Sekwencje insercyjne i plazmidy bakterii mlekowych w generowaniu różnorodności biologicznej bakterii Bacillus subtilis

• Autorzy: Walczak P.
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Bakterie mlekowe należące do rodzaju Lactococcus zawierają wiele plazmidów replikujących według dwóch ogólnie znanych mechanizmów, t.j. mechanizmu toczącego się koła (RCR) (ang. rolling circle replication) i typu theta (ang. theta replication). Plazmidy RCR mają zwykle niewielkie rozmiary, do 2-3 tysięcy par zasad (t.p.z.) i zazwyczaj są kryptyczne. Plazmidy typu theta należą do najczęściej spotykanych, mają wielkość od kilku do kilkudziesięciu t.p.z. i kodują wiele ważnych technologicznie funkcji bakterii mlekowych, takich jak fermentacja laktozy, aktywność proteinazowa, mechanizmy fagooporności, produkcja bakteriocyn, produkcja zewnątrzkomórkowych polisacharydów, oporność na jony metali ciężkich i antybiotyki oraz wiele innych cech. Występują zwykle w niewielkiej liczbie kopii na komórkę, ale są stabilne zarówno strukturalnie jak i segregacyjnie. Cechą charakterystyczną większości plazmidów typu theta bakterii Laciococcus jest fakt występowania w ich strukturze wielu różnych sekwencji insercyjnych i transpozonów, które są przyczyną dużej zmienności genetycznej tych bakterii. Sekwencje insercyjne występują również w DNA chromosomalnym bakterii z rodzaju Lactococcus, a ich obecność sprawia, że mogą powodować znaczne przegrupowania w obrębie chromosomu, polegające na inwersji lub delecji dużych fragmentów DNA. Sekwencje insercyjne są zatem aktywnym czynnikiem powodującym różnorodne mutacje i w istotny sposób wpływają na zmienność biologiczną szczepów, wyrażającą się znacznymi różnicami w aktywności tych samych szlaków metabolicznych (np. metabolizm cytrynianu i laktozy) bądź też pojawianiem się całkowicie nowych właściwości (np. produkcja bakteriocyn czy oporność na jony metali ciężkich). Z drugiej strony, bakterie mlekowe z rodzaju Lactococcus mające status organizmów typu GRAS (ang. generally regarded as safe) mogą być wykorzystywane bez ograniczeń jako narzędzia do otrzymywania fermentowanych produktów spożywczych lub też jako dodatki do żywności. Z tego powodu DNA pochodzące z tych bakterii, zarówno chromosomowe jak i plazmidowe, również może być wykorzystywane do modyfikacji innych drobnoustrojów na drodze transformacji. Właściwości sekwencji insercyjnych tych bakterii polegające na wywoływaniu mutacji insercyjnych wydają się zatem bardzo interesującym narzędziem do prób generowania zmienności genetycznej innych gramdodatnich bakterii, np. z rodzaju Bacittus. Celem prezentowanej pracy było sprawdzenie czy DNA plazmidowe i „czyste" DNA sekwencji insercyjnych izolowane z bakterii mlekowych może wywoływać mutacje u bakterii Eacillus subtilis. W tym celu zastosowano technikę transformacji bakterii Bacillus subtilis za pomocą obydwu rodzajów DNA bakterii mlekowych oraz opracowano sposoby wyodrębniania mutantów o zmienionych właściwościach biochemicznych i fizjologicznych. W eksperymentach transformacji Bacillus subtilis z wykorzystaniem plazmidów bakterii mlekowych otrzymano klony o zmienionych cechach morfologicznych i niezdolne do procesu sporulacji. Ponadto szczepy te charakteryzowały się znaczną aktywnością β-galaktozydazy (niewykrywalną u szczepu wyjściowego) oraz opornością na kanamycynę (50 μg*cm-3) i wysokie stężenie jonów kadmu (500 μM). Porównanie wydajności syntezy biomasy szczepu wyjściowego i otrzymanych klonów w pożywce zawierającej laktozę jako źródło węgla wykazało, że szczepy te aktywnie metabotizują laktozę, a ponadto komórki nie przetrwatnikują i nie ulegają autolizie. Otrzymane mutanty wydają się zatem być dobrymi gospodarzami dla rekombinowanych genetycznie plazmidów warunkujących, np. wysoką produkcję enzymów zewnątrzkomórkowych takich jak amylazy, glukanazy czy proteazy. Do transformacji Bacillus subtilis wykorzystano również zmodyfikowany duży plazmid bakterii Lactococcus laclis ssp. lactis var. diacetylactis 239. Modyfikacja ta polegała na jego zmniejszeniu. W wyniku transformacji Bacillus subtilis PSL1, otrzymano szereg transformantów opornych na kanamycynę, a jeden z nich zawierał autonomiczny plazmid, który nazwano pLD239. Udało się zatem przenieść duży plazmid bakterii mlekowych do komórek Bacillus subtilis i uzyskać ekspresję genu oporności na kanamycynę. Określono wielkość tego plazmidu na 26,7 tysięcy par zasad i stwierdzono, że enzym restrykcyjny Sali generuje 4 fragmenty oznaczone F1 - F4 o długości odpowiednio 1,9; 3,8; 7,0 i 14,0 t.p.z. Fragmenty te sklonowano w plazmidzie pUC19, w komórkach Escherichia coli JM101, otrzymując rekombinowane plazmidy pUC19:F1-pLD239, pUC19:F2-pLD239, pUC19:F3-pLD239, PUC19:F4-pLD239. Stwierdzono również, że fragment F2 jest odpowiedzialny za oporność na kanamycynę, a fragment F4 zawiera minimainy replikon funkcjonujący u Bacillus subtilis. Fragmenty F3 oraz F4 plazmidu pLD239 zawierały najprawdopodobniej sekwencje insercyjne gdyż transformacja komórek Bacillus subtilis rekombinowanymi plazmidami pUC19:F3-pLD239 i pUC19:F4-pLD239 prowadziła do otrzymywania mutantów o zmienionych cechach biochemicznych oraz morfologicznych co mogło być wynikiem mutacji insercyjnych. Zastosowano technikę PCR do wyodrębniania sekwencji insercyjnych ISS1 i IS904 z różnych szczepów bakterii Lactococcus lactis, a otrzymane DNA obu sekwencji wykorzystane zostało do transformacji komórek Bacillus subtilis metodą elektroporacji, w wyniku, której izolowano mutanty insercyjne. Ze względu na to, że „czyste" sekwencje insercyjne nie kodują żadnych łatwo wykrywanych cech fenoptypowych to do detekcji mutantów insercyjnych zastosowano różne czynniki selekcyjne, gdyż pod wpływem wprowadzonej sekwencji insercyjnej, komórki bakterii mogą nabywać cechę oporności na kanamycynę i inne antybiotyki, oporność na jony kadmu bądź też detergenty, takie jak np. Tergitol. Otrzymane tą drogą mutanty miary zmienioną morfologię komórek, nie przetrwalnikowary i wytwarzały różnorodne pigmenty oraz charakteryzowały się zmienioną morfologią kolonii. Wykazano, że badane sekwencje insercyjne indukowały u bakterii Bacillus subtilis produkcję substancji o działaniu antybiotycznym w stosunku do innych gatunków bakterii, drożdży i grzybów nitkowatych, co najprawdopodobniej wiązało się z aktywacją genów odpowiedzialnych za biosyntezę bakteriocyn i/lub biosurfaktantów. Niektóre szczepy mutantów insercyjnych charakteryzowały się zwiększonym wydzielaniem specyficznych białek zewnątrzkomórkowych, co może być wykorzystane do skonstruowania wektorów sekrecyjnych w oparciu o sygnały genetyczne sterujące produkcją i wydzielaniem tych białek (sekwencja promotorowa, miejsce wiązania rybosomów, sekwencja peptydu liderowego). Stwierdzono również, że wprowadzenie sekwencji insercyjnej ISS1 i IS904 do komórek Bacillus subtilis może powodować efekt plejotropowy polegający na znacznym ograniczeniu liczby metabolizowanych substratów. Otrzymano mutanty, które metabolizowaly jedynie glukozę i fruktozę spośród 24 substratów węglowodanowych metabolizowanych przez szczep wyjściowy. Obecność sekwencji insercyjnej lSSl i IS904 w komórkach Bacillus subtilis powodowała znaczną niestabilność otrzymanych mutantów, które często podlegały dalszym samorzutnym zmianom cech fizjologicznych i biochemicznych zachodzących prawdopodobnie w wyniku kolejnych transpozycji sekwencji insercyjnej. Zmiany te można było indukować za pomocą niskiej temperatury czy też różnych czynników selekcyjnych. Wykazano że zastosowanie mineralnej pożywki minimalnej Spizizena ze skrobią jako jedynym źródłem węgla do selekcji szczepów, pozwoliło na otrzymanie ze szczepu Bacillus subtilis BGSC1 A2S9/IS904, który asymilował jedynie glukozę i fruktozę, nowych mutantów zdolnych do rozkładu skrobi o znacznie zwiększonej aktywności amylolitycznej w porównaniu do szczepu wyjściowego. Przykład ten wskazuje, że zastosowanie do selekcji niemetabolizowanego substratu przez mutanta Bacillus subtilis BGSC1A289/IS904 prowadzi do aktywacji genów uczestniczących w asymilacji tego substratu. Taka metoda selekcji wydaje się zatem być bardzo pomocna do otrzymywania mutantów aktywnie metabolizujących inne substraty. Niestabilność mutantów insercyjnych polegała również na zmianie barwy kolonii z żółtej na pomarańczową lub czerwoną, z pomarańczowej na żółtą, z gładkiej na szorstką i odwrotnie. Obserwowano również zmiany polegające na przywróceniu funkcji ruchu komórki powstałe prawdopodobnie poprzez odblokowanie mutacji odpowiedzialnej za syntezę rzęsek bakterii. Łatwość z jaką można wprowadzić sekwencje insercyjne do komórek Bacillus subtilts i różnorodność zmian genetycznych obserwowanych pod wpływem tych sekwencji sprawiają, że technika ta może stanowić bardzo cenne narzędzie do badania funkcji genów, zwiększania aktywności różnych szlaków metabolicznych jak i indukcji ekspresji genów nieaktywnych u szczepu wyjściowego np. z powodu braku aktywnego promotora. Mutanty otrzymane tą metodą mogą być wykorzystane bezpośrednio w różnych procesach biotechnologicznych takich jak np. biosynteza enzymów zewnątrzkomórkowych lub substancji antybiotycznych czy też pigmentów komórkowych. Mutanty o pożądanych cechach technologicznych takich jak brak sporulacji, ograniczona lizą komórek, wykorzystywanie tanich odpadowych substratów węglowodanowych, wysoka wydajność syntezy biomasy czy też aktywna sekrecja białek zewnątrzkomórkowych mogą być wykorzystywane jako komórki gospodarza dla procesów biotechnologicznych wykorzystujących technikę rekombinacji DNA. Ponadto analiza genetyczna otrzymanych mutantów może prowadzić do wyjaśnienia mechanizmów regulacji aktywności genów, oznaczenia właściwości genów o dotychczas nieznanej funkcji, a także przyczynić się do poznania interakcji pomiędzy różnymi genami.

