Transport miejski. Ewolucja i problemy współczesne

• Autorzy: Wesołowski J.

Warianty tytułu

EN

City transport. Its evolution and present problems

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Przemieszczanie się, już choćby ze względu na czas, który się mu poświęca, ma istotne znaczenie w dziejach cywilizacji, wytwarzając specyficzne wzorce zachowań. Z faktu na ile zakorzenione jest doświadczenie związane z jakimś sposobem podróżowania, wynikać mogą wnioski dla polityki transportowej. Można i trzeba zadać sobie pytanie kto, jak często i w jaki sposób podróżuje. Ale dzieje transportu miejskiego to także dzieje rozwoju techniki w ogólności. Coraz częściej ostatnio, wraz ze zmniejszaniem się narodowych partykularyzmów, właśnie dzieje wytwórczości, obejmujących myśl technologiczną, stają się ważną płaszczyzną porozumienia. Zatem opisanie dziejów przemieszczania się, choćby tylko w ujęciu przestrzennym, ma takie samo znaczenie, jak opisanie dziejów władzy albo dziejów wojen. Istnienie albo brak szerszego zainteresowania tą problematyką wiele mówi o naturze społeczeństwa. W każdym razie transport nie jest wyłączną domeną inżynierii, ale powinien być także elementem historii powszechnej. Same urządzenia transportowe i pojazdy, niejednokrotnie bardzo skomplikowane, stały się znaczącym elementem miejskiego pejzażu. Im później, tym bardziej o nim stanowią. Ulica baroku jest inna od ulicy XIX-wiecznej, tak samo jak ta druga różni się od ulicy współczesnej. Nawet jeśliby problematykę dziejów urbanistyki zawęzić do statycznych dzieł architektury, to nie sposób pominąć elementów transportu. Tymczasem sporo obszernych i wartościowych skądinąd opracowań nie dostrzega mostów, dworców czy małej architektury przystanków i sieci tramwajowych. Historia urbanistyki pojęta jako dzieje przemian architektury i przestrzeni jest niepełna, jeśli nie zajmuje się transportem. Transport, ruch uliczny i urządzenia z nim związane potrafiły zarówno ożywiać miasto, jak i zaprzeczać wartościom reprezentowanym przez komponowany pejzaż miejski. Transport miejski można rozumieć wąsko i szeroko. Już na wstępie, używając „transport", a nie jak przyjęło się w Polsce „komunikacja", autor chce zaznaczyć, że interesuje go problem fizycznego przemieszczania się w przestrzeni, a nie problem kontaktów społecznych albo wędrowania informacji. Dalej, subiektywnym wyborem autora jest pominięcie przewozu towarów w mieście, niewątpliwie ważnej, ale cokolwiek drugoplanowej roli miejskich systemów transportowych, i skupienie się na ruchu osób z wykorzystaniem pojazdów i infrastruktury służącej do przemieszczania się w obrębie obszarów zurbanizowanych. Nie jest więc przedmiotem tej pracy kolej sieci krajowej, chyba że służy potrzebom lokalnym, jest nim natomiast sieć dróg krajowych w obrębie miasta, mimo że część ich użytkowników może poruszać się w relacjach pozamiejskich. Z drobnymi wyjątkami nie weszły w zakres zainteresowania autora rozmaite rozwiązania planowane, a nawet te spośród zrealizowanych, które nie wyszły poza fazę eksperymentu. Autor starał się skupić na tym, co naprawdę było, a nie na tym, co się zapowiadało, że będzie (choćby nawet stało się w przeszłości powodem dużego zużycia papieru). Granice miejskiego systemu transportowego są niezwykle trudne do określenia. Po pierwsze dlatego, że - wbrew statystykom - nie wiadomo, gdzie miasto się kończy, a gdzie zaczyna. Tym mniej jeszcze wiadomo o granicach aglomeracji. Po drugie - wiele środków transportu, które wykraczają daleko poza strefę zurbanizowaną, może także obsługiwać potoki pasażerów w jej obrębie. Ze względu na kryterium przeznaczenia, a nie na własności pojazdów, pasażerski transport miejski można podzielić na publiczny i indywidualny. Elementem tego pierwszego jest transport zbiorowy albo mniej zręcznie masowy, bo obejmuje pojazdy wieloosobowe. Transport indywidualny to od połowy XX w. przede wszystkim samochód osobowy. Autor używa pojęcia „transport miejski" jako synonimu „transportu w miastach" - cokolwiek wbrew przyjętej w Polsce praktyce, a to dlatego, że pisze również o tych 90 z górą procentach podróży, które w miastach amerykańskich odbywa się samochodem. Miejski transport publiczny obejmuje natomiast środki przemieszczania się dostępne dla każdego, kto opłaci przejazd. Transport ten, funkcjonując w obrębie zespołu miejskiego, powinien w zasadzie odznaczać się systemem stałych tras i starym rozkładem jazdy obiecującym znaczną częstotliwością kursowania. Jednak, mimo że uważa się 10 minut za najwłaściwszą dolną granicę częstotliwości (czyli górną cierpliwości oczekujących), istnieje bardzo wiele linii kursujących dużo rzadziej, a nawet raz dziennie, jak te obsługiwane przez autobusy szkolne albo linie ogólnodostępne eksploatowane z myślą o początku i zakończeniu pracy konkretnej instytucji. Ponadto istnieje cała ogromna grupa para-transportu publicznego (paratransit), takiego choćby jak taksówki czy riksze, które nie mają ani tras, ani rozkładów jazdy, ale spełniają znaczną rolę w obsłudze transportowej. Inną formą paratransportu publicznego jest carpooling albo vanpooling: wiele osób stale przemieszcza się prywatnymi samochodami na miejscu pasażera, zwykle partycypując w kosztach podróży.Myśląc o transporcie miejskim, a zwłaszcza o jego dziejach, nie sposób pominąć przemieszczania się pieszego. System dróg pieszych istniał zawsze, kiedyś był zdecydowanie dominujący, dziś stanowi w większości dopełnienie sieci transportu mechanicznego. Choć i z tym różnie bywa, wiele bowiem podróży można wykonać alternatywnie, a wybór zależy wówczas od wielu czynników, z subiektywnym poczuciem bezpieczeństwa i komfortu na czele. Naturalnym korytarzem ruchu pieszego zawsze była ulica - i od niej wypada więc zacząć rys historyczny. Przedmiotem tej pracy nie są ściśle techniczne dzieje pojazdów i infrastruktury transportowej, w której to dziedzinie autor nie jest ani kompetentny, ani specjalnie zamiłowany, chyba że za takie uznać ewolucję formy pojazdów publicznych (do dziejów samochodu istnieje bowiem dość obszerna literatura). Praca jest natomiast próbą ujęcia dziejów poszczególnych elementów systemu transportowego miasta, zwłaszcza w aspekcie jego organizacji, urządzenia w miejskiej strukturze i zewnętrznego ukształtowania. Przedmiotem pracy nie są też dzieje transportu miejskiego w Polsce, chociaż autor starał się przywołać elementy polskiego dorobku w tej dziedzinie w perspektywie uniwersalnej. Jest zrozumiałe, że polskiego czytelnika mogłyby one zainteresować szczegółowo - przekraczałoby to jednak ramy tej pracy.

