Grzyby strzępkowe zasiedlające materiały budowlane Wzrost oraz produkcja mikotoksyn i alergenów

• Autorzy: Gutarowska B.
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Grzyby strzępkowe występują powszechnie, a ich aktywny rozwój obserwuje się miedzy innymi na przegrodach budowlanych w pomieszczeniach mieszkalnych pod warunkiem odpowiednio wysokiej wilgotności. Znane są ich właściwości toksynotwórcze i alergenne ujawniane podczas wzrostu na zdefiniowanych podłożach mikrobiologicznych, jednak właściwości te podczas rozwoju grzybni na materiałach budowlanych są odmienne. W rutynowych badaniach mikologicznych pomieszczeń wyizolowane gatunki grzybów identyfikuje się i charakteryzuje pod względem toksynotwórczości i alergenności, wyłącznie na podstawie literatury. Badania 72 pomieszczeń mieszkalnych z objawami zagrzybienia, w których pleśnie występowały na przegrodach budowlanych, średnio w ilości 7x10 7 jtk100 cm2, w powietrzu wewnętrznym w ilości 3x10³ jtk/m3, a zawartość ergosterolu w powietrzu sięgała poziomu 2,6 žg/m3, wykazały, iż głównym czynnikiem sprzyjającym ich rozwojowi jest wilgotność względna powietrza powyżej 60%. Stwierdzono, że grzyby strzępkowe rozwijały się na większości badanych materiałów budowlanych, wykończeniowych i termoizolacyjnych. Najczęściej zasiedlały materiały pochodzenia organicznego, w skład których wchodzi celuloza lub białka (drewno, płyty gipsowo-kartonowe, tapety oraz skórę tapicerską). Materiały nieorganiczne (zaprawa tynkarska, gips, cement) nie sprzyjały rozwojowi grzybów. Wśród grzybów strzępkowych zasiedlających przegrody budowlane, a także obecnych w powietrzu wewnętrznym, najczęściej występowały pleśnie należące do rodzajów: Penicillium, Aspergillus, Cladosporium, Alternaria, Acremonium, Trichoderma. W budynkach zagrzybionych stwierdzono większą różnorodność pleśni i dominację grzybów z rodzaju Aspergillus (głównie A. versicolor, A. niger, A.flavus). Użytkownicy zagrzybionych pomieszczeń skarżyli się na liczne objawy chorobowe, wśród których często występowały objawy alergii i Zespołu Chorego Budynku (SBS). Gatunkami pleśni, które przyczyniały się do powstania alergii u mieszkańców były Penicillium chrysogenum, Penicillium expansum, Alternaria alternata, Cladosporium cladosporioides, Aspergillus flavus i Aspergillus niger. Stwierdzono, iż najczęstszą reakcję alergiczną u mieszkańców wywołują białka tworzone przez Penicillium expansum o masie cząsteczkowej 88 kDa i 70 kDa (Pen c 19) oraz przez Alternaria alternata o masie 30 kDa (Alt a 1) i 53 kDa (Alt a 10). Badania przegród budowlanych w zagrzybionych mieszkaniach nie wykazały ani związków toksycznych wytwarzanych przez pleśnie, ani też oddziaływań cyto- i genotoksycznych. Jednocześnie zły stan zdrowia mieszkańców dał podstawy do sformułowania celu pracy i poszukiwania odpowiedzi na pytanie: jak kształtują się wzrost oraz toksynotwórczość i alergenność grzybów strzępkowych zasiedlających materiały budowlane i wykończeniowe, stosowane obecnie w budownictwie oraz jakie czynniki środowiskowe wpływają na ujawnienie się tych cech? Grzyby strzępkowe wyizolowane z przegród budowlanych, należące do gatunków Aspergillus versicolor, Aspergillus flavus, Aspergillus ochraceus, Aspergillus niger, Penicillium chrysogenum, Stachybotrys chartarum w warunkach laboratoryjnych, rosnąc na podłożach oraz na materiałach budowlanych, ujawniły