EN

Native and recombinant plasmids of lactic acid bacterium Lactococcus lactis ssp. lactis var. diacetylactis 239 as well as PCR amplified DNA of insertion sequences ISS1 and IS904 were applied for transformation of Bacillus subtilis BGSC 1A289 and PSL1. Detection methods of resulting transformants were developed. They allowed for the isolation of mutants with altered biochemical properties, cell and colony morphology, lack of sporulation and mobility. Mutants obtained from transformation of Bacillus subtilis with native plasmid DNA of Lactococcus lactis ssp. lactis var. diacetylactis 239 were characterized with substantial β-galactosidase activity (not present in the parent strain), kanamycin resistance (50μg*cm-1), cadmium ions resistance (500 μM), inability to sporulate and lack of motility and cell lysis. Mutants obtained after transformation of Bacillus subtilis PSL1 with partially digested EcoRI and religated lactococcal plasmid DNA, were kanamycin resistant and one of them contained autonomous plasmid named pLD239 (26.7 kbp). It has been proved that large lactococcal plasmid can be transferred to Bacillus subtilis and function in the heterologous host. Plasmid pLD239 contained four restriction sites for Sail which generated fragments of the following size 1.94, 3.78, 7.0 and 14.02 kbp. Sail fragments were cloned in E. coli and pUC19. Resulting clones were tested for kanamycin resistance and recombinant plasmids used for transformation of Bacillus subtilis. Performed experiments showed that fragment Sail 3.78 kbp conferred kanamycin resistance (in E. coli) and fragment 14.02 kbp contained minimal replicon active in Bacillus subtilis. Remaining fragments 1.94 and 7.0 kbp contained probably insertion sequences causing insertional mutagenesis and generating various types of mutants of Bacillus subtilis (alteration of cell morphology, sporulation, motility, colony pigmentation, stimulation or retardation of enzyme activities). To prove possible mutagenic role of putative insertion sequences present in Sail pLD239 fragments, transformation experiments of Bacillus subtilis with PCR amplified insertion sequences ISS1 and IS904 of lactic acid bacteria were carried out and mutants containing chromosome integrated IS elements were selected. It has been shown, that for the detection of insertion mutants caused by ,,clean" DNA of insertion sequences, various selection factors can be applied. Such transformants can gain antibiotic resistance (i.e. kanamycin), Cd2+ resistance and detergent resistance such as Tergitol. Insertion mutants generated with IS elements with subsequent selection of inhibitor resistant clones did not contained of any selection markers introduced from outside and their resistance was possibly due to the activation of native for Bacillus subtilis multidrug resistance genes. They were characterized with changed cell morphology, inability to sporulate, colony pigmentation and many other features such as activation of certain enzymes, production of antimicrobial substances and extensive alterations of biochemical profiles. Transformation results with ,,clean" IS elements confirmed their mutagenic role when present in lactococcal plasmid DNA. Insertion mutants of Bacillus subtilis containing chromosomally integrated ISS1 and IS904 were unstable and undergone subsequent further transpositions generating new classes of mutants. It has been demonstrated that IS transposition process can be directed by use of selective media for the recovery of expected mutants. Bacillus subtilis BGSC 1A289/IS904 defective in assimilation of many carbon sources , when plated onto minimal medium containing non metabolizable carbon source such as starch, allowed for the isolation of the new transposition mutant BGSC 1 A289/IS904(Amy+) characterized with higher a-amylase activity than parent strain BGSC 1A289. Multiple transposition of ISS1 from mutant BGSC 1A289/ISS1 resulted in activation of biosurfactant production, feature not observed for the parent strain. Presented results of multiple transpositions of IS elements showed that this method can be very useful for the generation of genetic diversity of mutants and activation of inactive or not known yet metabolic pathways in Bacillus subtilis.

