs & Zahn, http://www.pongsundzahn.de/ [30.11.2006].
• Port Sunlight, http://www.portsunlight.org.uk/ [08.06.2002].
• Průmyslový areál Josefův Důl u Mladé Boleslavi, http://www.josdul.cz/ [11.01.2010].
• Région Champagne-Ardenne, Filature de laine cardée Ronnet, puis Lemaire et Dillies, puis Société Anonyme des Textiles Sedannais, http://www.cr-champagne-ardenne.fr/ patrimoineindustriel08/IA08000512.html [19.01.2010].
• PA. Reynolds, Saltaire Village Info http://www.saltairevillage.info/ [13.05.2010].
• B. Ricatti, The new workers' neighbourhood in Schio. The problem of housing, http://www. schioindustrialheritage.com/ [23.02.2007].
• E. Robin, Le patronat en France: milieux et formations (1880-1980), http://www. eleves. ens. fr/home/robin/histoire/contemp/patronsl.html [23.10.2002].
• Rota do Património Industrial do Vale do Ave, http://www.rotanoave.com/ [20.04.2010].
• H. Sandkühler, C. Eckler-von Gleich, Die Jute-Spinnerei und Weberei Bremen. Eine Fabrik im Bremer Westen prägte Walle und Utbremen, 2005 http://www.walle-aktuell.de/sites/ information/geschichte/jute.html [16.09.2007].
• Sion Mills Buildings Preservation Trust, http://www.sionmills. org/ [16.05.2010].
• Stad Oudenaarde, http://www.oudenaarde.be/nl/bezoekers/wat-zien/stadsdelen/gevaertswijk/ [28.10.2009].
• Stadt Penig, http://www.stadt-penig.de/welcome.asp?parent=3&parent_child=35&beitraege_id-38 [22.06.2006].
• G. Tagliaventi, ,,The Romantic Tradition in 20th Century Town Planning" (w:) A Vision of Europe, http://www.avoe.org/cityplanart3.html [25.02.2005].
• Tampereen museot, http://www.history.tampere.fi/main.htm [17.01.2010].
• The Institute for Advanced Technology in the Humanities, http://www.stgallplan.org/ [12.12.2009].
• UNESCO, http://whc.unesco.org/en/list/ [09.12.2009].
• Urząd Miasta Marki, http://www.marki.pl/ [08.10.2009].
• VlaamseGemeenschap,http://www.petitesbelgiques.be/fr/en_pontdemarcq.htm [18.01.2008].
• Výzkumné Centrum Průmyslového Dedictví ČVUT v Praze, https://registr.cvut.cz/ [14-21.10.2010].
• M. Watson, The International Context for Textite Sites, http://www.mnactec.com/ticcih/ [02.12.2009].
• A. Woźniakowska, Osiedla i kolonie robotnicze, http://www.scdk.pl/osiedla_i_kolonie_robotnicze.php (dostęp: 05.05.2010).
• Wülfingmuseum, http://www.wuelfingmuseum.de/gemeinsam.htm [04.02.2010].
• J. Życiński, Budownictwo społeczne we Francji, http://muzeuin.gazeta.pl/Iso/Plus/Dom/Wiearch/135par.html [13.02.2003].
• ŹRÓDŁA NIEPUBLIKOWANE
• Ansichten der Baumwoll-Manufactur von Carl Scheibler, niepublikowany album w zbiorach Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.
• D. Balińska, Kolejowe budownictwo mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przykłady ze Śląska i Wielkopolski, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2009.
• J. Čepičková, Firma Johann Liebieg&Comp. a její vývoj za pryní svetové války (1914-1918), maszynopis. Uniwersytet Masaryka w Brnie, Brno 2007.
• A. Crabtree, T. Hemmings, The Sociality of Domestic Environments, raport projektu ACCORD IST-2000-26364, University of Nottingham, Nottingham 2001.
• M. Dankowska, Zespoły rezydencjonalne łódzkiej burżuazji w XIX i początku XX wieku, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2005.
• M. Domińczak, Kształtowanie przestrzeni miejskiej jako efekt ewolucji systemów prawnych na przełomie XIX i XX wieku, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Łódzka, Łódź 2007.
• A. Gryciuk, J. Kubiak, T. Szyburska, Żyrardów. Dokumentacja konserwatorska urbanistyczno-architektoniczna, PPKZ, Warszawa 1976, maszynopis w zbiorach Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.