EN

The author has attempted to create a panorama of the development of transport in cities. Unlike many syntheses, the book deals not only with the public but also with the individual transport. Such a scope was necessary to analyse the influence the increase of the mobility has exerted on cities. Although the author mostly focused on the Western experience, in many cases he tried to see the subject in the universal perspective. In many cases there is reference to the development in Poland, in order to provide Polish reader with the opportunity of comparison. Another task the book tries to fulfil is to look not only at the model developments but also to discuss the unique solutions that abounded especially before the standards of transport engineering were established that brought along their modification or, in very many cases, rejection. As standardisation took place in time when public transport, challenged by motorisation, began to contract, the earlier experiences may often seem now, when 'sustainable development' is promoted, to have been given up too lightheartedly. The first chapter deals with the mechanical era and looks at the history of a street, street traffic (including horse omnibuses) and of covering water distances (Chapter I: Before the Widespread of Mechanisation). What follows in the next four chapters is description of the development of the rail transport network: "heavy" steam railways (Chapter II: The Steam City Railway), of tramways (Chapter III: The Hegemony of Tram), of various systems of electric railways (Chapter IV: The Electric City Railway) and, last but not least, of the urban mountain railways (Chapter V: Dealing with the Height). These all contributed to what may be called the first transport 'revolution', when mechanical mobility by means of public transport became an every day experience for a great p*art of the urban population. The second 'revolution' characterised by the predominance of private conveyances came with the mass production of the motor car. Although in America it began as early as in the first quarter of the 20th century, elsewhere it may still be in the process of happening. Contemporary status of the city transport has been discussed in two chapters. One was devoted to motorisation and its role in transforming the image of the city as well as the character of the city transport itself (Chapter VI: In the Motor Age). The following chapter deals with the reaction to the threat of the overall 'erosion' of the city by means of policies aimed at stimulating the 'sustainable mobility' (Chapter VII: The Pragmatism of the Post-Modernity). Whether this change can be called third transport 'revolution' may be debatable; however freeing vulnerable areas from excessive traffic became a major goal of many cities over the last decades. Closing chapter (VIII, The Choice) is supposed to assess the contradictions in present-day city transport development, both within the 'better developed' world and universally. It is suggested that, despite verbal declarations, the future of cities and their transport, is not determined especially in countries where motor car is a relatively recent fascination (e.g. Poland). Most chapters are followed by a number of case studies, looking at various systems in a single city in detail. It is nothing new to observe that development of transport was both stimulating the urban growth and deteriorating the urban structures. Delivering possibilities to travel catered for functional segregation of inner city areas and urban expansion. Providing the public with a motor car catered for the decrease of land use density. However it is not only transport that controlled the process of urban change. Its intensity varied depending on the intricate combination of influences exerted by economical and cultural circumstances which revealed themselves in the dominating trend of town and transport planning. Experiences from American perspective differ substantially from these of Europe or Japan. Transport is always performed at some expense. Street traffic has been a nuisance and hazard since at least Roman times, but people stuck to frequented streets as the offered better opportunities for business and social life. There is a immanent contradiction between the city and transport - transport is created by the city and is both vital and harmful. The ability to find a formula of coexistence, a modus vivendi, is absolutely essential. There may be various ways of doing it. Some cities seem to purely accept the harm by resignation - which means poor quality of life for most city users. This may take place when no or very limited investment is undertaken in transport system(syndrom of the Third World, in Europe Naples was comparative example until very recently) or even when such investment takes place but with limited segregation of the form of transport as recipient of expenses (East Asia, Latin America). Some cities reshape dramatically when space abounds - which results in what may be called de-urbanisation and has limited social benefactors, whatever big share they constitute in an overall urban population (North America). Some cities try to find a third way, the way of balancing the demand and the way of meeting it (Western and Central Europe). This policy is based on the observation that it is not the volume of traffic, but rather the speed of vehicles and volume of traffic facilities that deteriorated and, when allowed, continue to deteriorate living conditions in cities. Although the general trend in the evolution of was visible, city transport was by no means uniform. At every stage of the mechanical transport era there were many places across the world which lagged behind. Eventually, leaving apart the extremities, this may sometimes appear a blessing in disguise - in Melbourne criticised trams slowly became en vogue when fashion changed and public awareness increased. Moreover, innovations in transport showed an amazing variety of solutions. Even the metro tends to have different technical characteristics when systems from different cities are compared, Paris and Moscow standing for two extremities. Here it is a small-sized railway with frequent stops, there an affair of an almost main line scale. This diversity has even been aggravated with the arrival of the motor car culture. Contrary to the opinions of the 1960s, it is not possible now (even if it ever was in the past) to perceive the development of city and its transport in a uniformed way. Somewhere the road has divided into a motor car oriented model and a public transport oriented one, that 'powered' by inertia of tradition, tries continuously to keep and modify the old form. This discrepancy is perhaps where the cultural aspects of the technological feature of the city transport lie.It is not a matter of progress or economic calculation to choose the way the city transport and the city itself is to be developed, but it is a matter of hierarchy of values common to the ruling majority. This is where planning stems from. We are now living in the world where Vienna or Basle face Houston and Detroit, with a range of several thousands of cities in between.The notion of modernity differs with the point of view or at least differed until fairly recently.

Słowa kluczowe

PL

transport miejski; koleje parowe; tramwaj; epoka samochodu

EN

city transport; steam railways; tram; motor age

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Rozprawy Naukowe / Politechnika Łódzka
• Rocznik: 2003
• Tom: Z. 319
• Strony: 5--307
• Opis fizyczny: Bibliogr. 313 poz.

Twórcy

autor

Wesołowski J.