Słowa kluczowe

PL

plazmidy; bakterie mlekowe; sekwencje insercyjne; bakteria Bacillus subtilis

EN

plasmids; lactic acid bacteria; insertion sequences; bacterium Bacillus subtilis

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Rozprawy Naukowe / Politechnika Łódzka
• Rocznik: 2004
• Tom: Z. 332
• Strony: 3--129
• Opis fizyczny: Bibliogr. 169 poz.

Twórcy

autor

Walczak P.

• Zakład Mikrobiologii Technicznej, Instytut Technologii Fermentacji i Mikrobiologii, Politechnika Łódzka

Bibliografia

• Anderson D.G., and McKay L.L. (1983) Simple and rapid method for isolating large plasmid DNA from Lactic Streptococci. Appl. Environ. Microbiol. 46: 549-552.
• Asaka O., and Shoda M. (1996) Biocontrol of Rhizoctonia solani damping-off of tomato with Bacillus subtilis RB14. Appl. Environ. Microbiol. 62: 4081-4085.
• Banerjee S. and Hansen J.N. (1988) Structure and expression of a gene encoding the precursor of subtilin, a small protein antibiotic. J. Biol. Chem. 263: 9508-9514
• Baranova N.N., Danchin A. and Neyfakh A.A. (1999) Mta, a global MerR-type regulator of the Bacillus subtilis multidrug-efflux transporters. Mol. Microbiol. 31(5): 1549-1559
• Beck E., Ludwig G., Auerswald E.A., Reiss B. and Schaller H. (1982) Nucleotide sequence and exact localization of the neomycin phosphotransferase gene from transposon Tn5. Gene 19 (3): 327-336.
• Benachour A, Frere J, Novel G. (1995) pUCL287 plasmid from Tetragenococcus halophila (Pediococcus halophilus) ATCC 33315 represents a new theta-type replicon family of lactic acid bacteria. FEMS Microbiol. Lett.128 (2): 167-175.
• Benbadis L., Garei J.-R., and Hartley D.L. (1991) Purification, Properties, and Sequence Specificity of SslI, a New Type II Restriction Endonuclease from Streptococcus salivarius subsp. thermophilus. Appl. Environ. Microbiol. 57: 3677- 3678.
• Birnboim H.C.,and Doly J. (1979) A rapid alkaline extraction procedure for screening recombinant plasmid DNA. Nucleic Acids Res. 7: 1513.
• Bolotin A., Mauger S., Malarme К., Ehrlich S.D. and Sorokin A. (1999) Low- redundancy sequencing of the entire Lactococcus lactis IL1403. Antonie van Leeuvenhoek 76: 21-16.
• Bolotin A., Wincker P., Mauger S., Jaillon O., Malarme К., Weissenbach J., Ehrlich S.D. and Sorokin A. (2001) The complete genome sequence of the lactic acid bacterium Lactococcus lactis ssp. lactis IL1403. Genome Res. 11: 731-753.
• Bongers R. S., Hoefiiagel M. H. N., Starrenburg M. J. C., Siemerink M. A. J., Arends J. G. A., Hugenholtz J. and Kleerebezem M. (2003) IS981-Mediated Adaptive Evolution Recovers Lactate Production by IdhB Transcription Activation in a Lactate Dehydrogenase-Deficient Strain of Lactococcus lactis J. Bacteriol. 185(15):4499-4507.
• Brondsted L. and Hammer K. (1999) Use of the Integration Elements Encoded by the Temperate Lactococcal Bacteriophage TP901-1 To Obtain Chromosomal Single-Copy Transcriptional Fusion in Lactococcus lactis. Appl. Environ. Microbiol. 65(2): 752- 758.
• Camacho A., and Salas M. (1999) Effect of mutations in the ‘extended -10’ motif of three Bacillus subtilis sigmaA-RNA polymerase-dependent promoters. J. Mol. Biol. 286:683-693.
• Campo N., Dias M.J., Daveran-Mingot M-L., Ritzenthaler P. and Le Bourgeois P. (2002) Genome plasticity in Lactococcus lactis. Antonie van Leeuwenhoek 82:123-132.
• Chopin A., Bolotin A., Sorokin A., Ehrlich S.D. and Chopin M.-C. (2001) Analysis of six prophages in Lactococcus lactis IL1403: different genetic structure of temperate and virulent phage populations. Nucleic Acids Research 29, 644-651.
• Cluzel P.J., Chopin A., Ehrlich S.D., and Chopin M-Ch. (1991). Phage Abortive Infection Mechanisms from Lactococcus lactis subsp. lactis, Expression of Which Is Mediated by an Iso-ISST Element. Appl. Env. Microbiol., 57: 3547-3551.
• Coffey A., Harrington A., Kearney K., Daly C., Fitzgerald G. (1994) Nucleotide sequence and structural organization of the small, broad-host-range plasmid pCI411 from Leuconostoc lactis 533. Microbiology 140(9): 2263-2269.
• Cosmina P., Rodriguez F., de Ferra F., Grandi G., Perego M., Venema G. And van Sinderen D. (1993) Sequence and analysis of the genetic locus responsible for surfactin synthesis in Bacillus subtilis. Mol. Microbiol. 8: 821-831.
• Crow V.L., Davey G.P., Pearce L.E., and Thomas T.D. (1983) Plasmid Linkage of the D-Tagatose Pathway in Streptococcus lactis-. Effect on Lactose and Galactose Metabolism. J. Bacteriol. 153:76-83.
• Daveran-Mingot M-L, Campo N., Ritzenthaler P. and Le Bourgeois P. (1998) A natural Large Chromosomal Inversion in Lactococcus lactis Is Mediated by Homologous Recombination between Two Insertion Sequences. J. Bacteriol. 180(18):4834-4842.
• de Vos W.M., Boerrigter I.J., van Rooijen R.J., Reiche В. and Hengstenberg W. (1990) Characterization of the lactose-specific enzymes of the phosphotransferase system in Lactococcus lactis. J. Biol. Chem. 265: 22554-22560
• De Vos W.M., Gasson M.J. (1989) Structure and expression of the Lactococcus lactis gene for phospho-beta-galactosidase (lacG) in Escherichia coli and L. lactis. J. Gen. Microbiol. 1989 :1833-1846
• de Vos W.M., Underwood H.M. and Davies F.L. (1984) Plasmid encoded bacteriophage resistance in Streptococcus cremoris SKI 1., FEMS Microbiol. Lett. 23: 175-178.
• de Vos W.M., Vos P., de Haard H., and Boerrigter I. (1989) Cloning and expression of the Lactococcus lactis subsp. cremoris SKI 1 gene encoding an extracellular serine proteinase., Gene, 85: 169-176.
• Dodd H.M., Horn N. and Gasson M.J. (1982) A lactococcal expression system for engineered nisins. Appl. Environ. Microbiol. 58: 3683-3693.