zdolność do syntezy groźnych dla zdrowia mikotoksyn: aflatoksyn, sterigmatocystyny, roquefortyny C, meleagriny i wielu innych. Ekstrakty z materiałów budowlanych zasiedlonych przez te pleśnie wykazywały cytotoksyczność wobec fibroblastów mysich w teście MTT/KTT. Cytotoksyczność pleśni zależała od rodzaju i stężenia mikotoksyn wytwarzanych na materiałach budowlanych. Cytotoksyczność mikotoksyn tworzonych na materiałach budowlanych była większa niż roztworów czystych preparatów mikotoksyn o wyższym stężeniu. Efekt ten może wynikać z synergistycznego oddziaływania toksyn i innych metabolitów tworzonych przez pleśnie w środowisku budowlanym. W warunkach laboratoryjnych wykazano, iż materiały budowlane i wykończeniowe pochodzenia organicznego, zawierające celulozę oraz białka, w warunkach wysokiej wilgotności sprzyjały nie tylko wzrostowi pleśni, ale również tworzeniu przez nie mikotoksyn i alergenów, czego nie potwierdzono w przypadku materiałów nieorganicznych. Tworzenie mikotoksyn na materiałach budowlanych było aktywowane obecnością białek i sacharydów dodawanych w postaci pożywek mikrobiologicznych lub kurzu domowego. Zahamowanie wzrostu pleśni oraz produkcji mikotoksyn stwierdzono na cemencie oraz na płytach gipsowo-kartonowych zawierających w swoim składzie biocydy i związki hydrofobowe (silikon). Nie stwierdzono genotoksyczności materiałów budowlanych porażonych przez toksynotwórcze grzyby strzępkowe, ani też preparatów aflatoksyny B1 i sterigmatocystyny w stężeniach 100 i 20 žg/ml, wobec komórek chłoniaka myszy w teście MLA. Materiały budowlane okazały się środowiskiem korzystniejszym do wytwarzania białek alergennych, niż pożywki laboratoryjne. Wykryto 39 białek alergennych tworzonych przez pleśnie rosnące na materiałach budowlanych, w tym 16 białek o masie cząsteczkowej od 11 kDa do 93 kDa, do tej pory niesklasyfikowanych przez International Union of Immunological Societes Allergen Nomenclature Sub-Committee oraz 23 białka alergenne opisane i sklasyfikowane. Zaobserwowano również, że grzyby strzępkowe podczas wzrostu na materiałach budowlanych wytwarzały specyficzne mikotoksyny i białka alergenne, których nie wykrywano podczas ich wzrostu na pożywkach mikrobiologicznych. Przykładami są tentoksyna, kwas 3-nitropropionowy oraz liczne białka alergenne. Wskazuje to na konieczność prowadzenia badań właściwości toksycznych i alergennych pleśni podczas ich hodowli na materiałach budowlanych, w warunkach podobnych do występujących w budynkach (odpowiednia wilgotność, dodatek kurzu domowego). Stwierdzono, iż ocena zagrożenia zdrowotnego mieszkańców powinna uwzględniać oznaczanie toksynotwórczości, cytotoksyczności i alergenności pleśni wyizolowanych z budynków. W badaniach tych należy uwzględnić potwierdzenie alergii na pleśnie metodą immunoblottingu z wykorzystaniem ekstraktów białek pleśni wytwarzanych na materiałach budowlanych. Uzyskane w pracy wyniki wskazały, iż zły stan zdrowia mieszkańców zagrzybionych pomieszczeń jest spowodowany głównie przez białka alergenne, których nośnikiem w powietrzu wewnętrznym są fragmenty grzybni oraz zarodniki pleśni, a materiały budowlane są korzystnym podłożem do ich wytwarzania. Jednak potwierdzona możliwość syntezy mikotoksyn przez pleśnie na materiałach budowlanych świadczy także o ryzyku obecności tych metabolitów w mieszkaniach i oddziaływania na zdrowie mieszkańców.

