Proces Kształtowania przestrzeni w Łodzi II Rzeczypospolitej a awans administracyjny miasta

• Autorzy: Olenderek J.

Warianty tytułu

EN

The process of spatial organization in Łódź of the 2nd Polish Republic and the administrative promotion of the city

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Celem niniejszego opracowania jest wykazanie, poprzez analizę i ocenę procesu kształtowania przestrzeni w Łodzi II Rzeczypospolitej, na ile awans administracyjny miasta stymulował jego rozwój, szczególnie w sytuacji częściowego regresu głównego czynnika miastotwórczego, jakim był przemysł włókienniczy. Waga tego faktu i wynikające z niego dokonania okresu międzywojennego w dziedzinie urbanistyki i architektury winny być uwzględnione w aktualnych poszukiwaniach koncepcji formowania struktury funkcjonalno-przestrzennej Łodzi III Rzeczypospolitej, w której przemysł właściwie nie istnieje. Początek lat dwudziestych XX wieku przynosi Łodzi nowe, nieprzemysłowe funkcje miasto-twórcze — 15 lutego 1920 roku miasto zostaje stolicą jednostki terytorialnej wyższego rzędu — utworzonego województwa łódzkiego, a papież Benedykt XV bullą z dnia 10 grudnia eryguje diecezję łódzką; zostaje również utworzony garnizon łódzki. Awans Łodzi w hierarchii administracji państwowej, kościelnej i wojskowej wymagał szerokich działań kreacyjnych w obszarze tworzenia infrastruktury technicznej miasta i przestrzeni o charakterze publicznym. I to przestrzeni w szerokim tego słowa znaczeniu i w pełnym zakresie. Począwszy od gmachów służb państwowych, urzędów i instytucji publicznych, poprzez obiekty służące oświacie, nauce, wychowaniu i kulturze, ochronie zdrowia, opiece społecznej, rekreacji, po obiekty sakralne, pomniki czy wreszcie obiekty handlowe i służące infrastrukturze miejskiej. W 1922 roku powstała Kasa Chorych m. Łodzi, otwarto także pierwszą w Polsce placówkę dziecięcą w sieci bibliotek publicznych. W 1925 roku rozpoczęto budowę miejskiej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej. Analiza osiągnięć procesu kształtowania przestrzeni o charakterze publicznym w Łodzi II Rzeczypospolitej, w kontekście awansu administracyjnego miasta pozwala stwierdzić, że wraz z uzyskaniem ponadlokalnej funkcji w administracji państwowej, kościelnej i wojskowej oblicze architektoniczne ośrodka nabierało wielkomiejskiego wyrazu i wybitnej rangi. Odnosi się to zarówno do ilości, roli znaczeniowej jak i jakości przestrzennej zrealizowanych założeń i obiektów o przeznaczeniu publicznym. Potwierdzenie tego faktu nastąpiło w latach powojennych, kiedy to, niewiele zniszczona przez hitlerowskiego okupanta, Łódź służyła swą przestrzenią ulokowanym w niej przejściowo funkcjom miasta stołecznego. U progu II Rzeczypospolitej, również niedoinwestowane, ubogie, chaotycznie ukształtowane przestrzenie o charakterze mieszkalnym