• Dodd H.M., Horn N., and Gasson M.J. (1990) Analysis of the genetic determinant for production of the peptide antibiotic nisin. J. Gen. Microbiol. 136: 555-566.
• Dougherty ,B.A., Hill.C., Weidman J.F., Richardson D.R., Venter J.C. and Ross R.P. (1998) Sequence and analysis of the 60 kb conjugative, bacteriocin-producing plasmid pMRCOl from Lactococcus lactis DPC3147. Mol. Microbiol. 29 (4): 1029-1038.
• Dufour A., Rince A., Uguen P., Le Pennec J.P. (2000) IS 1675, a novel lactococcal insertion element, forms a transposon-like structure including the lacticin 481 lantibiotic operon. J Bacteriol. 182(19):5600-5605
• Duitman E.H., Hamoen L.W., Rembold M., Venema G., Seitz H., Saenger W., Bernhard F., Reinhard R., Schmidt M., Ullrich Ch., Stein T., Leenders F. and Vater J. (1999) The mycosubtilin synthetase of Bacillus subtilis ATCC6633: A multifunctional hybrid between a peptide synthetase, an amino transferase, and a fatty acid synthase. PNAS 96 (3): 13294-13299.
• Duval-Valentin G., Normand Ch., Khemici V., Marty B. and Chandler M. (2001) Transient promoter formation: a new feedback mechanism for regulation of IS911 transposition. The EMBO J. 20(20):5802-5811.
• Duwat P., Cochu A., Ehrlich S.D. and Grus A. (1997) Characterization of Lactococcus lactis UV-Sensitive Mutants Obtained by ISS7 Transposition. J. Bacteriol. 179( 14):4473-4479.
• Efstathiou J.D., and McKay L.L. (1977) Inorganic salt resistance associated with a lactose fermenting plasmid in Streptococcus lactis. J. Bacteriol. 130: 257-265.
• Ehrlich S.D. (1977) Replication and expression of plasmids from Staphylococcus aureus in Bacillus subtilis. Proc. Natl. Acad. Sei. USA 74: 1680-1682.
• Elliker P.R., Anderson A.V., Hannesson C. (1956) J. Dairy Sei. 39:1611.
• Engelke G., Gutowski-Eckel Z., Kiesau P., Siegers K., Hammelmann M. and Entian K.D. (1994) Regulation of nisin biosynthesis and immunity in Lactococcus lactis 6F3 Appl. Environ. Microbiol. 60 (3): 814-825.
• Frazier C.L., San Filippo J., Lambowitz A.M. and Mills D.A. (2003) Genetic Manipulation of Lactococcus lactis by Using Target Group II Introns: Generation of Stable Insertions without Selection.Appl. Environ. Microbiol. 69(2): 1121-1128.
• Frere J., Novel M. and Novel G. (1993) Molecular analysis of the Lactococcus lactis subspecies lactis CNRZ270 bidirectional theta replicating lactose plasmid pUCL22. Mol. Microbiol. 10 (5): 1113-1124.
• Froseth B.R., and McKay L.L. (1991) Molecular characterisation of the Nisin Resistance Region of Lactococcus lactis subsp. lactis Biovar diacetylactis DRC3. Appl. Environ. Microbiol. 57: 804-811.
• Gasson M.J. (1990). In vivo genetic systems in lactic acid bacteria. FEMS Microbiol. Rev. 87: 43-60.
• Grossiord B. Vaughan E.E., Luesink E. and de Vos W.M. (1998) Genetics of galactose utilization via the Leloir pathway in lactic acid bacteria. Lait 78:77-84.
• Haandrikman A.J., van Leeuwen C., Kok J., Vos P., de Vos W.M., and Venema G. (1990).Insertion Elements on Lactococcal Proteinase Plasmids. Appl. Env. Microbiol., 56: 1890-1896.
• Hastings J.W., Sailer M., Johnson K., Roy K.L., Vederas J.C. and Stiles M.E. (1991) Characterization of leucocin A-UAL 187 and cloning of the bacteriocin gene from Leuconostoc gelidum. J. Bacteriol. 173 (23): 7491-7500.
• Hayes F, Vos P, Fitzgerald GF, de Vos WM, Daly C. (1991) Molecular organization of the minimal replicon of novel, narrow-host-range, lactococcal plasmid pCI305. Plasmid 25 (1): 16-26.
• Hayes F., Caplice E., McSweeney A., Fitzgerald G.F. and Daly C. (1990). pAMßl- associated mobilization of proteinase plasmids from Lactococcus lactis subsp. lactis UC317 and L. lactis subsp. cremoris UC205. Appl. Environ Microbiol. 56: 196-201.
• Helmann J.D. (1995) Compilation and analysis of Bacillus subtilis oA-dependent promoter sequences: evidence for extended contact between RNA polymerase and upstream promoter DNA. Nucleic Acids Res. 23:2351-2360.
• Hill C., (1993) Bacteriophage and bacteriophage resistance in lactic acid bacteria., FEMS Microbiology Reviews, 12: 87-108.
• Hill C., Miller L.A. and Klaenhammer T.R. (1990) Nucleotide sequence and distribution of the pTR2030 resistance determinant (hsp) which aborts bacteriophage infection in lactococci. Appl. Environ. Microbiol. 56:2255-2258.
• Hill C., Pierce K., and Klaenhammer T.R., (1989) The conjugative plasmid pTR2030 encodes two phage defenses, restriction/modification (R+/M+) and abortive infection(Hsp+). Appl. Environ. Microbiol.55: 2416-2419.
• Hols P., Kleerebezem M., Schanck A.N., Ferain T., Hugenholtz J., Delcour J. and de Vos W.M. (1999) Conversion of Lactococcus lactis from homolactic to homoalanine fermentation through metabolic engineering. Nature Biotech. 7:588-592.
• Horn N., Swindell S., Dodd H.M.., and Gasson M.J., (1991) Nisin biosynthesis genes are encoded by a novel conjugative transposon. Mol. Gen. Genet. 228: 129-135.
• Huang D.C., Huang X.F., Novel G. and Novel M. (1993) Two genes present on a transposon-like structure in Lactococcus lactis are involved in a Cip-family proteolytic activity. Mol. Microbiol. 7 (6): 957-965.
• Huang D.C., Novel M., Novel G. (1990) A transposon like element on the lactose plasmid of Lactococcus lactis subsp. lactis Z270. FEMS Microbiol. Lett. 61: 101-106.
• Immonen T. and Saris P.E. (1998). Characterization of the nisFEG operon of the nisin Z producing Lactococcus lactis subsp. lactis N8 strain. DNA Seq. 9 (5-6): 263- 274
• Itaya M., Toda T., Ohshiro Y., Ogura M., Tanaka T. (1995) How to alter the bacterial genome structure. Nucleic Acids Symp Ser.; (34): 243-244.