EN

Filamentous fungi are common, among others, their active growth is observed on the walls in dwellings, however, there has to be high humidity. On defined microbiological media they show toxinogenic and allergenic properties during their growth, however, these properties can be different during mycelium's growth on the building materials. In routinely conducted mycological researches of dwellings, isolated species of fungi are identified and their toxinogenicity and allergenicity are characterized, but only on the basis of the literature. Study of 72 dwellings with the evident symptoms of fungal contamination stated that moulds were present on the building partitions on the average level 7x10 7 jtk/100 cm2, in the indoor air: 3x10³ jtk/m3, ergosterol content in the air was on the level 2,6 ž.g/m3, and showed that the main factor that promotes the moulds growth is a relative humidity of the air amounting to over 60%. It was found that filamentous fungi have developed on the most studied building, finishing and insulation materials. Most moulds have colonized on the organic origin materials, which consisted of cellulose or protein (wood, gypsum cardboard, wallpaper, and upholstery leather). Inorganic materials (mortar, plaster, cement) were not conducive to the moulds growth. Among the fungi colonizing the building partitions, which were also present in the indoor air, the most common moulds belonging to the genera are the following: Penicillium, Aspergillus, Cladosporium, Alternaria, Acremonium, Trichoderma. In the mouldy dwellings, a great amount of variety of moulds was found as well as the dominance of fungi from genera Aspergillus (mainly A. versicolor, A.niger, A.flavus). Residents of mouldy dwellings complained about the numerous symptoms, including common symptoms of allergies and the Sick Building Syndrome (SBS). The species of mould, which have influenced the allergic hypersensitivity were as follows: Penicillium chrysogenum, Penicillium expansum, Alternaria alternata, Cladosporium cladosporioides, Aspergillus flavus and Aspergillus niger. It was found that the most common allergic reaction the residents experienced was the reaction initiated by the proteins produced by Penicillium expansum with molecular weight of 88 kDa and 70 kDa (Pen c 19) and by Alternaria alternata with a mass 30 kDa (Alt 1) and 53 kDa (Alt a 10). Studies of the building partitions in mouldy dwellings had not proved the toxic compounds produced by moulds, and cyto-and genotoxicity. At the same time, the state of health of residents had grounds for formulating the aim of work and to seek the answer to the question: how is the growth, the toxigenicity and the allergenicity of moulds colonizing building and finishing materials which are currently used in the construction industry; what kind of environment factors influence the manifestation of those features? Filamentous fungi isolated from the building partitions belonging to the species Aspergillus versicolor, Aspergillus flavus, Aspergillus ochraceus, Aspergillus niger, Penicillium chrysogenum, Stachybotrys chartarum growing in laboratory conditions on the microbial medium and on building materials revealed the ability of the synthesis of dangerous to health mycotoxins: aflatoxins, sterigmatocystine, roquefortine C meleagrine, including many others. Extracts from building materials colonizing by those moulds showed cytotoxicity against mouse fibroblasts in the test MTT / XTT. Cytotoxicity of mould depended on the type and concentration of mycotoxins produced on building materials. Cytotoxicity of mycotoxins produced on the building materials was greater than the pure preparations of mycotoxins solutions with higher concentration. This effect may be the result of the synergistic effects of toxins and other metabolites produced by moulds in the environment of building materials. In the laboratory condition it was observed that the building and finishing materials of the organic origin, including cellulose and protein in high humidity condition, facilitated not only to the growth of mould, but also the production of mycotoxins and allergens, however, the above was not confirmed in the case of inorganic materials. Production of mycotoxins in building materials was activated by the presence of proteins and saccharides which were added in the form of microbiological culture media or house dust. The inhibition of mould growth and mycotoxin production were found in the cement and gypsum cardboard containing biocides and hydrophobic compounds (silicone). There was no genotoxicity of building materials contaminated by toxigenic filamentous fungi, or preparations of aflatoxin Bl and sterigmatocystine at concentrations of 100 i 20 žg/ml, to the mouse lymphoma cells (MLA). Building materials have proved to be a more favorable environment for the production of allergenic proteins than a laboratory culture medium. 39 allergenic proteins produced by moulds growing on building materials were detected, including 16 proteins having the molecular mass of 11 kDa to 93 kDa, not yet classified by the International Union of Immunological Societies allergen Nomenclature Sub-Committee, and 23 classified allergenic proteins. Moreover, it was observed that filamentous fungi growing on building materials produced specific mycotoxins and allergenic proteins, which were not detected during their growth on microbiological culture media, for example: tentoxin, 3 nitropropionic acid and many allergenic proteins. This indicates that there is a necessity to conduct the studies of toxinogenic and allergenic properties of mould in culture on building materials, within conditions similar to those found in buildings (relative air humidity, dust mite). It was found that the health risk assessment of inhabitants should include determination of the toxinogenicity, cytotoxicity and allergenicity of mould isolated from the buildings. In these studies, the confirmation of allergic reactions to moulds by immunoblotting method using protein extracts of moulds growing on building materials should be included. Results obtained in the work indicated that a bad state of health of residents resulted from mouldy dwellings was mainly caused by the allergenic proteins, which were carried on the mycelium particles and spores in the indoor air, and the building materials were favorable substrates for the production of allergens. However, the possibility of the synthesis of mycotoxins by moulds on building materials also provides the risk of the presence of these metabolites in dwellings and their impact on the health of residents.

Słowa kluczowe

PL

grzyby strzępkowe; mikotoksyny; alergeny

EN

filamentous fungi; mycotoxins; allergens

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Rozprawy Naukowe / Politechnika Łódzka
• Rocznik: 2010
• Tom: Z. 398
• Strony: 3--161
• Opis fizyczny: Bibliogr. 274 poz.

Twórcy

autor

Gutarowska B.