wymagały restrukturyzacji i planowego rozwoju. Awans administracyjny Łodzi stwarzał dodatkowo potrzebę zapewnienia odpowiedniej liczby mieszkań dla nowej grupy społecznej — urzędników państwowych oraz wzrastającej liczby urzędników magistrackich. Utworzenie garnizonu łódzkiego wiązało się z koniecznością budowy bazy mieszkalnej dla funkcjonariuszy wojskowych. Erygowanie diecezji łódzkiej wymagało wzniesienia rezydencji dla księży sprawujących funkcje w hierarchii kościelnej. Jednocześnie, prężnie rozwijającej się w Łodzi akcji budowy szkół, związanej z realizacją ustawowego obowiązku powszechnego nauczania, musiało towarzyszyć tworzenie lokali mieszkalnych dla nauczycieli. Analiza procesu kształtowania przestrzeni o charakterze mieszkalnym w Łodzi II Rzeczypospolitej w aspekcie chronologii powstawania, ilości i jakości tworzonej zabudowy dowodzi, że awans administracyjny miasta spowodował, iż dokonania w tym zakresie należy oceniać na równi z założeniami i obiektami Warszawy, Gdyni, Katowic, a również Gdańska i Wrocławia. W odniesieniu do Kolonii Mieszkalnej na Polesiu Konstantynowskim, kamienic w rejonie Placu Komuny Paryskiej i ulicy G. Narutowicza czy alei T. Kościuszki oraz zabudowy szeregowej na Marysinie III (domek Syrkusów) — możemy przyznać, że były to realizacje porównywalne z osiągnięciami europejskimi. Dokonania procesu kształtowania przestrzeni w Łodzi II Rzeczypospolitej odniesiono do doświadczeń innych miast. Po analizie za najodpowiedniejsze do porównań w skali Polski uznano miasto Katowice, którego rozwój przestrzenny w okresie międzywojennym przebiegał w zbliżonych uwarunkowaniach — częściowego regresu przemysłu i uzyskania rangi stolicy województwa. W pracy starano się wykazać, na ile awans administracyjny stal się czynnikiem stymulującym proces kształtowania przestrzeni i był w stanie wesprzeć dotychczasowy wiodący czynnik miastotwórczy — przemysł. Na tle analizy procesu kształtowania międzywojennej przestrzeni miasta poszukiwano przesłanek rozwoju Łodzi III Rzeczypospolitej. Świadomie zrezygnowano z prezentacji kreowanej aktualnie wizji przyszłego awansu miasta, opartej na dwubiegunowym układzie tzw. „duopolis" (unia metropolitarna z Warszawą). Zasygnalizowano jedynie istnienie takiej koncepcji, której analiza wymaga odrębnego, interdyscyplinarnego opracowania, wykraczjącego poza ramy niniejszej rozprawy. Podjęto natomiast próbę dostosowania do uwarunkowań Łodzi wiedeńskiego modelu kształtowania miasta przyjaznego ludziom. Model ten, tworzony w okresie towarzyszącym przystąpieniu Austrii do Unii Europejskiej w 1995 roku i konsekwentnie realizowany do dnia dzisiejszego, być może ze względu na swój uniwersalizm, pozwoliłby wzorem Wiednia, również Łodzi na włączenie do europejskiej sieci miast zrównoważonego rozwoju przy uszanowaniu najcenniejszych elementów jej tożsamości.