Bibliografia

• 1 Edwin P. Alexander, Down at the Depot, Bramhall Hse., New York, 1970
• 2 Eiichi AOKI, Mitsuhide IMASHIRO, Shinichi Kato, Yasuo W ak uda, A History of Japanese Railways 1872-1999, East Japan Railway Cultural Foundation, Tokyo, 2000
• 3 Joäo de AZEVEDO, Lisboa. 125 anos sobre cams, Roma Editora, Lisboa, 1998
• 4 T.C. BARKER, Michael Robbins, A History of London Transport, Vol. 1-2, Allen & Unwin, London, 1974
• 5 Michael B arry, The Revolution in Light Rail, Frankfort Press, Dublin, 1991
• 6 P. H. Bendtsen, Town And Traffic in the Motorage, Danish Technical Press, Copenhagen, 1961
• 7 BERLIN und seine Bauten,T.X., Bd.B(l), Städtischer Nahverkehr, Emst u. Sohn, Berlin, 1979
• 8 Berlin und seine Eisenbahnen 1838-1896, Springer, Berlin, 1896
• 9 Tadeusz BIAŁECKI, Historia Szczecina. Zarys dziejów miasta od czasów najdawniejszych do 1980 r., Ossolineum, Wrocław, 1992
• 10 Colin Buchanan, Traffic in Towns, HMSO, London, 1963
• 11 Dale BUDD, Randall WILSON, Melbourne's Marvellous Trams, UNSW Press, Sydney, b.d.w.
• 12 Daniel BURNHAM, Constructing Chicago, Yale University Press, New Haven-London, 1991
• 13 CARS of Pacific Electric, Vol. 2: Interurban & Deluxe Cars, Interurbans Special 36, Los Angeles, 1965
• 14 The COSTS of Sprawl - Revisited, Transit Cooperative Research Pogram, Report 39, Transportation Research Board, National Research Council, National Academy Press, Washington, DC, 1998
• 15 Rene COURANT, Le temps des tramways, Editions du Cabri, Menton, 1982
• 16 Edwin COURSE, London's Railways, Batsford, London, 1962
• 17 Desmond CROOME, Alan JACKSON, Rails through the Clay - a History of London's Tube Railways, Capital Transport, London, 1993 (2nd Ed.)
• 18 CURITIBA voor beginners, Nederlands Institut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting, Den Haag, 1994
• 19 Władysław Czarnecki, Projektowanie miast i osiedli, t. I, IV, V, VI, PWN, Warszawa, 1960-64 i następne wydania;
• 20 H. J. F. DE ROY VAN ZUYDEWIJN, Per noord zuid er op uit! Een tramreis van Volendam naar Scheveningen, De Bussy, Amsterdam, ok. 1970?
• 21 Ignacy Drexler, Szerokość ulic w miastach, Ossolineum, Lwów, 1928;
• 22 John A. DROEGE, Passenger Terminals and Trains, McGraw Hill, New York, 1916
• 23 Hermann Ehlgötz, Städtebaukunst, Quelle & Meyer, Leipzig, 1921
• 24 Cecil D. ELLIOTT, Technics And Architecture, MIT Press, Cambridge- London, 1992
• 25 Hamilton ELLIS, British Railway History, vol. 2, London, 1959
• 26 Leonardo Fernandez Troyano, Tierra sobre el Agua, Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales у Puertos, Collección de ciencas, humanidades e Ingenieria No 55, Madrid, ok. 1999
• 27 Frank Ferneyhough, The History of Railways in Britain, Osprey, Reading, 1975
• 28 Pavel FOJTlK, Stanislav Linert, Frantiśek ProŚEK, Historic mestske hromadne dopravy v Praze, DPP a.s., Praha, 2000, str. 64-67.
• 29 FOUR World Cities. A Comparative Study of London, Paris, New York and Tokyo, Llewelyn-Davies, UCL Bartlett School of Planning, Comedia, London, 1996
• 30 James Fraser, The Railway System, Past Present and Projected, of the City of Sydney and its Suburbs, w: Electrification of Sydney & Suburban Railways. The Genesis of the Sydney Electric Railway System, Australian Railway Historical Society, New South Wales Division, Sydney 1987 - reprint referatów przedstawionych “The Institution of Engineers, Australia” w 1926 r.
• 31 John W. GAHAN, The Line Beneath the Liners, Avon Anglia, Weston- Super-Mare, 1983
• 32 John W. GAHAN, Seventeen Stations to Dingle, Countyvise - Avon-Anglia, Birkenhead - Weston-Super-Mare, 1982
• 33 Marc Gaillard, Histoire des transports parisiens de Blaise Pascal a nos jours, Horvath, Paris, ok. 1988
• 34 GESCHICHTE der Zukunft des Verkehrs. Verkehrskonzepte von der Frühen Neuzeit bis zum 21. Jahrhundert, red. H.-L. Dienel, H. Trischler, Campus, Frankfurt (M), 1997
• 35 Siegfried Giedion, Przestrzeń, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, wyd. polskie PWN, Warszawa, 1968 (1-sze wyd. 1940)
• 36 Józef GIERCZAK, Fenomen auta w przestrzeni, Ofic. Wyd. Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1994
• 37 E. GIESE, Schnellstraßenbahnen, Verlag W. Moser, Berlin, 1917
• 38 Edmund Goldzam t, Architektura zespołów śródmiejskich i problemy dziedzictwa, PWN, Warszawa, 1956
• 39 Kazimierz GRONIOWSKI, Z dziejów motoryzacji, Wyd. Naukowo- Techniczne, Warszawa, 1963
• 40 Cornelius GURLITT, Handbuch des Städtebaues, Zirkel, Berlin, 1920
• 41 Peter G. Hall, Cities of Tomorrow, Basil Blackwall, Oxford, 1990 (wyd. pierwsze 1988)
• 42 Brian Hardy, Paris Metro Handbook, Capital Transport, London, 1993 (3rd Ed.)
• 43 Carmen Harriet Maria Hass-Klau, The Pedestrian and City Traffic. The History of Protecting Pedestrians and Residents from the Effects of Wheeled and Motor Traffic with Special Reference to Britain, Germany and the United States, jako „Bericht zum Forschungsprojekt 8747 der Bundesanstalt für Straßenwesen, Bereich Unfallforschung”, Bergisch Gladbach, 1989
• 44 Walter Hefti, Schienenseilbahnen in aller Welt, Birkhäuser, Basel- Stuttgart, 1975
• 45 tenże, Zahnradbahnen der Welt, Birkhäuser Verlag, Basel-Stuttgart, 1971
• 46 Edward HIGBEE, The Squeeze; Cities Without Space, Morrow, New York, 1960
• 47 George W. Hilton, John F. D ue, The Electric Interurban Railways in America, Stanford University Press, Stanford, 1964
• 48 A HISTORY of Transport, G. N. Gorgano (red.), Dent & Sons, London, 1972
• 49 J. B. Horne, T. B. MAUNOL, Liverpool Transport, vol.2: 1900-1930, Transport Publishing, LRTA, 1982
• 50 Clifton HOOD, 722 Miles. The Building of the Subways and How They Transformed New York, Johns Hopkins UP, Baltimore, 1995 (1-sze wyd. 1993) Wolfgang Huss, Wolf Schenk, Omnibus-Geschichte, T. 1-2, Hussverlag, München, 1982, str. 110 i nn.
• 51 Marcin HYLA,. Miasta dla rowerów, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Wyd. Zielone Brygady, Kraków, 1996.
• 52 Jane JACOBS, The Death and Life of Great American Cities, (oryg. Random House, 1961), Penguin, Harmondsworth, 1994
• 53 70 JAHRE elektrisch. Zur Entwicklung der Berliner S-Bahn, Berliner S-Bahn Museum, GVE e.V., Berlin, 1994
• 54 Henryk JANCZEWSKI, Warszawa. Geneza i rozwój inżynierii miejskiej, Arkady, Warszawa, 1971
• 55 Michał Kelles-Krauz, Kryzys energetyczny a komunikacja, w: Projektowanie komunikacji. Struktura miasta a układ komuikacyjny,
• 56 Materiały z semnarium, ZG SARP, Radom, 1979
• 57 Ernst KURZ, Die Städtebaulische Entwicklung der Stadt Wien in Beziehung zum Verkehr, jako: Beiträge zur Stadlforschung, Stadtentwicklung und Stadtgestaltung, H.6, Magistrat der Stadt Wien, 1981