• Instytut Technologii Fermentacji i Mikrobiologii, Zakład Mikrobiologii Technicznej, Politechnika Łódzka,

Bibliografia

• Abin L., Coto O., Gomez Y., Bosecker K. (2002) Screening of fungi with capacity for organic acid production. Biological Reviews 16: 69-71.
• Aleksandrowicz J., Smyk B. (1970) Mikotoksyny i ich rola w onkogenezie ze szczególnym uwzględnieniem chorób krwi. Medycyna Weterynaryjna 10: 600-604.
• Aleksandrowicz J., Smyk B. (1973) The association of neoplastic diseases and micotoxins in the environment. Texas Reports on Biology and Medicine 31: 715-726.
• Allessandrini G., Bonecchi R., Peruzzi R., Toniolo L., Fedelii E. (1989) Caratteristiche composizionali e morfologiche di pellicole ad ossalato: studio comparator su substrati lapidei di diversa natura. W: Proceedings International Symposium: The Oxalate Films: Origin and significance in the conservation of works of art. Milan: 137-151.
• Al-Suwaini A.S., Bahkali A.H., Hasnain S.M. (2001) Airborne viable fungi in Riyadh and allergenic response of their extracts. Mycoses 44: 401-406.
• Ames B.N., McCann J., Yamasaki E. (1975) Methods for detecting carcinogens and mutagens with the Salmonella Typhimurium microsome mutagenicity test. Mutation Research 31: 347-364.
• Amman H.M. (2006) Czy zanieczyszczenie pleśniami wewnątrz pomieszczeń jest niebezpieczne dla zdrowia? W: Grajewski J. (Ed) Mikotoksyny i grzyby pleśniowe - zagrożenie dla człowieka i zwierząt. Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz, 35-45.
• Andersson M.A., Nikulin M., Koljalg U., Andersson M.C., Rajney F., Rejula K., Hintikka E.L., Salkinoja-Salonen M. (1997) Bacteria, molds and toxins in water-damaged building materials. Applied and Environmental Microbiology 2: 387-393.
• Arkusz J., Stępnik M., Stańczyk M., Lewińska D., Gutarowska B., Piotrowska M. (2007) Evaluation of mutagenic potential of mold extracts isolated from buildings using the mouse lymphoma thymidine kinase gene mutation assay (MLA). Polish Journal of Environmental Study 16 (6): 807-815.
• Arshold S.H., Bateman B., Matthews S.M. (2003) Asthma - primary prevention of asthma and atopy during childhood by allergen avoidance in infancy: a randomized controlled study. Thorax 58: 489-493.
• Aukrust L., Borch S.M., Einarsson R. (1985) Mold allergy - spores and mycelium as allergen sources. Allergy 40: 245-254.
• Bächler S., Fehr M., Pahlke G., Marko D. (2009) Impact of alternariol monomethyl ether on Nrf2 translocation in human tumor cells. 31st Mycotoxin Workshop, Münster: 97.
• Barabasz W., Jaśkowska M. (2001) Aspekty zdrowotno-toksykologiczne występowania grzybów pleśniowych w budynkach mieszkalnych i inwentarskich. II Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 98-108.
• Barabasz W., Pikulicka-Dziurman A. (2009) Grzyby toksynotwórcze w budownictwie mieszkaniowym. V Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 114.
• Baran E. (1998) Zarys mikologii lekarskiej. Wyd. Volumed, Wrocław.
• Barnes C., Buckley S., Pacheco F., Portnoy J. (2002) IgE-reactive proteins from Stachybotrys chartarum. Annals Allergy Asthma Immunology 89 (1): 29-33.
• Behrendt H., Lemmen C. (2002) Schimmelpilz-Exposition: Pathomechanismus und Krankheitsbilder. W: Mücke W. (Ed) Schimmelpilze im Wohnbereich. Wyd. D.M Gräbner, Bamberg, 85-107.
• Bellmann R., Bellmann-Weiler R., Weiler S. (2008) Pulmonary mycoses. Magazine of European Medical Oncology 1(3): 15-19.
• Benndorf D., Müller A., Bock K., Manuwald O., Herbarth O., von Bergen M. (2008) Identification of spore allergens from the indoor mould Aspergillus versicolor. Allergy 63: 454-460.
• Bennett J.W., Klich M. (2003) Mycotoxins. Clinical Microbiology Review 36: 497-516.
• Betina V. (1989) Mycotoxins: chemical, biological and environmental aspects. W: Bioactive molecules, Vol. 9, Wyd. Elsevier, Amsterdam, Oxford, New York, Tokyo, 438.
• Bisby F.A., Roskov Y.R., Orrell T.M., Nicolson D., Paglinawan L.E., Bailly N., Kirk P.M., Bourgoin T., Baillargeon G. (2009) Species 2000 & ITIS Catalogue of Life: 2009 Annual Checklist. Dostępny na stronie od 8.01.2010: http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2009/