• Ivanova N., Sorokin A., Anderson I., Galleron N., Candelon B., Kapatral V., et all., (2003) Genome sequence of Bacillus cereus and comparative analysis with Bacillus anthracis. Nature 423 (6935): 87-91.
• Jarmer H., Larsen T.S., Krogh A., Saxild H.H., Brunak S. and Knudsen S. (2001) Sigma A recognition sites in the Bacillus subtilis genome. Microbiology 147:2417- 2424.
• Kaletta C., and Entian K.-D. (1989) Nisin, a peptide antibiotic:cloning and sequencing of the nisA gene and posttranslational processing of its peptide product. J. Bacteriol. 171: 1597-1601.
• Kempler G.H. and McKay L.L. (1980). Improved medium for Detection of Citrate- Fermenting Streptococcus lactis subsp. diacetylactis. Appl. Environ. Microbiol. 39: 926-927.
• Kempler G.M. and McKay L.L., (1979) Characterization of plasmid DNA in Streptococcus lactis subsp. diacetylactis: evidence for plasmid-linked citrate utilization. Appl. Environ. Microbiol. 37: 316-323.
• Kiewiet R., Bron S., de Jonge K., Venema G., Seegers J.F. (1993) Theta replication of the lactococcal plasmid pWV02. Mol. Microbiol. 10: 319-27.
• Klaenhammer T., Alterman E., Arigoni F., Bolotin A., Breidt F., Broadbent J., Cano R., Chaillou S., Deutscher J., Gasson M., van de Guchte M., Guzzo J., Hartke A., Hawkins T., Hols P., Hutkins R., Kleerebezem M., Kok J., Kuipers O., Lubbers M., Maguin E., McKay L., Mills D., Nauta A., Overbeek R., Pel H., Pridmore D., Saier M., de Vos W., Weimer В., Zagorec M. and Siezen R. (2002) Discovering lactic acid bacteria by genomics. Antonie van Leeuwenhoek 82:29-58.
• Kleerebezem M., Boekhorst j., van Kranenburg R., Molenaar D., Kuipers O.P., Leer R.,Tarchini R., Peters A.S., Sandbrink H.M., Fiers M.W.E.J., Stiekema W., Klein Lankhorst R.M., Bron P.A., Hoffer S.M., Nierop Groot M.N., Kerkhoven R., de Vries M., Ursing B., de Vos W.M. and Siezen R. (2003) Complete genome sequence of Lactobacillus plantarum WCFS1. PNAS 100(4): 1990-1995.
• Kleerebezem M., Van Kranenburg R., Tuinier R., Boels C., Zoon P., Looijesteijn E., Hugenholtz J. and de Vos W.M. (1999) Exopolysaccharides produced by Lactococcus lactis: from genetic engineering to improved rheological properties? Antonie van Leeuwenhoek 76:357-365.
• Klein C. and Entian K.D. (1994) Genes involved in self-protection against the lantibiotic subtilin produced by Bacillus subtilis ATCC 6633. Appl. Environ. Microbiol. 60 (8): 2793-2801.
• Klein C., Kaletta C. and Entian K.D. (1993) Biosynthesis of the lantibiotic subtilin is regulated by a histidine kinase/response regulator system. Appl. Environ. Microbiol. 59 (1): 296-303.
• Kok J. (1990) Genetics of the proteolytic system of lactic acid bacteria. FEMS Microbiol. Rev. 87: 15-42.
• Kok J., Leenhouts C.J., Haandrikman A.J., Ledeboer A.M., and Venema G. (1988) Nucleotide sequence of the gene for the cell wall bound proteinase of Streptococcus cremoris WG2. Appl. Environ. Microbiol. 54: 231-238.
• Konieczny I. (2002) Plazmidy o szerokim zakresie gospodarzy. Kosmos 51(3):273-281.
• Kunst F., Ogasawara N., Moszer I., Albertini A.M., Alloni G., Azevedo V., et all. (1997) The complete genome sequence of the Gram-positive bacterium Bacillus subtilis Nature 390: 249-256.
• Laemmli U.K. (1970) Cleavage of structural proteins during the assembly of the head of bacteriophage T4. Nature. 227(259): 680-685.
• Leenhouts K. (1989) Campbel-like integration of heterologous plasmid DNA into the chromosome of Lactococcus lactis subsp. lactis. Appl. Environ. Microbiol. 55:394-400.
• Leenhouts K.J., Kok J., Venema G. (1991) Replacement recombination in Lactococcus lactis. J. Bacteriol. 173:4794-4798.
• Leenhouts K.J., Tolner B., Bron S., Kok J., Venema G. and Seegers J.F. (1991) Nucleotide sequence and characterization of the broad-host-range lactococcal plasmid pWVOl. Plasmid 26 (1): 55-66.
• Libudzisz Z. and Galewska E. (1991). Citrate metabolism in Lactococcus lactis subsp. lactis var. diacetylactis strains. Die Nahrung, 35,6, pp. 611-618.
• Libudzisz Z., Mansfeld В., Kącki E., Oberman H. (1986) Optimization of the cultivation medium composition for lactic acid bacteria. Milchwissenschaft, 41(10), pp. 625-629.
• Libudzisz Z., Oberman H., Piątkiewicz A. (1987). Usefulness of Continuous Culture to the Production of Mixed Lactic Acid Starters, in "Continuous Culture" Wood B. Ed. Academic Press Inc. (London) Ltd. pp 237-248.
• Lin T.P., Chen C.L., Chang L.K., Tschen J.S. and Liu S.T. (1999) Functional and transcriptional analyses of a fengycin synthetase gene, fenC, from Bacillus subtilis. J. Bacteriol. 181 (16): 5060-5067.
• Liu C.-Q., Chia G.L. and Dunn N.W. (1996) Cadmium resistance encoded by pND302 in Lactococcus lactis. Unpublished, Direct Submission. Submitted (20-NOV-1996) Department of Biotechnology, University of New South Wales, Sydney 2052, Australia.
• Lopez de Felipe F., Magni C., de Mendoza D. and Lopez P. (1995) Citrate utilization gene cluster of the Lactococcus lactis biovar diacetylactis: organization and regulation of expression. Mol. Gen. Genet. 246 (5): 590-599.
• Lucey M., Daly C., Fitzgerald G., (1993) Identification and sequence analysis of the replication region of the phage resistance plasmid pCI528 from Lactococcus lactis subsp. cremoris UC503. FEMS Microbiol. Lett. 110 (3):249-256.
• Maget-Dana R., Peypoux F. (1994) Iturins, a special class of poreforming lipopeptides: biological and physicochemical properties. Toxicology,87:1 51-174.
• Maguin E., Duwat P., Hege T., Ehrlich S.D., Gruss A., (1992) New thermosensitive plasmid for gram-positive bacteria. J. Bacteriol. 174: 5633-5638.
• Maguin E., Prevost H., Ehrlich S.D. & Gruss A., (1996) Efficient insertional mutagenesis in lactococci and other gram-positive bacteria. J. Bacteriol. 178: 931-935.