• 58 Clive LAMMING, Paris Ferroviaire, Parigramme, Paris, 1999
• 59 David LAWRENCE, Underground Architecture, Capital Transport, London, 1995
• 60 Maxwell G. Lay, Die Geschichte der Straße: vom Trampelpfad zur Autobahn, wyd. niem.: Campus Verlag, Frankfurt (M), 1994
• 61 Light RAIL and Town Planning, UITP, Bruxelles, ok. 1993.
• 62 Lwów 1934-1939. Drogi rozwojowe gospodarki miejskiej, Zarząd kr. st. m. Lwowa, 1939
• 63 Umberto MARIOTTI BlANCHl, I trasporti di Roma. Dal tram a cavalli al metrd, s. „Roma Tascabile”, Tascabili Economici Newton, Roma, 1995
• 64 John P. M c Ka y , Tramways & Trolleys. The Rise of Urban Mass Transit in Europe, Princeton University Press, 1976
• 65 Georg MANDEL, Harald WAGNER, Verkehrs-tunnelbau, Bd. I-II (...), Emst & Sohn, Berlin 1968-69
• 66 Eric de Mare, The Bridges of Britain, Batsford, London, ok. 1954
• 67 Tadeusz MAZUREK, Komunikacje miejskie, cz. I-IV, PWN, Łódź, 1955-1964
• 68 Metros der Welt, red. H. Saitz, Transpress, Berlin, 1992 (П wyd.)
• 69 William Hemingway Mills, Railway Construction, Longmans, Green & Co., London 1905 В. R.
• 70 MITCHELL, European Historical Statistics 1750-1970, The Macmillan Press Ltd., 1975, 1978
• 71 Lewis MUMFORD, The City in History, Penguin, Harmondsworth, 1975, (1-sze wyd. 1961)
• 72 Lewis MUMFORD, The Highway And The City, Seeker & Warburg, London, 1963
• 73 The New York Subway. It's Construction & Equipment, Interborough Rapid Transit, New York, (ok. 1910) - dostępna na witrynie nycsubway.org
• 74 NORD-SÜD-Bahn. Vom Geistertunnel zur City-S-Bahn, IGEB, Berlin, 1992
• 75 Francisco OGLIELI, Ulisse Paci, La Circumvesuviana 1890-1990. 100 anni di storia, 144 chilometri di technologia, dostępna na witrynie Ferrovia Circumvesuviana
• 76 Donald J. OLSEN, The City as A Work of Art: London, Paris, Vienna, Yale University Press,-New Haven, 1986
• 77 Piotr OLSZEWSKI, Zasady planowania systemu parkingów i organizacji parkowania w miastach, Instytut Kształtowania Środowiska, Zakład Komunikacji Miejskiej, Warszawa 1980
• 78 Wacław OSTROWSKI, Uurbanisme contemporain. Des origines a la Charte dAthenes, Centre de Recherche d’Urbanisme, Paris, 1968
• 79 Jerzy OSTASZEWICZ, Marian Rataj, Szybka komunikacja miejska, s. Inżynieria komunikacyjna, WKŁ, Warszawa, 1979.
• 80 PARIS - London. A Comparison of Transport Systems. (...), London Research Centre, Institut d’Amenagement et d’Urbanisme de la Region d’üe-de-France, HMSO, London, 1992
• 81 K. Krzysztof PAWŁOWSKI, Francuska myśl urbanistyczna epoki Oświecenia, Warszawa, 1970
• 82 tenże, Tony Gamier, pionnier de Turbanisme du XJC™ siede, Les Creations du Pelican, Lyon, 1993
• 83 Richard PETERSEN, Der Personenverkehr und die Schnellbahnprojekte in Berlin, w: Deutsche Strassen- und Kleinbahn-Zeitung, 1907
• 84 Stephen PLOWDEN, Towns against Traffic, Andre Deutsch, London 1972
• 85 Jan PODOSKI, Transport w miastach, s. Inżynieria komunikacyjna, WKŁ, Warszawa, 1976
• 86 Michel RAGON, Wo leben wir morgen?, Callwey, München, 1970 (1-sze wyd. franc. 1963)
• 87 Steen Eiler RASMUSSEN, London, the Unique City, London, 1936; wyd. skrócone: s. Pelican Books, Penguin, Harmondsworth, 1960
• 88 Reducing Transport Emmissions Through Planning, Dept, of Environment, Dept, of Transport, HMSO, London, 1993
• 89 Regional- und S-Bahnen jako zeszyt Bahn-Spezial, GeraNova, München, 1995
• 90 Anthony RICH, Jun., Pons, w: A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, William Smith (red.), John Murray, London, 1875
• 91 Witold Richter, z dziejów samochodu, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1986
• 92 Jean Robert, Les tramways parisiens, 2me ed., Neuilly-sur-Seine, 1969
• 93 F. W. Robins, The Story of the Bridge, Cornish Bros. Ltd., Birmingham, 1944
• 94 Michał L. ROŚCISZEWSKI, Podstawy urbanistyki i architektury dla specjalności komunikacyjnych, PWN, Warszawa, 1989
• 95 Adriana ROSSET, Drogi i mosty w średniowieczu i w czasach Odrodzenia, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa, 1974
• 96 Bernard RUDOFSKY, Streets for People. A Primer for Americans, Doubleday & Co., Garden City, NY, 1969
• 97 John Russell, Paris, Abradale Press, Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 1983
• 98 Hermann H. Saitz, Tunnel der Welt, Welt der Tunnel, Transpress, Berlin (O), 1988
• 99 tenże, Der Verkehr in die großen Städte, Transpress, Berlin (О), 1984
• 100 Gustav SCHIMPFF, Die Strassenbahnen in der Vereinigten Staaten von Amerika, Springer, Berlin, 1903
• 101 Zbigniew SCHNEIGERT, Koleje niekonwencjonalne, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa, 1971
• 102 С. C. SINGLETON, D. Burke, Railways of Australia, Angus & Robertson, Sydney, 1963
• 103 Jack SIMMONS, The Railways of Britain. A Journey Through History, Macmillan, London, 1986
• 104 W.A.C. Smith, Paul ANDERSON, An Illustrated History of Glasgow’s Railways, Irwell Press, Oldham, 1993
• 105 J. SOPER, Leeds Transport, Vol. 2: 1902-1931, Leeds Transport Historical Society, 1996
• 106 Ian SOUTER, The Cyclic Fortunes of the British Electric Tramway, mps, dysertacja MBA, Strathclyde University, Glasgow
• 107 L. SPRAGUE DE Camp, Wielcy i mali twórcy cywilizacji. Od Imenhotepa do Leonarda da Vinci, pol. wyd.: Wiedza Powszechna, Warszawa, 1973
• 108 Die Stadtbahn. Ein Viadukt mitten durch Berlin. Baugeschichte von 1875 bis heute, Berliner S-Bahn Museum, GVE e.V., Berlin, 1998
• 109 Stadtbahnen in Deutschland. Innovativ - flexibel - attraktiv, Verband Deutscher Verkehrsuntemehmen, VDV-Förderkreis e.V., 2000
• 110 Statistisches Jahrbuch deutschen Städte 1906, Wilhelm G. Korn, Breslau, 1898 i nn., potem Gustav Fischer, Jena, 1927 i nn.
• 111 Paul D. Spreiregen, The Architecture of Towns And Cities, American Institute of Architects, McGraw-Hill, New York, 1965
• 112 Wacław STEINER, Od via Appia do autostrady, Iskry, Warszawa, 1974
• 113 Strassen- und Verkehrsgeschichte deutscher Städte nach 1945. Stuttgart, Aachen, Bayreuth, jako: Archiv für die Geschichte des Strassen- und Verkehrswesens, H. 10, Kirschbaum Verlag, Bonn, 1996
• 114 Strecke ohne Ende. Die Berliner Ringbahn, Berliner S-Bahn Museum, IGEB e.V., Berlin, 1993
• 115 Bernhard Strowitzki, U-Bahn London, IGEB e.V., Berlin, 1994
• 116 Eugeniusz SZWANKOWSKI, Ulice i place Warszawy, PWN, Warszawa, 1972
• 117 The Times London History Atlas, Hugh Clout (red.), Times Books, London, 1991
• 118 Wilhelm TREUE, Achse, Rad und Wagen. Fünftausend Jahre Kultur, Bruckmann, München, 1965