• Bjurman J. (1994) Ergosterol as an indicator of mould growth on wood in relation to culture age, humidity stress and nutrient level. International Biodeterioration and Biodegradation 33: 355-368.
• Bjurman J., Kristensson J. (1992) Volatile production by Aspergillus versicolor as a possibile cause of odor in houses affected by fungi. Mycopathologia 118: 173-178.
• Bogacka E. (2004) Astma oskrzelowa u osób z alergią na grzyby. XV Ogólnopolskie Sympozjum Szkoleniowe i Warsztaty Alergologiczne: Alergia pokarmowa i wziewna na pleśnie. Dobieszków: 8.
• Bogacka E. (2008) Alergia na grzyby pleśniowe. Polski Merkuriusz Lekarski, Supl. 1:11 14.
• Bogusławska-Kozłowska J., (1997) Wpływ błędów projektowania i wykonawstwa na rozwój pleśni w nowoczesnych mieszkaniach. IV Sympozjum Polskiego Stowarzyszenia Mikologów Budownictwa: Ochrona obiektów budowlanych przed korozją biologiczną i ogniem. Szklarska Poręba: 33-39.
• Börjesson T.S., Stöllman U.M., Adamek P., Kasprsson A. (1990) Volatile metabolites and other indicators of Penicillium aurantiogriseum growth on different substrates. Applied and Environmental Microbiology 56: 3705-3710.
• Börjesson T.S., Stllman U.M., Schnürer J.L. (1993) Off-odorous compounds produced by molds on oatmeal agar: identification and relation to other growth characteristic. Journal of Agricultural Food Chemistry 41: 2104-2111.
• Boutibonnes P. (1980) Antibacterial activity of some mycotoxins. IRCS Medical Science Journal 8: 850-851.
• Brasel T.L., Douglas D.R., Wilson S.C., Straus D.C. (2005) Detection of airborne Stachybotrys chartarum macrocyclic trichotecene mycotoxins on particulates smaller than conidia. Applied and Environmental Microbiology 71: 114-122.
• Breitenbach M., Crameri R., Lehre S.B. (2002) Fungal Allergy and Pathogenicity. W: Adorini L., Arai K., Berek C., Scmitt-Verhulst A.M. (ed.) Chemical Immunology, vol. 81, wyd. Karger, Basel, Szwajcaria.
• Brunekreef B. (1992) Damp housing and adult respiratory symptoms. Allergy 47: 498-502.
• Brunekreef B, Dockery D.W., Speizer F.E., Ware J.H., Spngler J.D., Ferris B.G. (1989) Home dampness and respiratory morbidity in children. The American Review of Respiratory Disease 140: 1363-1367.
• Buchmiet E., Żakowska Z. (2009) Toksynotwórczość pleśni na materiałach budowlanych. V Konferencja Naukowa Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych. Łódź: 129.
• Bünger, J., Westphal, G., Mönnich, A., Hinnendahl, B., Hallier, E., Müller, M. (2004) Cytotoxicity of occupationally and environmentally relevant mycotoxins. Toxicology 202: 199-211.
• Burr M.I., Mullins J., Merrett T.G., Scott N.C.H. (1988) Indoor moulds and asthma. Journal of Royal Society of Health 3: 99-101.
• Bush R.K., Portnoy J.M., Saxon A., Terr A.I., Wood R.A. (2006) The medical effects of mold exposure. Journal Allergy Clinical Immunology 117: 326-333.
• Casteel M., Nielsen C., Didier A., Dietrich R., Märtlbauer E. (2009) Inhibitory and activating effects of deoxynivalenol on the MAPK signalling pathway. 31 st Mycotoxin Workshop, Münster: 99.
• Casteel S.W., Rottinghaus G.E. (2000) Mycotoxicoses. W: Lederberg J. (ed.) Encyclopedia Microbiology (2nd ed.), Vol. 3, Wyd. Academic Press, San Diego, California, 337-348.
• Chapman M.D. (2006) Challenges associated with indoor moulds: health effects, immune response and exposure assessment. Medical Mycology 44: 529-532.
• Chełkowski J. (1985) Mikotoksyny, wytwarzające je grzyby i miko toksykozy. Wyd. SGGW - AR, Warszawa.
• Chełkowski J. (1999) Pleśnie i mikotoksyny. W: Ryniecki A., Szymański P. (ed.) Dobrze przechowywane zboże. Wyd. MR INFO Towarzystwo Umiejętności Rolniczych, Poznań, 6-7.
• Chełkowski J. (2010) Mikotoksyny, grzyby toksynotwórcze i miko toksykozy. Wyd. Instytut Genetyki Roślin, PAN Poznań.
• Chew G.L. (2001) Fungal extracellular polysaccharides, (l › 3)-ß-D-glucans and culturable fungi in repeated sampling of house dust. Indoor Air 11: 171-178.