EN

By analysing and evaluating the process of spatial development of Łódź of the 2nd Republic, the aim of this paper is to prove whether the administrative promotion of the city stimulated its development, especially in a situation of partial contraction of the main factor leading to the founding of the city, that is the textile industry. The importance of this fact, as well as the accomplishments in the area of urban design and architecture should be taken into account in the current search of a concept for forming the functional-spatial structure of Łódź of the 3rd Polish Republic in which industry in reality does not exist. The beginning of the 20ies of the 20th century is the time of new non-industrial urban functions being established in Łódź. On the 15th of February 1920 the city became the capital of a larger territorial division, i.e. the voyevodeship of Łódź. The Pope Benedictus 15th on December loth formed a Łódź diocese and a Łódź garrison was also established. The promotion of Łódź in the state, church and army administrative hierarchy required the creation of a technical infrastructure for the city and the formation of space of a public character, in the broadest sense of the concept. This phenomenon encompassed the creation of edifices for the state civil services and public institutions; buildings for the needs of education, science, culture; buildings for the needs of hygiene services, hospitals, social care, sport and recreation, as well as religious edifices, monuments if not to mention the premises for commerce, industry and city infrastructure. In 1922 the first Social Health Care Institution was opened in Łódź and a first children's public library was established in the network of public libraries. In 1924 the city commenced the construction of a city water supply and sewage disposal system. The analysis of achievements of the process of creating public space in the Łódź of the 2nd Polish Republic in the context of an administrative promotion of the city, leads to the conclusion that together with the establishment of new administrative, church and army functions, the architectural image of the city changed to that of a large and prominent urban centre. This concerned the amount, significance and quality of space of constructed premises and edifices of a public function. The role of these changes were later confirmed by the fact that in post war years when Łódź suffered relatively small destruction from the German occupying forces, the city's public space was temporarily utilised for the functions of a capital city. At the start of the 2nd Polish Republic the often under-invested, poor and chaotically formed residential estates also required structural changes and planned development. The administrative promotion of Łódź created a need for ensuring an adequate number of flats for the new social group — the city administration staff and the growing number of city office employees. The founding of a Łódź garrison was connected with the necessity of creating a housing base for the army personnel. The building of the Łódź diocese required the construction of residential buildings for the clergy performing functions within the church hierarchy. At the same time the city implemented the requirement of compulsory education and therefore, the action of erecting new schools had to be accompanied by the construction of housing provision for teachers. The analysis of the process of spatial organization concerning housing provisions in the Łódź of the 2nd Polish Republic in terms of the chronology, number and quality of created buildings serves as evidence that the administrative promotion of the city resulted in changes, which should be evaluated on the same basis as those that had taken place in Warsaw, Gdynia, Katowice, as well as Gdańsk and Wrocław. When taking into account the Housing Colony at Polesie Konstantynowskie, the tenement buildings at Komuny Paryskiej Square, Narutowicza Street or Kościuszki Street, as well as the terraced houses at Marysin III (the Syrkus house), we may claim that these had been architectural enterprises comparable to other European achievements. The achievements of the process of spatial organization in Łódź of the and Polish Republic were compared to the experience of other cities. Following this analysis, the city in Poland that was chosen as most appropriate for comparison was Katowice, whose spatial development in the interim period between the wars proceeded in similar circumstances. Katowice had also undergone the partial contraction of industry and it had also become the capital city of a voyevodeship. This study attempts to point out to what extent the administrative promotion became a stimulating factor in the process of space organization and was capable of supporting the existing primary factor of urban development, i.e. the industry. Taking into account the analysis of the process of spatial organization in the period between the wars, attempts were made to establish development premises of Łódź of the 3rd Polish Republic. A conscious decision was made not to present the currently created vision of a doubled urban development, the so-called "duopolis", based on a union with Warsaw. Such a concept was briefly summarised, but its analysis would require a separate interdisciplinary study, which exceeds the framework of this dissertation. An attempt was made, however, to adjust to the Łódź conditions the Viennese model of urban organization known for its "friendly to people" approach. This model was created in the period anticipating Austria's accession to the European Union in 1995 and has been continuously implemented till today. Due to its universal appeal, it could, just like in the case of Vienna, make it possible for Łódź to join the network of European cities of balanced development, thus saving the most valuable elements of its own identity.

Słowa kluczowe

PL

Łódź; przestrzeń miejska; kształtowanie przestrzeni

EN

Łódź; city space; shaping space

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Rozprawy Naukowe / Politechnika Łódzka
• Rocznik: 2004
• Tom: Z. 325
• Strony: 5--371
• Opis fizyczny: Bibliogr. 119 poz.

Twórcy

autor

Olenderek J.