• 119 Urban Transit Development in Twenty Major Cities, Automotive Safety Foundation, Washington, 1969
• 120 VSEOBščAJA istorija architektury, t. 12, cz. 1, Izdatiel’stwo literatury po stroitel’stwu, Moskva, 1975
• 121 Wilbur J. WATSON, Sara R. WATSON, Bridges in History And Legend, Jansen, Cleveland (Ohio), 1937
• 122 Der WELTVERKEHR und seine Mittel, jako: Das Buch der Erfindungen, Gewerbe und Industrien, IX. Band, Spamer, Leipzig, 1901
• 123 Jacek WESOŁOWSKI, Kolej w przestrzeni miejskiej. Problemy integracji, rozprawa doktorska, mps Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej, 1997
• 124 J. Allen Whitt, Urban Elites and Mass Transportation, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1982
• 125 Jan WOJCIESZAK Dzieje komunikacji tramwajowej na świecie, w: Technika Transportu Szynowego, Łódź, nr 1/1996
• 126 The Yellow Cars of Los Angeles. A Roaster of Streetcars of Los Angeles Railway and Successors From the 1890s to 1963, red. Jim Walker, jako Interurbans Special nr 43, Glendale, 1977
• 127 Wojciech Źródlak z zesp.; Łódzkie tramwaje 1898 - 1998, EMI Press, Łódź, 1998
• 128 Teresa ŻURAWSKA, Paradne pojazdy w Polsce XVI-XVIII w., Muzeum- Zamek w Łańcucie, PWN, Warszawa, 1989
• 129 N. Aleksander, G. Golubiov, O kompleksnym reśenii seti metropolitena i prigorodnych źeleznych dorog, w: Architektura i stroiteTstvo Moskvy, Ispolkom MGSDI, Moskva, nr 5/1961
• 130 James H. BATER, The Development of Public Transportation in St Petersburg, w: Journal of Transport History, New Series Vol. 11, No. 2, Leicester University Press, 9/1973
• 131 A Better Quality Service At the Lowest Cost. Driverless Metros, M. Döge, D. Fremaux, H. Frey (red.), A. Travart, F. Saglier, R. Dautrey, UITP, Bruksela, 1997
• 132 Manfred Bonz, Klaus-Dieter Lohrmann, Horst Schaffer, Light Rail. Criteria for a Choice, Międzynarodowy Kongres UITP, Budapeszt, 1989, Raport 7
• 133 Maurice BOURGOIN, Maurice PlERRON, Fighting congestion in city centres, XLVII Międzynarodowy Kongres UITP w Lozannie, Bruksela, 1987, Raport 1
• 134 S. Brown, R. Clausen, J.P. Etienne, H. Waling, Propellants for the Future, jako: Public Transport: The Environment and Economic Efficiency, LII Międzynarodowy Kongres UITP, Sztutgart 1997, Raport 3.1
• 135 Robert BRAUNSCHWEIG, Der Wandel der öffentlichen Meinung über motorisierte Fahrzeuge, w: Zeitschrift für Untemehmensgeschichte, Beiheft 52, Steiner, Stuttgart, 1988
• 136 Colin D. BUCHANAN, The Outlook for Traffic in Towns, w: Taming the Megalopolis, red. H. Wentworth Eldredge, Anchor Books, Garden City, NY, 1967, Vol. 1., str. 368-383.
• 137 tenże, Standards and Values in Motor Age Towns, w: Journal of the Town Planning Institute, Vol. XLVII, No. 10, grudzień 1961, str. 320-329.
• 138 A. BUSSE, Gleisbau der innerstädtischen Strassenbahnen (unterbau und Oberbau), jako: raport dla Internationaler Strassenbahn- und Kleinbahn- Verein, Internationaler Kongress Mailand 1906
• 139 A. BUSSE, Neue Erfahrungen und Verbesserungen auf dem Gebiete des Gleibaues der innerstädtischen Strassenbahnen, jako: raport dla Internationaler Strassenbahn- und Kleinbahn-Verein na Internationaler Kongress Brüssel, 1910
• 140 Lome Сарре, Including Transit, w: Public Streets for Public Use, red. A. V. Moudon, Van Nostrand Reinhold Co., New York, 1987, str. 290-298.
• 141 Krzysztof DUMAŁA, Infrastruktura techniczna ulic w Warszawie w XIX w., w: Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, IAiE PAN, Warszawa, nr 3- 4/1998
• 142 Hermann Felz, Revitalising city centres by public transport, XLVIII Międzynarodowy Kongres UITP, Budapeszt 1989, Raport 1
• 143 P. R. FOURACHE, G. G a r d n e r , Mass transit in developing cities: the role of high performance bus systems, w: Bus *92. The Expanding Role of Buses Towards the Twenty-First Century, Institution of Mechanical Engineers, London, 1992
• 144 H. FREY, Alternative approaches to the automation of a metropolitan railway, XLV Międzynarodowy Kongres UITP, Rio de Janeiro, 1983, Raport 3b
• 145 Kenneth Greenberg, Toronto: Streets Revived, w: Public Streets for Public Use, red. A.V.Moudon, Van Nostrand Reinhold Co., New York, 1987
• 146 D. F. Howard, P. Gentile, B. E. Peterson, Accessible city centres for the 21st century, XLIX Międzynarodowy Kongres UITP w Sztokholmie, 1991, Raport 1
• 147 J. HUBBELL, D. Colquhoun, D. Böiger, J. Morrall, Light-Rail Transit in Calgary, 1981-1995: A Retrospective View, w: Seventh National Conference on Light Rail Transit, Vol. 2., Transportation Research Board, National Research Council (Baltimore, Nov. 1995), National Academy Press, Washington, 1997, str. 15 i nn.
• 148 Herbert HUSSMANN, The Bus Transit System and its Contribution to Promoting Mobility and Quality of Life, LI Międzynarodowy Kongres UITP, Paryż 1995, Raport 4
• 149 28 JAHRE Stadtbahnbau Stuttgart, w: Über Berg und Tal, Stuttgarter Straßenbahnen AG, nr 3/1990
• 150 Bohdan JAŁOWIECKI, Społeczna i symboliczna wartość ulicy, w: Sieć uliczna, IUiPP Polit. Warsz., PWN, Warszawa, 1989
• 151 T. JOHANSSON, Development of the motorbus and its integration in modem surface transport systems, dial-a-bus and taxi services included, XLII Kongres Międzynarodowy UITP, Montreal 1977, Raport 4a
• 152 David W. JONES, jr., Clifford CHAMBERS, Paratransit and Ridesharing, w: Public Transportation, George E. Gray, Lester A. Hoel (red.), Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1992
• 153 Volkhard JUNG, Lange Anwege und hohe Geschwindigkeit oder: Kurze Anwege und niedrige Geschwindigkeiten?, w: Internationales Verkehrswesen nr (48) 5/1996, str. 13
• 154 Robert Kielak, STREAM - system elektrycznego pojazdu autonomicznö- sieciowego, w: Technika Transportu Szynowego, Emi-Press, Łódź, nr 9/2000, str. 42-45.
• 155 Hans-Dieter KÜHNE, Stuttgart - 50 Jahre Verkehrspalnung im Für und Wider, w: Straßen- und Verkehrsgeschichte deutscher Städte nach 1945. Stuttgart - Aachen — Bayreuth, jako Archiv für die Geschichte des Straßen- und Verkehrswesens, H. 10, Kirschbaum, Bonn, 1996
• 156 50 LAT warszawskich tramwajów elektrycznych 1908-1958, MPK w m. st. Warszawie, 1958
• 157 Eleanor Smith MORRIS, 1952-62 Center City Philadelphia, w: Architectural Design, London, nr 8/1962
• 158 P. Newman, J. Kenworthy, Gasoline consumption and cities: a comparison of U.S. cities with a global survey, w: Journal of American Planning Association, Vol. 58 (3), str. 353 i nn.
• 159 OBSŁUGA komunikacyjna w obszarach zurbanizowanych w Polsce. Ekspertyza Komitetu Transportu PAN, Andrzej Rudnicki (red.), “Zeszyty Naukowo-Techniczne Oddziału SliTK w Krakowie”, S. Monografie, nr 1 (Zesz. 30), Kraków 1994