• Clements J. (2000) The mouse lymphoma assay. Mutation Research 455(1-2): 97-110.
• Cooley J.D., Wong W.C., Jumper C.A., Straus D.C. (1998) Correlation between the prevalence of certain fungi and Sick Building Syndrome. Journal of Occupational and Environmental Medicine 14(3): 261-274.
• Creasia D.A., Thurman J.D., Jones L.J. III, Nealley M.L., York C.G., Wannemacher R.W., Bunner D.L. (1987) Acute inhalation toxicity of T-mycotoxin in mice. Fundamental and Applied Toxicology 8(2): 230-235.
• Cvetinic Z., Pepeljnjak S. (1997) Distribution and mycotoxin-producing ability of some fungal isolates from the air. Atmospheric Environment 33:491-495.
• Cwalina B. (2003) Korozja kamienia i betonu wzbudzona przez drobnoustroje. II Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych. Łódź: 38-50.
• Cwalina B., Zyska B. (2005) Mineralne materiały budowlane - kamień, beton, cegła, zaprawy budowlane, szkło. W: Zyska B., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia materiałów, Wyd. Politechnika Łódzka, Łódź, 377-406.
• Czerwiecki L. (2000) Oznaczanie mikotoksyn-problemy analityczne. V Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Mikotoksyny i dioksyny a środowisko. Bydgoszcz: 85-91.
• D'Amato G., Chatzigeorgiou G., Corsico R., Gioulekas D., Jager L., Jager S. (1997) Evaluation of the prevalence of skin prick test positivity to Alternaria and Cladosporium in patients with suspected respiratory allergy. Allergy 52: 711-716.
• Dales R.E., Zwanenburg H., Burnett R., Franklin C.A. (1991) Respiratory health effects of home dampness and molds among Canadian children. American Journal of Epidemiology 134: 196-203.
• De La Torre M.A., Gomez-Alarcon G., Melgarejo P., Saiz-Jimenez C. (1991) Fungi in weathered sandstone from Salamanca cathedral, Spain. Science of the Total Environment 107: 159-168.
• Dearborn D.G., Infeld M.D., Smith P.J.C., Horgan T.E., Allan T., Zimomra J.A., Mortensen B.K., Burkett S.A., Winpisingerslay K, Wagner S. (1994) Acute pulmonary hemorrhage/hemosiderosis among infants - Cleveland, Ohio 1993-1996 - November 1994. CDC Morbidity and Mortality Weekly Report 43: 881-883.
• Dearborn D.G. i 15 innych współautorów (1997) Update: Pulmonary hemorrhage/hemosiderosis among infants - Cleveland, Ohio, 1993-1996. CDC Morbidity and Mortality Weekly Report 46: 33-35.
• Denning D.W. (2006) Aspergillus and aspergillosis - progress on many fronts. Medical Mycology44(S1):269
• Doleżal M. (1989) Grzyby pleśniowe w budownictwie a zdrowotność pomieszczeń. Biuletyn Informacyjny: Użytkowanie, Konstrukcje, Remonty 1-2: 62-70.
• Doleżal M. (1992) Wybrane aspekty warunków higieniczno-zdrowotnych mikrośrodowiska mieszkań a ich skażenie grzybami pleśniowymi. Sympozjum Naukowe: Aspekty higieniczno-zdrowotne ochrony i kształtowania środowiska, Warszawa 1991: 111-119.
• Douwes J., Doekes G., Montijn R., Heederik D., Brunekreef B. (1997) An immunoassay for the measurements of (1›3)-ß-D-glucanans in the indoor environment. Mediators of Inflammation 6: 257-262.
• Dynowska M. (2006) Kliniczne aspekty zakażeń grzybami pleśniowymi. W: Grajewski J. (ed.) Mikotoksyny i grzyby pleśniowe - zagrożenie dla człowieka i zwierząt. Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 67-73.
• Dzierżanowska D. (2006) Zakażenia grzybicze - wybrane zagadnienia. Wyd. Alfa Medica Press, Bielsko-Biała.
• Eckchardt F.E.W. (1978) Microorganisms and weathering of a sandstone monument. W: Krumbein W.E. (Ed) Environmental Biogeochemistry and Geomicrobiololgy. The Terrestrial Environment. Ann Arbour Science Publishers, Michigan, 675-686.
• Elidemir O., Colasurdo G.N., Rossman S.N., Fan L.L. (1999) Isolation of Stachybotrys from the lung of a child with pulmonary hemosiderosis. Pediatrics 104: 964-966.
• Ezeonu I.M., Noble J.A., Simmons R.B., Allan T., Horgan T.E., Dearborn D.G. (1994) Effect of relative humidity on fungal colonization of fibreglass insulation. Applied and Environmental Microbiology 60: 2149-2151.
• Fadel R., David B., Paris S., Guesdon J.L. (1992) Altenaria spore and mycelium sensitivity in allergic patients: in vivo and in vitro studies. Annals of Allergy, Asthma and Immunology 69: 329-335.