Bibliografia

• Ajnenkiel Eugeniusz, Dr Stefan Kopciński realizator powszechnego nauczania w Łodzi, Łódź 1938.
• Architektur Wien / 500 Bauten, Konzeption und Redaktion August Samittz, II Auflage, Wien 1998.
• Blackman Tim, Urban Policy in Practice, London 1995.
• Boudon Philippe, Pessac de Le Corbusier, Paris 1969.
• Böhm Aleksander, Architektura krakowska w latach 1918-1939 w świetle współczesnych konkursów, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918-19/8, Warszawa 1989, s. 27-29.
• Brodzka Justyna, Wiesław Lisowski. Łódzkie realizacje architekta — obiekty użyteczności publicznej, [w:] Sztuka w Lodzi 2, Łódź 2003, s.77-96.
• Budownictwo mieszkaniowe Magistratu m. St. Warszawy 1924-1928, oprać. Jadwiga Włodarkiewiczo- wa, Warszawa 1928.
• Budownictwo mieszkaniowe Towarzystwa Osiedli Robotniczych, Warszawa 1937.
• Cezak Jakub Stefan, Organizacja szkolnictwa polskiego 1919 r., Łódź 1920.
• Chmielewski Jan Maciej, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa 2001.
• Chojecka Ewa, Architektura i urbanistyka Bielska-Białej 1855-1939, Katowice 1987.
• Cielątkowska Romana, Architektura 20-lecia międzywojennego we Lwowie, Gdańsk 1998.
• Cielątkowska Romana, Architektura i potrzeby rewitalizacji osiedli socjalnych Gdańska okresu XX- lecia międzywojennego, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX w. w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 39-43.
• Cielątkowska Romana, Lorens Piotr, Architektura socjalna XX-lecia międzywojennego w Gdańsku, Gdańsk 1999.
• Czerner Olgierd, W poszukiwaniu nowej treści i formy, [w:] Awangarda Polska. Urbanistyka-Architektura, Paryż-Warszawa 1981, s. 64-99.
• 40 lat wodociągów i kanalizacji m. Łodzi 1925-1965, praca zbiorowa pod red. A. Zawilskiego, Łódź 1965.
• Das neue Wien, Städtewerk, Herausgegeben unter offizieller Mitwirkung der Gemeinde Wien, Band I- IV, Wien 1926-27-28.
• Dąbrowski Kazimierz, Materiały do bibliografii Archidiecezji Łódzkiej, Łódź 1995.
• Domy mieszkalne Funduszu Kwaterunku Wojskowego — Sprawozdanie 192/-1930, Warszawa 1930.
• Faryna-Paszkiewicz Hanna, Saska Kępa 1918-1939, Wrocław 1989.
• Frydecki Andrzej, Początki nowoczesnej architektury w środowisku polskich architektów we Lwowie w latach 1918-1939, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918-1978, Warszawa 1989, s. 51-59
• Gasidło Krzysztof, Problemy przekształceń terenów poprzemysłowych, Gliwice 1998.
• Ginsbert Adam, Łódź-Studium monograficzne, Łódź 1962.
• Goerne Antoni, Z zakresu statystyki szkolnej m. Łodzi, wydane nakładem Magistratu w 1919.
• Gombrich Ernst, Sztuka i złudzenie. O psychologii przedstawiania obrazowego, Warszawa 1981.
• Heyman Łukasz, Nowy Żoliborz 1918-1939, Wrocław 1976.
• Imrie Robert, Thomas Huw, British Urban Policy and Urban Development Corporations, London 1993
• Jaroszewski Tadeusz, Piękne dzielnice. Uwagi o architekturze luksusowej w Warszawie w latach trzydziestych, [w:] Sztuka lat trzydziestych, Warszawa 1991, s.167-202.
• Jaworowski Henryk, Ewolucja typologiczna domu mieszkalnego w śródmieściu Łodzi w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, [w:] KAiU, R. 1984, z.1-2, s.163-176.
• Jaworowski Henryk, Walczak Wojciech, Planownie przestrzenne w procesie rozwoju Łodzi w latach 1918-1939, [w:] Miscellanea Łódzkie, z.1/1984, s.109-135.
• Jaworska-Maćkowiak Celina, Maćkowiak Tadeusz, Pomniki łódzkie, Łódź 1998.
• Jencks Charis, Le Corbusier, Warszawa 1982.
• Juzwa Nina, Wódz Kazimiera, Rewitalizacja historycznych dzielnic mieszkalno-przemysłowych. Idee, projekty, realizacje, Katowice 1996.
• Kaczmarek Sylwia, Social and spatial revitalisation of industrial areas in British and Polish cities, [w:] Social Aspects of reconstruction of Old Industral Regions in Europe, Katowice 1998, s.120-128.
• Katowice 1865-1945-zarys rozwoju miasta, praca zbiorowa pod red. Józefa Szaflarskiegp, Katowice 1978.