• J. Gubański, Zespoły przemysłu rolno-spożywczego z przełomu XIX i XX wieku w zabudowie wiejskiej Równiny Wrocławskiej, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2003.
• E. Janoszek, Architektura przemysłowa Bielska i Białej wiatach 1806-1939, maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2005.
• G. Jehle, Stätten der Arbeit, Stätten der Verwaltung, Wohnstätten: Die Industriearchitektur in Villingen und Schwenningen bis 1945 (Hochbauten), maszynopis, Albert-Ludwig-Universität zu Freiburg i.Br., Fryburg Bryzgowijski 2001.
• N. Juzwa, K. Gasidło, M. Wenklar, Ewolucja systemu wartości w ocenie terenów i obiektów przemysłowych na przykładzie wybranych dzielnic przemysłowo-mieszkaniowych aglomeracji górnośląskiej, maszynopis, Politechnika Śląska, Gliwice 1993.
• B. Lisowski, Wkład architektury przemysłowej do rozwoju architektury XIX i XX., maszynopis, Politechnika Krakowska, Kraków 1984.
• E. Markiewicz-Kozańska, Zespół XlX-wiecznej zabudowy przemysłowej Firmy "Krusche i Ender" w Pabianicach (Dziś P.Z.B.im. Bojowników Rewolucji 1905 r. "Pamotex"), maszynopis w zbiorach WUOZ w Łodzi.
• H. K. Mercik, Zespoły mieszkaniowe z przełomu XIX i XX wieku. Ich rozwój oraz wpływ na urbanizację terenu Górnego Śląska (na przykładzie obszaru dzisiejszego miasta Ruda Śląska), maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Śląska, Gliwice 2004.
• K. Pawłowski i in., Delimitacja wschodniej części d. posiadeł wodno-fabrycznych (stadium rewitalizacji Księżego Młyna - etap 1), Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Łódź 2001, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi.
• K. Renz, Philipp Jakob Manz (1861-1936) Industriearchitekt und Unternehmer, maszynopis pracy doktorskiej, Institut für Architekturgeschichte der Universität Stuttgart, Stuttgart 2003. J. Salm, "Łódź - miasto stu wież", referat na Konferencji PROREVITA w Łodzi, 10-11.05.2010.
• J. Salm, B.M. Walczak, Ocena wartości historycznych zespołów zabytkowych domów familijnych na Księżym Młynie, Placu Zwycięstwa oraz ulicy Ogrodowej w Łodzi, Łódź 2008, maszynopis w zbiorach Urzędu Miasta Łodzi.
• T. Spaltenberger, Krupp-Siedlungen.- vom Arbeiterwohnhaus bis zur Margarethenhöhe, maszynopis, Universität Tubingen, Tybinga 2002.
• A. Sulimowska-Ociepka, Osiedla patronackie Górnego Śląska - studium miejsca oraz znaczenie kultury przemysłowej w przestrzeni zurbanizowanej, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Śląska, Gliwice 2005.
• T. Szyburska, Łódź, osiedle domów dla robotników tzw. "Księży Młyn" i pałac Herbsta, PPKZ, Warszawa 1972, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi.
• P. Szymański, Rehabilitacja śródmiejskich terenów poprzemysłowych w świetle polityki miejskiej Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem Łodzi, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Łódzka, Łódź 2000.
• T. Szymański, Zachowanie architektury dziedzictwa przemysłowego poprzez zmianę funkcji użytkowej ze szczególnym uwzględnieniem regionu gdańskiego, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2000.
• B. M. Walczak, British experience in the conversion and rehabilitation of textile mitls and the lessons for comparable work in Łódź, Poland, maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Strathclyde, Glasgow 2002.
• H. Wasiluk, Oddziaływanie przemysłu włókienniczego na architektoniczno-urbanistyczny obraz Białegostoku w XIX i XX wieku, maszynopis pracy doktorskiej, Politechnika Warszawska, Warszawa 1999.
• J. Wojtas, "Problematyka ochrony historycznych robotniczych osiedli mieszkaniowych na Górnym Śląsku w społeczeństwie postindustrialnym", referat na Konferencji PROREVITA w Łodzi, 10-11.05.2010.