• Mahillon J. and Chandler M. (1998) Insertion Sequences. Microbiol. Mol. Biol. Rev. 62(3):725-774.
• Marmur J. (1961) A procedure for isolation of deoxyrybonucleic acid from microorganisms. J. Mol. Biol. 3:208
• Martin M, Corrales MA, de Mendoza D, Lopez P, Magni C (1999) Cloning and molecular characterization of the citrate utilization citMCDEFGRP cluster of Leuconostocparamesenteroides. FEMS Microbiol Lettl5;174(2): 231-238.
• Marugg J.D., Gonzalez C.F., Kuňka B.S., Ledeboer A.M., Pucci M.J., Toonen M.Y., Walker S.A., Zoetmulder L.C.M., Vandenbergh P.A., (1992). Cloning, expression and nucleotide sequence of genes involved in production of pediocin PA-1, a bacteriocin from Pediococcus acidilactici PAC1.0. Appl. Env. Microbiol. 58: 2360-2367.
• Matsumura M., Katakura Y., Imanaka T. and Aiba S. (1984) Enzymatic and nucleotide sequence studies of a kanamycin-inactivating enzyme encoded by a plasmid from thermophilic bacilli in comparison with that encoded by plasmid pUBl 10. J. Bacterid. 160: 413-420.
• McAuliffe O., Hill C., Ross R..P. Microbiology (2000b) Each peptide of the two- component lantibiotic lacticin 3147 requires a separate modification enzyme for activity. 146 :2147-2154.
• McAuliffe O., O'Keeffe T., Hill C., Ross R. P. (2001) Regulation of immunity to the two-component lantibiotic, lacticin 3147, by the transcriptional repressor LtnR. Mol Microbiol.39 :982-993.
• McKenzie T., Hoshino T., Tanaka T. and Sueoka N. (1987) Correction. A revision of the nucleotide sequence and functional map of pUBl 10. Plasmid 17 (1): 83-85.
• Mills D.A. (2001) Mutagenesis in the post genomics era: tool for generating insertional mutations in the lactic acid bacteria. Curr. Opinion Biotechnol. 12:503-509.
• Mills D.A., McKay L.L., Dunny G.M. (1996). Splicing of a Group II Intron Involved in the Conjugative Transfer ofpRSOl in Lactococci. J. Bacteriol. 178(12):3531-3538.
• Motlagh A.M., Bukhtiyarova M.B. and Ray B.R. (1994) Complete nucleotide sequences of pSMB 74, a plasmid encoding the production of pediocin AcH in Pediococcus acidilactici. Lett. Appl. Microbiol 18: 305-312.
• Muller R.E., Ano T., Imanaka T. and Aiba S. (1986) Complete nucleotide sequences of Bacillus plasmids pUBl lOdB, pRBHl and its copy mutants. Mol. Gen. Genet. 202 (1): 169-171.
• Oberman H., and Libudzisz Z. (1980), Population changes of lactic acid bacteria grown in continuous culture. Contin. Cultiv. Microorganisms, Proc. 7-th Symp. Prague, July 10-14, 1978; Prague (1980) pp. 619-628.
• Ogura M., Hirao S., Oshiro Y., Tanaka T. (1999) Positive regulation of Bacillus subtilis sigD by C-terminal truncated LacR at translational level. FEBS Lett. 457(1): 112-116.
• Paik S. H., Chakicheria A., Hansen J. (1998) Identification and characterization of the structural and transporter genes for, and the chemical and biological properties of sublancin 168, a novel lantibiotic produced by Bacillus subtilis 168. J. Biol. Chem. 36: 23134-23142.
• Palva I. (1982) Molecular cloning of a-amylase gene from Bacillus amyloliquefaciens and its expression in B. subtilis. Gene 19:81-87.
• Peretten V., Kolloffel B., Teuber M. (1997) Conjugal transfer of the Tn916-like transposon TnFOl from Enterococcus faecalis isolated from cheese to other Grampositive bacteria. Syst. Appl. Microbiol..20:37-38.
• Perkins J.B. and Youngman P.J. (1984) A physical and functional analysis of Tn917, a Streptococcus transposon in the Tn3 family that functions in Bacillus. Plasmid 12: 119- 138.
• Peypoux F., Bonmatin J. M., Wallach J. (1999) Recent trends in the biochemistry of surfactin. Appl. Microbiol. Biotechnol. 51: 553-563.
• Piard J.C. Kuipers O.P., Rollema H.S., Desmazeaud M.J., de Vos W.M. (1993). Structure, organization, and expression of the let gene for lacticin 481, a novel lantibiotic produced by Lactococcus lactis. J. Biol. Chem. 268(22):16361-16368.
• Piątkiewicz A., Kasperkiewicz-Jamroz T. (1976), The growth and some enzymatic functions of UV-mutants of Streptococcus diacetylactis 239. Acta Alimentaria Polonica. Vol. II(XXVI),4, str. 321-333.
• Polzin K.M. and McKay L.L. (1991) Identification, DNA sequence, and distribution of ISíW, a new, high copy number insertion sequence in lactococci. Appl. Environ. Microbiol. 57: 734-743.
• Polzin K.M., and Shimizu-Kadota M. (1987). Identification of a New Insertion Element, Similar to Gram-Negative IS26, on the Lactose Plasmid of Streptococcus lactis ML3. J. Bacteriol. 169: 5481-5488.
• Rauch P.J., Beerthuyzen M.M. and de Vos W.M. (1990). Nucleotide sequence of IS904 from Lactococcus lactis subsp. lactis strain NIZO R5. Nucleic Acids Res. 18 (14): 4253-4254.
• Rauch P.J., Beerthuyzen M.M. and de Vos W.M. (1994) Distribution and evolution of nisin-sucrose elements in Lactococcus lactis. Appl. Environ. Microbiol. 60 (6): 1798- 1804.
• Rauch P.J.G. and De Vos W.M. (1994) Identification and characterization of genes involved in excision of the Lactococcus lactis conjugative transposon tn5276. J. Bacteriol. 176, 2165-2171.
• Rauch P.J.G., de Vos W.M. (1992), Characterization of the novel Nisin-sucrose conjugative transposon Tn51276 and its insertion in Lactococcus lactis. J. Bacteriol. 174: 1280-1287.
• Read T., Peterson S., Tourasse N., Baillie L., Paulsen I., Nelson K., Tettelin H., et all., (2003) The genome sequence of Bacillus anthracis Ames and comparison to closely related bacteria. Nature 423 (6935): 81-86.
• Romero D. A., Klaenhammer T. R. (1992) IS946-mediated integration of heterologous DNA into the genome of Lactococcus lactis subsp. lactis. Appl Environ Microbiol. 58(2):699-702