• Keating Michael, The city that refused to die. Glasgow: the policy of urban regeneration, Aberdeen University Press, 1988.
• Kidd Alan, Manchester, Rybum Publishing 1993.
• Klajmon Barbara, Katowicka kamienica mieszczańska 1840-1918. Śródmieście, Katowice 1997.
• Kłosiewicz Lech, Modernizm Polski-Wprowadzenie do tematu, [w:] KAiU, R.2000, z.2.
• Kolanowska Helena, Warszawa funkcjonalna. Uczestnictwo Polski w CIAM, [w:] Awangarda Polska. Urbanistyka-Architektura 1918-1939, Paris-Warszawa 1981, s.49-63.
• Konkurs na budowę nowego gmachu „Domu Ludowego” w Łodzi, [w:] AiB, z. 8, R. 1926, s. 1-25.
• Konkurs na kolonie mieszkalne na Polesiu Konstantynowskim i Nowym Rokiciu w Łodzi, [w:] AiB, R. 1928, z. 1, s. 121 nn.
• Konkurs na opracowanie planu zabudowania dzielnicy przy dworcu kolejowym Łódź-Fabryczna w Łodzi, [w:] AiB, z. 5, R. 1933, s. 154-157
• Konkurs na projekt szkicowy więzienia kamo-śledczego w Łodzi, [w:] AiB, z. 10, R. 1931, s. 351-352.
• Konkurs powszechny nr 103 na rozplanowanie i ukształtowanie Placu im. Gen. Dąbrowskiego w Łodzi oraz na projekt szkicowy Gmachu Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego, [w:] AiB, z. 7, R. 1938, s. 221- 233
• Kononowicz Wanda, Problemy rewaloryzacji osiedli mieszkaniowych dwudziestolecia międzywojennego we Wrocławiu, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX wieku w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 62-77.
• Kononowicz Wanda, Wrocław — kierunki rozwoju urbanistycznego w okresie międzywojennym, Wroclaw 1997.
• Koter Marek, Rozwój układu miejskiego Łodzi wczesnoprzemysłowej, [w:] Miscellanea Łódzkie, z. 1/ 984, s. 57.
• Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku, pod red. Sławomira Gzella, TUP Oddział Warszawski, Warszawa 2002.
• Księga pamiątkowa dziesięciolecia samorządu miasta Łodzi, Łódź 1929.
• Kucza-Kuczyński Konrad, Zawód — Architekt. O etyce zawodowej i moralności architektury, Warszawa 2004.
• Kuhnke Monika, Rudolf Świerczyński 1883-1943 życie i twórczość, [w:] KAiU, R. 2000, z .3-4, Warszawa 2001.
• Lawson Bryan, The language of space, Architectural Press, Oxford 2001.
• Les styles du XXe sičcle, Deborah Gill, Karen Hurrell, Robert Prescott-Walker, Martin Reymond, Vicky Richardson, Paris 1999.
• Lenartowicz J. Krzysztof, Słownik psychologii architektury dla studiujących architekturę, Kraków 1997.
• Leśniakowska Marta, Architektura w Warszawie. Lata 1918-1939, Warszawa 2001.
• Lisowski Bohdan, Rozwój nowatorskiej myśli architektonicznej w Polsce w latach 1918-1978, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918-1978, Warszawa 1989, s. 83-92.
• Lisowski Bohdan, Skrajnie awangardowa architektura XX wieku (1900-1914), Kraków 1962. A
• Lorens Piotr, Problemy rewitalizacji układów urbanistycznych osiedli socjalnych okresu dwudziestolecia międzywojennego w Gdańsku, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX w. w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 96-106.
• Lorentz Zygmunt, Trzy raporty Rajmunda Rembielińskiego, prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego z objazdu obwodu łęczyckiego w roku 1820, Rocznik Oddziału Łódzkiego PTH, t. 1, 1928, Łódź.
• Loos Adolf, Über Architektur. Ausgewählte Schriften. Die Originaltexte, Adolf Opel, Wien 1995.
• Lynch Kevin, City sense and city desigin, The M.I.T. Press, Massachusetts, London 1995.
• Lynch Kevin, The image of the city, The M.I.T. Press, Massachusetts, London i960.
• Lobocki Jan Modest, Architectura Militaris Polona 1918-1978, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918-1978, Warszawa 1979, s. 93-120.
• Łukoś Leszek, Cztery osiedla społeczne zabudowy jednorodzinnej z czasów międzywojennych w Łodzi w oczekiwaniu na rewitalizację, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX wieku w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 107-115.