• Fadel R., Paris S., Fitting C., Rassemont R., David B. (1986) A comparison of extracts from Alternaria spores and mycelium. Journal of Allergy and Clinical Immunology 77: 242.
• Falkiewicz-Dulik M. (2005) Skóra, wyroby skórzane i pergamin. W: Zyska B., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia materiałów. Wyd. Politechnika Łódzka, 187- 226.
• Fassatiová O. (1983) Grzyby mikroskopowe w mikrobiologii technicznej. Wyd. Naukowo- Techniczne, Warszawa.
• Fiedler K., Schütz E., Geh S. (2001) Detection of microbial volatile organic compounds (MVOCs) produced by moulds on various materials. International Journal of Hygiene and Environmental Health 204: 111-121.
• Filtenborg O. Frisvad J.C., Thrane U., Lund F. (1996) Screening methods for secondary metabolites produced by fungi in pure culture. W: Sarnson R.A., Hoekstra E.S., Frisvad J.C., Filtenborg O. (ed.) Introduction to food and air borne fungi. Wyd. Centraalbureau voor schimmelcultures. Utrecht, The Netherlands, 270-273.
• Fink-Gremmels J. (1999) Mycotoxins. W: D'Mello J.P.F., Duffus C.M., Duffus J.H. (ed.) Toxic substances in crop plants. Wyd. The Royal Society of Chemistry, Cambridge, 226-257.
• Flannigan B. (2001b) Microbial aerosols in buildings: origin, health implications and controls. II Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 11-27.
• Flannigan B., McCabe E., McGarry F. (1991) Allergic and toxigenic microorganisms in houses. Journal of Applied Bacteriology 70: 61-73.
• Flannigan B., Miller J.D. (1994) Health implications of fungi in indoor environments - on overview W: Samson R.A., Flannigan B., Flannigan M.E., Verhoeff A.P., Adan O.C.G., Hoekstra E.S. (ed.) Health implications of fungi in indoor environments. Wyd. Elsevier, Amsterdam, 3-28.
• Flannigan B, Samson R.A, Miller J.D. (2001 a) Microorganisms in home and indoor environments. Wyd. Taylor&Francis. London (GB) and New York (USA).
• Flappan S.M., Portnoy J., Jones P., Barnes C. (1999) Infant pulmonary hemorrhage in a suburban home with water damaged and mold (Stachybotrys atra). Environmental Health Perspectives 107: 927-930.
• Frisvad, J.C., Filtenborg, O. (1983) Classification of terverticillate penicilia based on profile of mycotoxins and other secondary metabolites. Applied and Environmental Microbiology 46: 1301-1310.
• Frisvad J.C., Thrane U. (1987) Standardised high-performance liquid chromatography of 182 mycotoxins and other fungal metabolites based on alkylphenone retention indices and UV-VIS spectra (Diode Array Detection). Journal of Chromatography 404: 195-214.
• Frisvad J.C., Samson R.A. (2004) Polyphasic taxonomy of Penicillium subgenus Penicillium. A guide to identification of food and air-borne terverticillate penicillia and their mycotoxins. Studies in Mycology 49: 1-174.
• Garcia B.E., Comtois P., Borrego P.C. (1995) Fungal content of air samples from asthmatic childrens' homes in Mexico city. Aerobiologia 11: 95-100.
• Gareis M. (2002) Diagnostik von Nahrung- und Futtermitteln Sowie Umweltproblem mit Einem Biologischen Indikatorsystem auf Zellkulturbasis (MTT test). VI Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Mikotoksyny i dioksyny a środowisko Bydgoszcz: 27-31.
• Gaylarde C.C., Morton L.H.G. (1999) Deteriogenic biofilms on buildings and their control: review. Biofouling 14: 59-74.
• Gioulekas D., Damialis A., Papakosta D., Spieksma F., Gioulekas P., Patakas D. (2004) Allergenic fungi spore records (15 years) and sensitization in patients with respiratory allergy in Thessaloniki - Greece. Journal of Investigation Allergology and Clinical Immunology 14: 225-231.
• Goliński P. (2010) Dlaczego grzyby tworzą mikotoksyny? XVII Konferencja naukowa Grzyby mikroskopowe i ich metabolity, Poznań: 4.
• Gomez-Alarcon G., Munoz M.L., Flores M. (1994) Excretion of organic acids by fungal strains isolated from decayed sandstone. International Biodeterioration and Biodegradation34: 169-180.