• Sambrook J., Fritsch E.F., Maniatis T. (1989) Molecular cloning. A laboratory manual. Cold Spring Harbor Laboratory Press.
• Schaefer A., Jahns A., Geis A. and Teuber M. (1991) Distribution of the IS elements ISS7 and IS904 in lactococci. FEMS Microbiol. Lett. 80: 311-318.
• Scheirlinck T., De Meutter J., Arnaut G., Joos H., Claeyssens M. and Michiels F. (1990). Cloning and expresiion of cellulase and xylanase genes in Lactobacillus plantarum. Appl. Microbiol. Biotechnol. 33: 534-541.
• Seegers J.F., Zhao A.C., Meijer W.J., Khan S.A., Venema G., Bron S. (1995), Structural and functional analysis of the single-strand origin of replication from the lactococcal plasmid pWVOl. Mol. Gen. Genet. 249: 43-50.
• Semon D., Mowa N.R., Smith T.F., Alama M.E. and Davies J. (1987) Plasmid- determined bleomycin resistance in Staphylococcus aureus. Plasmid 17: 46-53.
• Serror P., Iłami G., Chouayekh H., Ehrlich S.D., Maguin E. (2003) Transposition in Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus: identification of two thermosensitive replicons and two functional insertion sequences. Microbiology. 149(6): 1503-1511.
• Shaw J.H., Clewell D.B. (1985) Complete nucleotide sequence of macrolide- lincosamide-streptogramin В-resistance transposon Tn917 in Streptococcus faecalis. J. Bacteriol. 1985 164(2): 782-796.
• Siegers К. and Entian K.D. (1995) Genes involved in immunity to the lantibiotic nisin produced by Lactococcus lactis 6F3. Appl. Environ. Microbiol. 61 (3): 1082-1089.
• Sinha R.P. (1989) A new simple method of curing plasmids in lactic streptococci., FEMS Microbiol. Lett., 57:349-352.
• Spellerberg B., Pohl В., Haase G., Martin S., Weber-Heynemann J. and Lütticken R. (1999) Identification of Genetic Determinants for the Hemolytic Activity of Streptococcus agalactiae by ISS/ Transposition. J. Bacteriol. 181(10):3212-3219.
• Spizizen J., (1965) Analysis of asporogenic mutants in Bacillus subtilis by genetic transformation, p. 125-137, In L.L. Campbell and H.O. Halvorson (ed.), Spores III. American Society for Microbiology, Ann Arbor, Michigan.
• Stephenson M. and Jarret P. (1991) Transformation of Bacillus subtilis by electroporation. Biotechnol. Techn. 5:9-22.
• Stiles,M.E. (1994) Bacteriocins produced by Leuconostoc species. J. Dairy Sei. 77 (9): 2718-2724.
• Supińska-Jakubowska J. (1952) Wytwarzanie acetoiny przez Streptococcus diacetylactis. Acta Microbiol. Pol.,2:151-169.
• Takami H., Nakasone K., Takaki Y., Maeno G., Sasaki R., Masui N., Fuji F., Hirama C., Nakamura Y., Ogasawara N., Kuhara S. and Horikoshi K. (2000) Complete genome sequence of the alkaliphilic bacterium Bacillus halodurans and genomic sequence comparison with Bacillus subtilis. Nucleic Acids Res. 28: 4317-4331.
• Teuber M., Meile L., Schwarz F.,(1999) Acquired antibiotic resistance in lactic acid bacteria from food. Antonie van Leeuvenhoek 76: 115-137.
• Thomas T.D., and Pritchard G.G. 1987. Proteolytic enzymes of dairy starter cultures. FEMS Microbiol. Rev. 46: 245-268.
• Toda T, Tanaka T, Itaya M. (1996) A method to invert DNA segments of the Bacillus subtilis 168 genome by recombination between two homologous sequences. Biosci Biotechnol Biochem. 60(5): 773-778.
• Tognoni A., Franchi E., Magistrelli C., Colombo E., Cosmina P. and Grandi G. (1995) A putative new peptide synthase operon in Bacillus subtilis: partial characterization. Microbiology 141 (Pt 3), 645-648.
• Tomich P.K., An F.Y., and Clewell D.B., (1980) J. Bacteriol 141:1366-1369.
• Tosato V., Albertini A.M., Zotti M., Sonda S. and Bruschi C.V. (1997) Sequence completion, identification and definition of the fengycin operon in Bacillus subtilis 168. Microbiology 143 (11): 3443-3450.
• Trzmiel T.P., (2000) Bakterie z rodzaju Bacillus, str. 128-155, w Libudzisz Z., Kowal K. (Red.) Mikrobiologia Techniczna. Tom II. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej.
• Tsuge K, Ano T, Hirai M, Nakamura Y, Shoda M. (1999) The genes degQ, pps, and lpa-8 (sfp) are responsible for conversion of Bacillus subtilis 168 to plipastatin production. Antimicrob Agents Chemother. 43(9): 2183-2192.
• Tsuge K, Ano T, Shoda M. (1996) Isolation of a gene essential for biosynthesis of the lipopeptide antibiotics plipastatin B1 and surfactin in Bacillus subtilis YB8. Arch Microbiol. 165(4): 243-251.
• Tsuge K., Akiyama T. and Shoda M. (2001). Cloning, Sequencing, and Characterization of the Iturin A Operon. J. Bacteriol. 183: 6265-6273.
• Twomey D.P., De Urraza P.J., Mc’Kay L.L. and O’Sullivan D.J. (2000) Characterization of AbiR, a Novel Multicomponent Abortive Infection Mechanism Encoded by Plasmid pKR223 of Lactococcus lactis subsp. lactis KR2. Appl. Env. Microbiol. 66(6):2647-2651.
• Twomey D.P., McKay L.L. and O’Sullivan D.J. (1998) Molecular organization of the Lactococcus lactis Z/aKR21 Restriction-Modification System and Effect of an IS952 Element Positioned between the Restriction and Modification Genes. J. Bacteriol. 180(22):5844-5854.
• Umezawa H., Aoyagi T., Nishikiori T., Okuyama A., Yamagishi Y., Hamada M. And Takeuchi T. (1986) Plipastatins: new inhibitors of phospholipase A2, produced by Bacillus cereus BMG202-ÍF67. 1. Taxonomy, production, isolation and preliminary characterization. J. Antibiot. 39: 737-744.
• van Belkum M.J. and Stiles M.E. (1995), Molecular characterization of genes involved in the production of the bacteriocin leucocin A from Leuconostoc gelidum. Appl. Environ. Microbiol. 61 (10): 3573-3579.
• van Belkum M.J., Hayema B.J., Geis A., Kok J., Venema G. (1989) Cloning of two bacteriocin genes from a lactococcal bacteriocin plasmid., Appl. Environ. Microbiol., 55: 1187-1191.