• Małachowicz Edmund, Architektura dwudziestolecia międzywojennego w Wilnie, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918-1978, Warszawa 1989, s. 121-141.
• Mały Rocznik Statystyczny 1939.
• Marzyński Stanisław, Działalność budowlana gminy miasta Wiednia, [w:] AiB, R. 1929, z. 9, s. 337.
• Minorski Jan, Polska nowatorska myśl architektoniczna w latach 1918-1939, Warszawa 1970.
• Mythos Großstadt, Architektur und Stadtbaukunst in Zentraleuropa 1890-1937, Herausgegeben von Eve Blau und Monika Platzer, Prestel Verlag, München-London-New York, 1999.
• Nałęcz-Gostomski Władysław, Dzieje i rozwój Wielkich Katowic jako ośrodka górnośląskiego przemysłu i stolicy nowego województwa śląskiego, Katowice 1926.
• Nowakowska Izabela, Łódzkie szkoły średnie pod koniec XIX w. i na początku XX w., [w:] Kurier szkolny, nr 1/1999
• Odorowski Waldemar, Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922-1939, Katowice 1994.
• Olenderek Joanna, Architekci realizujący w Łodzi hasła europejskiego ruchu reformy mieszkaniowej w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] KAiU, R. 1990, z. 3-4, s. 197-205.
• Olenderek Joanna, Granice architektury według Adolfa Loosa, [w:] Definiowanie przestrzeni architektonicznej. Granice architektury, III Międzynarodowa Konferencja Naukowa Instytutu Projektowania Architektonicznego, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 2003, s. 262-265.
• Olenderek Joanna, Jak chronić kolonie mieszkalne Łodzi II Rzeczypospolitej w czasach IIIRP, [w:] Budownictwo społeczne I pol. XX w. w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 119-137.
• Olenderek Joanna, Museums Quartiers -Wiedeński przykład definiowania przestrzeni publicznej, [w:] Definiowanie przestrzeni architektonicznej, I Międzynarodowa Konferencja Naukowa Instytutu Projektowania Architektonicznego, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 2001, s.185-190.
• Olenderek Joanna, Społecznie najpotrzebniejsza architektura mieszkaniowa Łodzi II Rzeczypospolitej, [w:] KAiU, T. XLV, R. 2000, z. 2, s. 120-140.
• Olenderek Joanna, Step by step — wiedeński przykład kształtowania miasta przyjaznego ludziom, [w: ] Definiowanie przestrzeni architektonicznej. Projektowanie architektury a teoria, II Międzynarodowa Konferencja Naukowa Instytutu Projektowania Architektonicznego, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 2002, s. 246-251.
• Olenderek Joanna, Sztuka kształtowania przestrzeni publicznych w Łodzi II Rzeczypospolitej, [w:] Sztuka w Łodzi 2, Łódź 2003, s. 55-70.
• Olenderek Joanna, To miejsce, ten czas, ci ludzie — jak ocalić „Ziemię obiecaną”?, [w:] Przegląd budowlany, Z. 10, R. 2000, s. 4-8.
• Olenderek Maciej, W poszukiwaniu kierunków twórczych w architekturze budynków szkół Łodzi II Rzeczypospolitej, [w:] Ars sine sciencia nihil est. Księga ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Świechowskiemu, Warszawa 1997 s.180-186.
• Olszewski Andrzej Kazimierz, Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925, Wrocław 1967.
• Ostrowski Wacław, Świetna karta w dziejach planowania w Polsce, 1815-1830, Towarzystwo Urbanistów Polskich, Warszawa 1949, s. 81-91.
• Ostrowski Wacław, Urbanistyka współczesna, Warszawa 1975.