• 160 Heinz Maria OEFTERING, S-Bahn München: Signal der Deutschen Bundesbahn zur Verbesserung des öffentlichen Personennahverkehrs, w: Die Bundesbahn, nr. 7/1972
• 161 Martin PABST, 100 Jahre Nürnberger „Straßaboh”, w: Straßenbahn- Magazin, 4/1996, GeraNova, München
• 162 Dr F. PAMPEL, Park and Ride - organisation and operation, referat na XXXIX Międzynarodowy Kongres UITP w Londynie, 1971
• 163 Philadelphia Plan, w: Architectural Design, London, nr 8/1962: str. 386- 395
• 164 Bogdan POKROPIŃSKI, Wagony tramwajów elektrycznych w Warszawie, w: Świat kolei, 2/1998, Poznań
• 165 John PUCHER, Urban passenger transport in the United States and Europe: a comparative analysis of public policies. Part 1.Travel behaviour, urban development and automobile use, w: Transport Reviews, Vol. 15, nr 2/1995
• 166 RESERVED grass covered track in Berlin, w: Electric Railway Journal, 30.X. 1909
• 167 Michał L. ROŚCISZEWSKI, Wpływ środków transportu na kształtowanie struktury przestrzennej miasta, w: Sieć uliczna, IUiPP Polit. Warsz., PWN, Warszawa, 1989
• 168 tenże, Zintegrowany system komunikacji, w: Projektowanie komunikacji. Struktura miasta a układ komunikacyjny, Materiały z seminarium, ZG SARP, Radom, 1979
• 169 Arthur SALTZMAN, Public Transportation in the 20 Century, w: Public Transportation, George E. Gray, Lester A. Hoel, (red.), Prentice Hall, Englewood Clffs, NJ, 1992
• 170 Gustav SCHIMPFF, Die Strassenbahnen in den Vereinigten Staaten von Amerika, Springer, Berlin, 1903
• 171 P. J. SEPHTON, Putting the bus back on the rails - the guided bus route to rapid transit, w: Bus '92. The Expanding Role of Buses Towards the Twenty-First Century, jako: „Proceedings of the Institution of Mechanical Engineers”, London, 1992
• 172 Stefan Sobolewski, Z problemów przebudowy centrum Łodzi, w: Przyszłość a jutro miasta. Szkice urbanistyczne, IUiPP PWarsz, PWN, Warszawa, 1977
• 173 Ludwig SpäNGLER, Die städtischen Straßenbahnen, Wien, 1927
• 174 Luc Stephan, Plaier l’habitant lau centre du choix politique, w: Urbanisme, FNAU, Paris, nr 12, kwiecień 1999
• 175 Adam ŚWIĘTOCHOWSKI, Drogi żelazne w dużych miastach, w: Przegląd Techniczny, Warszawa, nr 41/1903 i następne
• 176 Sydney City Loop Railway, w: Railway Gazette, London, 7 11955, str. 18 i nn.
• 177 Gordon J. THOMPSON, Light-Rail plays an important role in Japan, w: Light Rail Review, nr 7, Sheffield, 1996
• 178 Kazimierz TYMIŃSKI, Nowe osiągnięcia w architekturze i budownictwie radzieckim, w: Architektura, Warszawa, nr 11/1952
• 179 Urban Public Transport, Vol. 1, House of Commons, Transport Commitee 4th Report, HMSO, London, 1991
• 180 Michael VENN, A Fair Go for the Streetcar, w: The New Electric Railway Journal, Vol. 8, No. 2, Washington, DC, zima 1995-96
• 181 Jean Vivier, Etat de l’Art, w: Parking Policy, 1ЛТР Documentation Centre, Bruxelles-Brussel, 1999
• 182 Vukan R. VUCHIC, Urban Passenger Transportation Modes, w: Public Transportation, George E. Gray, Lester A. Hoel, (red.), Prentice Hall, Englewood Clffs, NJ, 1992
• 183 Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998, WKŁ, Warszawą 1998
• 184 Wernekke, Neuerungen bei der Londoner Untergrundbahnen, w: Deutsche Bauzeitung, Berlin, nr 102, 1924, str. 201-206
• 185 Jacek WESOŁOWSKI, Między monumentem a maszyną - współczesna architektura kolei, w: Technika Transportu Szynowego, Łódź, Emi-Press, 7-8/1998
• 186 tenże, Tramwaj współczesny - spojrzenie urbanisty, w: Technika Transportu Szynowego, Emi-Press, Łódź, nr 9/2000
• 187 Van WILKINS, Low Floor Light Rail, w: The New Electric Railway Journal, Vol. 5, No. 3, Washington, 1993, str. 16-23.
• 188 Julien WOLFE, Detroit: What Went Wrong, w: The New Electric Railway Journal, Vol. 7, No. 4, Washington, 1995, str. 23-27
• 189 Japan Railway & Transport Review, East JR Cultural Foundation, Tokyo
• 190 The New Electric Railway Journal, Free Congress Research and Education Foundation, Washington, DC
• 191 Public Transport International, Vol. 48 - 1999/5: Public Transport & Economics, Union Internationale des Transports Publics, Bruksela.
• 192 Rassegna, CIPIA srl, Milano-Bologna, nr: XI, 39/2, IX 1989 (Unconventional Transport) oraz nr VI, 18/2 V I1984 (Vehicles, 1909- 1947)
• 193 StadtBauwelt, nr 36/1995 (Detroit), Bertelsmann, Berlin,
• 194 Über Berg und Tal, Stuttgarter Straßenbahnen AG, Stuttgart
• 195 BASLER Verkehrs-Betriebe, BVB Geschäftsbericht 1997
• 196 Baselland Transport AG, BUT AG Geschäftsbericht 1994
• 197 COMUNE di Napoli, Assessorato alle Infrastrutture di Trasporto, Dipartimento Viabilitä e Infrastrutture, Servizio infrastrutture studi e progettazione, Piano Comunale dei Trasporti, Napoli, 11997
• 198 COMUNE di Napoli, Assessorato alia Mobilitä, Dipartimento Viabilitä e Infrastrutture, Piano Generale del Traffico Urbano 1997-1999, Napoli, 1996
• 199 COMUNE di Napoli, Assessorato alle Infrastrutture di Trasporto, Dipartimento Programmazione e Infrastrutture, Servizio Infrastrutture studi e progettazione, Piano della Rete Stradale Primaria, Napoli, 2000
• 200 COMUNE di Napoli. Universitä degli Studi „Federico II” di Napoli, Consiglio Nazionale delle Ricerche, Programma urbano dei Parcheggi, Napoli 2000
• 201 GOVERNMENT of Victoria, Transporting Melbourne. A Summary for Public Consultation, Melbourne, 1996
• 202 MAGISTRAT der Stadt Wien, Verkehrskonzept Wien. Generelles Maßnahmenprogramm, jako: H. 9 der Sonderreihe zum neuen Wiener Verkehrskonzept, Beiträge zur Stadtforschung, Stadtentwicklung und Stadtgestaltung. Bd.52, 1994
• 203 Regie Autonome des Transports Parisiens, Le Metro, Paris, 1978
• 204 Reichskursbuch, 1897, Nr 3,4, Springer, Berlin
• 205 Rozkład jazdy PKP, 1930, Warszawa
• 206 Stuttgarter Straßenbahnen AG, Light Rail Construction for Stuttgart, 1987
• 207 TARIFVERBUND NordWestSchweiz, Rechenschafts-bericht. 3 Jahre TNW, Basel, 1990
• 208 Teito Rapid Transit Authority, Tokyo TRTA Subways. Developments over the past 50 years and the situation in 1992, Tokyo 1993
• 209 Transport - The Way Forward. The Government's Response to the Transport Debate, HMSO, London, 1996
• 210 COMMISSION of the European Communities, The Citizens' Network. Fulfilling the Potential of Public Transport in Europe. European Communities Green Paper, Bruksela 29 listopada 1995 r., COM (95)601 final, publikowane jako Bulletin of the European Communities, Supplement No. 4, 1995 (publ. 1996)
• 211 COMMISSION of the European Communities, The Future Development of the Common Transport Policy, COM (92) 494 final (2.12.1992)