• van Belkum M.J., Hayema B.J., Jeeninga R.E., Kok J., Venema G. (1991) Organization and nucleotide sequence of two lactococcal bacteriocin operons., Appl. Environ. Microbiol. 57: 492-498.
• van Belkum M.J., Kok J., Venema G. (1992) Cloning sequencing and expression in Escherichia coli of LcnB, a third bacteriocin determinant from the lactococcal bacteriocin plasmid p9B4-6., Appl. Environ. Microbiol.. 58: 572-577.
• van Kranenburg R. and de Vos W.M. (1998) Characterization of multiple regions involved in replication and mobilization of plasmid pNZ4000 coding for exopolysaccharide production in Lactococcus lactis J. Bacteriol. 180 (20), 5285-5290.
• van Kranenburg R., Marugg J.D., van Swam 1.1., Willem N.J. and de Vos W.M. (1997) Molecular characterization of the plasmid-encoded eps gene cluster essential for exopolysaccharide biosynthesis in Lactococcus lactis. Mol. Microbiol. 24 (2): 387-397.
• van Kranenburg R., van Swam 1.1., Marugg J.D., Kleerebezem M. and de Vos W.M. (1999) Exopolysaccharide biosynthesis in Lactococcus lactis NIZO B40: functional analysis of the glycosyltransferase genes involved in synthesis of the polysaccharide backbone. J. Bacteriol. 181 (1): 338-340.
• Van Rooijen R.J. and de Vos W.M. (1990). Molecular cloning, Transcriptional analysis, and Nucleotide Sequence of lacR, a Gene Encoding the Repressor of the Lactose Phosphotransferase System of Lactococcus lactis., J. Biol. Chem. 265: 18499- 18503.
• Van Rooijen R.J. and de Vos W.M. (1992). Characterization of the Lactococcus lactis lactose operon promoter: contribution of flanking sequences and LacR repressor to promoter activity., J. Bacteriol. 174: 2273-2280.
• Van Rooijen R.J., Van Schalkwijk S. and de Vos W.M. (1991). Molecular cloning, characterization, and nucleotide sequence of the tagatose 6- phosphate pathway gene cluster of the lactose operon of Lactococcus lactis., J. Biol. Chem. 266: 7176-7181.
• Vanittanakom N., Loeffler W., Koch U. and Jung G. (1986) Fengycin - a novel antifungal lipopeptide antibiotic produced by Bacillus subtilis F-29-3. J. Antibiot. 39: 888-901.
• Vaughan E.E., Pridmore R.D. and Mollet B. (1998) Transcriptional regulation and evolution of lactose genes in the galactose-lactose operon of Lactococcus lactis NCDO2054. J. Bacteriol. 180(18):4893-4902.
• Vehmaanperä J., Steinborn G., Hofemeister J. (1991) Genetic manipulation of Bacillus amyloliquefaciens. J. Biotechnol. 19(2-3): 221-240.
• Vehmaanperä J.O. and Korhola M.P. (1986) Stability of the recombinant plasmid carrying the Bacillus amyloliquefaciens a-amylase gene in B. subtilis. Appl. Microbiol. Biotechnol. 23: 456-461.
• Venema G., Kok J. and van Sinderen D. (1999) From DNA sequence to application: possibilities and complications. Antonie van Leeuwenhoek 76: 3-23.
• Vos, P. van Asseldonk, M., van Jeveren, F., Siezen, R.J., Simons, G., and de Vos, W.M. 1989. A maturation protein is essential for production of active forms of Lactococcus lactis SKI 1 serine proteinase located in or secreted from the cell envelope. J. Bacteriol. 171: 2795-2802.
• Voskuil M.I. and Chambliss G.H. (1998) The -16 region of Bacillus subtilis and other gram-positive bacterial promoters. Nucleic Acids Res. 26:3584-3590.
• Walczak P. (1990) Optimization of a-amylase fermentation process with Bacillus subtilis carrying plasmid pKTHIO containing amyE gene from Bacillus amyloliquefaciens. Final Report. Research Laboratories, Alko Ltd., Helsinki, Finland.
• Walczak P. (1998) Podstawy genetyczne produkcji bakteriocyn. str. 81-97 w, Libudzisz Z., Walczak P., Bardowski J. (1998). Bakterie Fermentacji Mlekowej, Klasyfikacja , metabolizm , genetyka, wykorzystanie. Monografie. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Walczak P., Biniaszczyk A., Konopacka M., Ołtuszak-Walczak E. (2003) Wykorzystanie analizy sekwencji insercyjnych ISS7, IS946, IS904 oraz minimalnych replikonów typu theta do różnicowania szczepów bakterii mlekowych, str 62-71, w Libudzisz Z., Walczak P., Bardowski J. Bakterie Fermentacji Mlekowej - metabolizm, genetyka, wykorzystanie. Materiały Naukowe Sympozjum. Spała 2003.
• Woolridge D. P., Martinez J. D., Stringer D.E. and Gemer E.W. (1999) Characterization of a novel spermidine/spermine acetyltransferase, BltD, from Bacillus subtilis. Biochem. J. 340: 753-758.
• Wróbel В. (2002) Replikacja plazmidów. Kosmos 51(3): 255-272
• Xu F.F., Pearce L.E., Yu P.L. (1991) Genetic analysis of lactococcal plasmid replicon. Mol. Gen. Genet. 227: 33-39.
• Yanisch-Perron C, Vieira J., Messing J. (1985) Improved M13 phage cloning vectors and host strains: nucleotide sequences of the M13mpl8 and pUC19 vectors. Gene 1985;33(1): 103-109.
• Youngman P. (1988) Plasmid vectors for recovering and exploiting Tn917 transpositions in Bacillus and other Gram-positive bacteria, pp.79-103. In, Plasmids, a practical approach. Hardy K.G. (Ed.) IRL Press, Oxford Washington DC.
• Youngman P. (1993) Transposons and their applications. In Bacillus subtilis and other Gram-Positive Bacteria. Edited by Hoch J.A., Losick R.. American Society for Microbiology, p. 585-596.
• Youngman P.J., Perkins J.B. and Losick R. (1983) Proc. Natl. Acad. Sei. USA, 80: 2305-2307.
• Zhong J., Karberg M. and Lambowitz A.M. (2003) Targeted and random bacterial gene disruption using a group II intron (targetron) vector containing a retrotransposition- activated selectable marker. Nucleic Acids Res. 31(3):1656-1664.
• Zuniga M., Pardo I., Ferrer S. (1996) Transposon Tn916 and Tn925 can transfer from Enterococcus faecalis to Leuconostoc oenos. FEMS Microbiol. Lett. 135:179185.