• Parki Łodzi, praca zbiorowa pod redakcją Jakuba Mowszowicza, Łódź 1962.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Geneza i działalność TUP w latach 1923-1939 a rozwój myśli urbanistycznej w Polsce, [w:] Towarzystwo Urbanistów Polskich 1923-1973, praca zbiorowa, Warszawa 1973, s-13-34.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Kierunki rozwoju urbanistyki polskiej okresu międzywojennego a ewolucja osiedla mieszkaniowego, [w:] Sztuka XX wieku, Warszawa 1971, s. 153-188.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Narodziny miasta nowoczesnego, [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, Warszawa 1973, s. 51-78.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Osiedle mieszkaniowe w ewolucji urbanistyki polskiej XX-lecia międzywojennego, [w:] Budownictwo społeczne I pol. XX w. w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 138-141.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Osiedle, miasto, region, kraj, [w:] Awangarda Polska. Urbanistyka-Architektura 1918-1939, Paris-Warszawa 1981, s. 25-48.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Początki polskiej nowoczesnej myśli urbanistycznej, [w:] Sztuka około 1900, Warszawa 1967, s. 63-92.
• Pawłowski Krzysztof Kazimierz, Refleksje na temat kryteriów wartościowania współczesnych założeń urbanistycznych i sposobów ich adaptacji do nowych potrzeb i uwarunkowań, [w:] Kryteria oceny krajobrazu kulturowego miast współcześnie rozwijanych, Krajobrazy, 4 (16), Warszawa 1994, s. 40- 45
• Piotrowski Roman, Ponikiewski Marek, Sadowski Zygmunt, Akcja budowlano-mieszkaniowa Zakładów Ubezpieczeń Społecznych w latach 1930-1933, Warszawa 1934.
• Piotrowski Roman, Przyczynek do sprawy mieszkaniowej w Polsce, [w:] PRAESENS, R. 1930, nr 2, s. 79-80. • Ponikiewski Marek, Budownictwo mieszkaniowe Zakładów Ubezpieczeń Społecznych, [w:] DOM, R. 1932, nr 3, s. 16.
• Popławska Irena, Architektura Łodzi w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] KAiU, R. 1983, z. 1, s. 41-56.
• Prognoza ludności i gospodarstw domowych województwa łódzkiego do roku 2030, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2001.
• Rocznik statystyczny miasta Łodzi, Rok 1925, Łódź 1926.
• Rocznik statystyczny miasta Łodzi, Rok 1927, Łódź 1927.
• Rocznik statystyczny Łodzi 1945-1947, Łódź 1948.
• Roguska Jadwiga, Helena i Szymon Syrkusowie: Koncepcje typizacji i uprzemysłowienia architektury mieszkaniowej, [w:] KAiU, R. 2000, z. 2, s. 105-119.
• Roguska Jadwiga, Warszawskie echa nowych koncepcji w planowaniu zabudowy czynszowej na początku XX wieku, [w:] KAiU, R. 1980, s. 85-101.
• Rosin Ryszard i Bandurka Mieczysław, Łódź 1423-1823-1973. Zarys dziejów i wybór dokumentów, Łódź 1974.
• Rosset Edward, Samorząd łódzki w walce z głodem mieszkaniowym, Łódź 1930.
• Samorząd Miasta Łodzi w latach 1933-1937, Łódź 1938.
• Samorząd m. Łodzi w latach 1928-1932. Sprawozdanie Zarządu Miejskiego, Łódź 1933.
• Samorząd Miejski (organ Związku Miast Polskich), 1935, nr 22.
• Sołtysik Maria Jolanta, Budownictwo społeczne międzywojennej Gdyni. Problemy ochrony i rewitalizacji, [w:] Budownictwo społeczne I poł. XX w. w Europie. Problemy ochrony i rewitalizacji, Materiały z Międzynarodowej Konferencji, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2000, s. 148-161.
• Sołtysik Maria Jolanta, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 1993.
• Sołtysik Maria Jolanta, Na styku dwóch epok. Architektura gdyńskich kamienic okresu międzywojennego, Gdynia 2003.
• Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Osiedli Robotniczych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za 1938 rok, Warszawa 1939.
• Statystyka Łodzi, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2000.
• Stefański Krzysztof, Architekt Józef Kaban (1886-1969), [w:] KAiU, R. 1990, z. 3-4, s. 207-215.
• Stefański Krzysztof, Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi, Łódź 2000.
• Stefański Krzysztof, Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź 2001.
• Stefański Krzysztof, Kościoły Łodzi międzywojennej, [w:] Sztuka w Łodzi 2, Łódź 2003, s. 103-118.
• Strzelecki Jan, Co to jest T.O.R., [w:] DOM, R. 1934, nr 3/4.
• Strzałkowski Jacek, Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997.
• Studia nad budową tanich domów jednorodzinnych w osiedlach podmiejskich, [w:] DOM, R. 1932, nr 11/12, s. 34-42.