• 212 COMMISSION of the European Communities, Green Paper on the Impact of Transport on the Environment. A Community Stategy for ‘Sustainable Mobility ', COM (92)46 final, Bruksela, 1992
• 213 COMMISSION of the European Communities, Green Paper on the Urban Environment, COM (90)218 final, Bruksela, 1990
• 214 COMMISSION of the European Communities, Towards Fair & Efficient Pricing in Transport. Policy Options for Internalising the External Costs of Transport in the European Union. Green Paper, Bruksela, 20 grudnia 1995 r., COM (95)691 final, publikowane jako Bulletin of the European Communities, Supplement No. 2, 1996, ISBN 92-827-7012-5
• 215 GROSSER Rat des Kantons Basel-Stadt, Gesetz gegen den Bau von öffentlichen Autoparkgaragen in der Innenstadt, ustawa z 21 marca 1990 r.
• 216 GROSSER Rat des Kantons Basel-Stadt, Umweltschutzgesetz Basel-Stadt (USG BS), ustawa z 7 października 1991 r.
• 217 Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Założenia polityki transportowej państwa na lata 2000-2015 dla realizacji zrównoważonego rozwoju kraju.
• 218 ONZ: UNESCO, Recommendation concerning the Safeguarding and Conteporary Role of Historic Areas, tzw. Rekomendacja Warszawska, zalecenie Konferencji Generalnej z Nairobi, 1976
• 219 ONZ: ICOMOS, Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych (tzw. „Karta Waszyngtońska”), Waszyngton, 1987
• 220 Rada Miejska w Łodzi, Uchwała nr LI/528/97 z dn. 29 stycznia 1997 r. w sprawie przyjęcia polityki transportowej dla miasta Łodzi
• 221 Regierungsrat des Kantons Basel-Stadt, Verordnung über unbeschränkte Parkieren in Blauen Zonen (Parkkartenveromung) - uchwała z 8 kwietnia 1986 r.
• 222 REGIERUNGSRAT des Kantons Basel-Stadt, Verordnung über den Betrieb der Parkgaragen Elisabethen, Steinen, City und St. Jakob sowie des Parkplatzes St. Jakob (Parkgaragenverordnung) - uchwała z 12 października 1992 r.
• 223 REGIERUNGSRAT des Kantons Basel-Stadt, Verordnung über die Erstellung von Parkplätzen für Personenwagen auf privatem Grund (Parkplatzverordnung, PW) - uchwała z 22 grudnia 1992 r.
• 224 Stała Konferencja Europejskich Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy, Europejska Karta Miast, 1992
• 225 US Department of Transportation, Transit Supportive Development in the United States, Washington, 1993
• 226 Tim ALLEN, Curitiba: A Visit to an Ecological City, URL: http://www.urbanecologv.org/joumal/ue96n4d.htm
• 227 Ansaldobreda, STREAM - New Concept Transportation System, URL: http://www.ansaldostream.com/English/projtri.htm
• 228 APTANet, American Public Transportation Association, URL: http://www.apta.com/
• 229 ASSOCIATION pour la Sauvegarde de la Petite Ceiture de Paris, URL: http://www.multimania.com/aspcrf/
• 230 Wolfgang Auer, Tramwaycafe (tramwaje wiedeńskie), URL: http://qspr03.tuwien.ac.at/~wauer/nv/nv.html
• 231 Michel AZEMA, Funimag, URL: http://www.funimag.com/index.htm
• 232 Azienda Trasporti M ilanesi, witryna oficjalna, URL: http://www.atm- mi.it/ita/azienda/
• 233 Berliner V erkehrsbetriebe AG, BVG On-line, witryna oficjalna, URL: http://www.bvg.de/
• 234 BENDA György, Villamos.Budapest.hu, historia tramwajów w Budapeszcie, zawiera także materiały Zoltńna Adama Nemetha, URL: http://villamos.budapest.hu/
• 235 Lowell BoiLEAU, The Fabulous Ruins of Detroit, aktualne zdjęcia miasta, URL: http://www.bhere.com/ruins/downtown/firstmeth.htm
• 236 Simon BONE, The Pyongyang Metro, An Unofficial Site, URL: http://www.pvongvang-metro.com/
• 237 Joe Brennan - witryna URL: http ://w w w. columbi a. edu/~brennan/rai 1/fome v. h tml
• 238 Chris BROWNBILL, Australian Rail Maps, kompletne schematy sieci i częstotliwości obsługi, URL: http://people.entemet.com.au/~cbmbill/maps/austrail.htm
• 239 The City That Was (o przemianach Detroit), URL: http://www.walshcol.edu/~moran/detphot /detroit.html
• 240 Circumvesuviana, zawiera historię kolei, URL: http://www.vesuviana.it/Centenario/indice.htm
• 241 COMUNE DI Napoli, Piano urbano parcheggi, 1998, URL: http://www.comune.napoli.it/pup/contenuti.htm
• 242 Otto COX, Trams on railtracks - a versatile and simple success (o Karlsruhe), URL: http://www.euronet.nl/~wijzer/tram.htm
• 243 СТА fans, rozbudowana historia transportu w mieście, URL: http://members.aol.com/chictafan
• 244 Dave CREMINS, The Evolution of the Trolley, na witrynie Delphi Railroading Forum: http://wwwO.delphi.com/railroad/features/EOT/evolution.html
• 245 CURITIBA. Prefeitura da Cidade, Soluęoes urbanas, URL: http://www.curitiba.pr.gov.br/Solucoes/index.html
• 246 Richard C. D eArm ond, Electric Trolleybus Home Page, zawiera listę systemów na świecie, obecnie i w przeszłości, URL: http://members.home.net/dearmond/
• 247 Eric DeLony, Context for World Heritage Bridges, na witrynie oficjalnej UNESCO, Т1ССШ, 1996, URL: ^ http://www.icomos.org/studies/bridges.htm
• 248 R. Deshazo, C.H. Kaylor, H.S. Lee, M. Scholl, Urban Sprawi & Metropolitan Detroit, University of Michigan, URL: http://www-personal.umich.edu/hwasl/detroit/landuse.html (12. 99)
• 249 Detroit: A city in transition, artykuł na witrynie World Resourses Institue, Education Center: Sustainable Communities, URL: http://www.wri.org/enved/suscom-detroit.html
• 250 DON’T choke Britain, witryna URL: http://www.dcb.org.uk/
• 251 ECOTRANS Teknik, Environmentally Friendly Public Transport (o autobusach w Malmö), URL: http://ecotransteknik.se/Gasbuss.htm
• 252 Eltis, European Local Transport Information Service, Komisja Europejska / UITP, zawiera dane statystyczne z wybranych miast, URL: http ://elti s. org/en/index. htm
• 253 Richard FEICHTENSCHLAGER, Tram München und Rom, URL: http://members.surfeu.de/home/tram.muenchenrom/default.htm
• 254 Vittorio FORMIGARI, Piero MUSCOLINO, Trasporto pubblico e tram a Roma (piu nelpassato che nelpresente, witryna URL: http://space.tin.it/scienza/gform/tramroma/
• 255 Freunde des Münchner Trambahnmuseums e. V./ Gesellschaft fur Trambahngeschichte, witryna z historią tramwajów monachijskich, URL: http ://www, tram.org/fmtm/
• 256 France PASSION des Transports Urbains, URL: http://perso.wanadoo.fr/fptu/pagedegarde.html
• 257 Graham Garfield , Chicago „L”.org, dokładne informacje o sieci i stacjach, URL: http://www.chicago-l.org/index.html
• 258 Chris GORDON, VICSIG, Chris Gordon ’s Transport Page, o Melbourne, URL: http://www.railpage.org.au/vicsig/
• 259 T. HARVEY (HETS), A Review of Current Traffic Calming Techniques, URL: www.its.leeds.ac.uk/primavera/p calming.html
• 260 INTEGRATED Transport Planning in Curitiba, Brazil w: Birk, M.L. and P.C. Zegras. Moving Toward Integrated Transport Planning: Energy, Environment, and Mobility in Four Asian Cities. International Institute for Energy Conservation, Washington, D.C., 1993 URL: http://solstice.crest.org/sustainable/curitiba/index.html
• 261 ISTITUZIONE per la conservazione della gondola e la tutela del gondolierę, Venezia, witryna oficjalna URL: http://www.gondolavenezia.it/
• 262 Joseph D. Korman, JeoKorNer URL: http://www.quuxuum.org/~joekor
• 263 Stephan KYRIELEIS, Trampage Frankfurt am Main, URL: http ://www. trampage.de/
• 264 John Laidlar, Lisbon Transport, na: The Luso Pages for Topisc ofAnglo- Portuguese Interest, URL: http://www.luso.u-net.com/lisbon.htm
• 265 LEEDS City Council, Department of Highways & Transportation, polityka miejska i statystyka ruchu, URL: http: //www.leeds gov.uk/lcc/highways/highways. html
• 266 Jürgen Lehmann, Lehmann’s Obus News, URL: http://home.t- online.de/home/j gk.lehmann/
• 267 Mike Lewis, The Urban Geography of Leeds - an historical analysis of urban development, URL: http://www.brixworth.demon.co.uk/leeds/
• 268 Liberty State Park, URL: http://www. libertvstatepark.com/
• 269 Light Rail Central - The North American Light Rail Information Site, URL: http://www.lightrail.com/
• 270 Light Rail Now! Light Rail Progress, tramwaj szybki z perspektywy amerykańskiej, analizy i polemiki, URL: http://www.lightrailnow.org/
• 271 Light Rail Transit Association, przegląd systemów i lista tramwajów brytyjskich w dziejach, fotografie, URL: http://lrta.org/index.html
• 272 LONDON Transport Museum, URL: http://www.ltmuseum.co.uk/
• 273 Albert W . MANKOFF, Trolley Treasures, transport w dawnym New Jersey, URL: http://www.almankoff.com/trolleys.htm
• 274 Oliver MAYER, About Keikyu i About Токуй, na witrynie The Japanese Railway Society Homepage, URL: http://www.asahi-net.or.ip/~mt5h- nitu/irs/prail.htm
• 275 Metro Madrid, witryna oficjalna, URL: www.metromadrid.es/index.html
• 276 Monorail Society, The Monorail Society Website, historia i lista monorails, URL: http://www.monorails.org
• 277 Aleksandr MOROZOV, Aleksej Carykov, Moskovskij tramvaj, URL: http://tram.ruz.net/vvedenie.htm
• 278 The MOSCOW Metro: Underground Dream, na witrynie: Art of Russia, URL: http://www.artofrussia.com/metrol.html
• 279 MOSKOVSKOE metro, Artemij Lebedev (red.), URL: http://www.metro.ru/main.html
• 280 MUSEE des transports urbains, Sainte Mande k. Paryża, Aperęu de l'histoire des transports urbains, witryna oficjalna, URL: www.cnam.fr/hebergement/amtuir/
• 281 The New New Electric Railway Journal, Free Congress Foundation, URL: http://trollevcar.org/
• 282 New York Police Department, Traffic Control in NYC: A Brief History, na podst. artykułu Marka Warrena, URL: www.ci.nvc.ny.us/html/nvpd/html/transportation/newpage5.html
• 283 NYC Roads, zawiera historię autostrad nowojorskich, URL: http://www.nvcroads.com
• 284 NYCSUBWAY.org - nieoficjalna witryna o transporcie nowojorskim, ogromny zbiór informacji ze wszystkich dziedzin, URL: www.nvcsubwav.org/
• 285 Owen Transit Group, witryna oficjalna producenta monorails, URL: http://www.otg-inc.com/
• 286 Bruse L. F. PERSSON, witryna Bruse ’s Bergbanor, URL: http://www.tram.nu/bergbanor/
• 287 Song PHANEKHAM, Le metro parisien - site non officiel, URL: http://metropolitain.citeweb.net/index.html
• 288 Port Authority of NY & NJ, URL: http://www.panynj. gov/tbt/htframe.HTM
• 289 Bruno Principe, Filobus, Tram, Autobus. PASSIONS, witryna URL: http://www.filotram.it/
• 290 PROGETTO Cittä Elettriche, Centro Interuniversitario di Ricerca Trasporti, URL: http://www.crt.unige.it/ElectricCitv/
• 291 Rheinbahn AG (tramwaje w Diisseldorfie), witryna oficjalna URL: http://www.rheinbahn.de/
• 292 John ROSSMAN, Tram Views of Asia, (zawiera rys historyczny) URL: http://members.aol.com/trollevana/tva.html
• 293 Sankt-Peterburgskij Istorićeskij Tramvajnyj Fond, Peterburgskij tramvaj, URL: http://www.mapserv.eom/railnet/r/pages/piter tram about fund.htm
• 294 St Petersburg Tram Collection URL: http://users.nevalink.ru/sptc/frames.htm
• 295 Erik SLOTBOOM, TexasFreeway.com, URL: http://www.texasfreewav.com/default.shtml
• 296 H. STADELMANN, Dr. Th. Riedel, M. Vollenweider VerkehrsS teuerung. Einführung in das Verkehrsregelkonzept der Stadt Zürich; witryna oficjalna Stadt Zürich, URL: http://www.stadt- zuerich.ch/kap05/stadtpolizei/verkehrssteuerung/regelung.htm
• 297 STADTVERWALTUNG Zürich, Stadtverkehr - woher, wieviel, wozu, m.in. statystyka, na witrynie oficjalnej URL: www.stadt- zuerich.ch/kap08/stadtverkehr/
• 298 STC Ciudad de Mexico (metro), witryna oficjalna URL: http://www.metro.df.gob.mx/index.html
• 299 Geoffrey STEPHENSON, Low Floor Buses in Europe and America, URL: http://www.geoffsteph.freeserve.co.uk/
• 300 SWANSTON Trams (tramwaje w Melbourne), witryna oficjalna, URL: http://www.swanstontrams.com.au/
• 301 SYDNEY Electric Train Society, URL: http://www.sets.org.au/
• 302 Joe THOMPSON, Cable Car Home Page, informacje historyczne i pełna lista systemów/linii, URL: http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Launchpad/3518/cablecar.html
• 303 Trans-Adelaide, witryna oficjalna, URL: www.transadelaide.sa.gov.au/
• 304 TRANSPORT for Londo n, Transport for London made simple, witryna oficjalna, URL: http://www.londontransport.co.uk/
• 305 TVR - Transport sur Voie Reservee. Źródło: Le concept TVR ou le tramway sur pneus, w: Reseaux Urbains de France, nr 18, URL: http://wwwperso.wanadoo.fr/fptu/espaces/trollevbusguides.html
• 306 Urban Audit. Assessing the Quality of Life in Europe’s Cities, Komisja Europejska, Dyrektoriat Generalny Polityki Regionalnej, URL: http://www.ereco.com/audit/src/searchcitv.htm:
• 307 Urban Management Centre, Asian Institute of Technology, Bangkok, Asia’s 13 Largest Cities, na podstawie danych ONZ, witryna Human Settlements in Asia URL: www.hsd.ait.ac.th/ihsa/si/al31c/al31c.html
• 308 Venice History Articles, URL: http://naid.sppsr.ucla.edu/venice/histart.html
• 309 Roxanne Warren New Era for APMs na witrynie URL: http://www.elevator-world.com/magazine/archive01/9609-0Q2.htm
• 310 Wendell Cox Co nsultancy, The Public Purpose, krytyczne analizy systemów transportu publicznego, URL: http://publicpurpose.com/
• 311 Matthew Wharm by, 2000; witryna London Bus Page, URL: http://www.londonbuspage.com/
• 312 Dewi WILLIAMS, London Trams: conduit hazards & oddities, fotografie i ciekawostki, URL: http://www.magma.ca/~dewi/trains/conduit/oddities.html
• 313 Yarra trams (tramwaje w Melbourne), witryna oficjalna, URL: http://www.varratrams.com.au/