• Goodwin C.J., Holt S.J., Downes S., Marshall N.J. (1995) Microcultures tetrazolium assays: a comparison between two new tetrazolium salts: XTT and MTT. Journal of Immunological Methods 179: 95-103.
• Górny R. (2004a) Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczalnych. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 3(41): 17-39.
• Górny R. (2004b) Filamentous microorganisms and their fragments in indoor air - a rewiev. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 11: 185-19.
• Górny R. (2009) Aerozole biologiczne - rola normatywów higienicznych w ochronie środowiska i zdrowia. V Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 91-102.
• Górny R., Reponen T., Willeke K., Robine E., Boissier M., Grinshpun S.A. (2002) Fungal fragment as indoor biocantaminants. Applied and Environmental Microbiology 68: 3522-3531.
• Grajewski J. (2006) Mikotoksyny i grzyby pleśniowe - zagrożenie dla człowieka i zwierząt. Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz.
• Grajewski J., Twarużek M. (2004) Zdrowotne aspekty oddziaływania grzybów pleśniowych i mikotoksyn. Alergia 3: 45-49.
• Grant C., Hunter C.A., Flannigan B., Bravery A.F. (1989) Water activity requirements of moulds isolated from domestic dwellings. International Biodeterioration 25: 259-284.
• Gravesen S., Nielsen P.A., Iversen R., Nielsen K.F. (1999) Microfungal contamination of damp buildings - examples of risk construction and risk materials. Environmental Health Perspectives 107: 505-508.
• Gräbsch C., Wichmann G., Loffhagen N., Herbarth O., Müller A. (2006) Cytotoxicity assessment of gliotoxin and penicillic acid in Tetrahymena pyriformis. Environmental Toxicology 21(2): 111-117.
• Gutarowska B. (1999) Ergosterol jako wskaźnik zanieczyszczenia grzybami strzępkowymi surowców roślinnych. Praca doktorska, Politechnika Łódzka, Łódź.
• Gutarowska B. (2010) Metabolic activity of moulds as a factor of building materials biodegradation., Polish Journal of Microbiology, 59 (2): 119-124.
• Gutarowska B., Czyżowska A. (2009) The ability of filamentous fungi to produce acids on indoor building materials. Annals of Microbiology 59 (4): 807-813.
• Gutarowska B., Piotrowska M. (2007) Methods of mycological analysis in buildings. Building and Environment 42: 1843-1850.
• Gutarowska B., Wiszniewska M., Walusiak J., Piotrowska M., Pałczyński C., Żakowska Z. (2005) Exposure to moulds in flats and the prevalence of allergy diseases - preliminary study. Polish Journal of Microbiology 54: 13-20.
• Gutarowska B., Żakowska Z. (2002) Elaboration and application of mathematical model for estimation of mould contamination of some building materials based on ergosterol content determination. International Biodeterioration and Biodegradation 49: 299-305.
• Gutarowska B., Żakowska Z. (2009) Mathematical models of mycelium growth and ergosterol synthesis in stationary mould culture. Letters in Applied Microbiology 48(5): 605-610.
• Gwoździński K., Liebermann B., Dahse L. (1991) Effects of tentoxin and dihydrotentoxin on human erythrocytes. Cytobios 67:183-191.
• Hanelt M., Gareis M., Kollarczik B. (1994) Cytotoxicity of mycotoxins evaluated by the MTT-cell culture assay. Mycopathologia 128: 167-174.
• Hanumegowda, U.W., Dhulipala, V. C., Reddy, C. S., (2002) Mechanism of secalonic acid D-induced inhibition of transcription factor winding to cyclic AMP response element in the developing marine palate. Toxicological Sciences 70: 55-62.
• Hippelein M., Rügamer M. (2004). Ergosterol as an indicator of mould growth on building materials. International Journal of Hygiene and Environmental Health 207: 379-385.
• Hodgson M.J., Morey P.R., Leung W.Y., Morrow L., Miller J.D., Jarvis B.B., Robbins H., Halsey J.F., Storey E. (1998) Building-associated pulmonary disease from exposure to Stachybotrys chartarum and Aspergillus versicolor. Journal of Occupational and Environmental Medicine 40: 241-249.
• Hunter C.A., Grant C., Flanniga, B., Bravery A.F. (1988) Moulds in buildings: the air spora of domestic dwellings. International Biodeterioration 24: 81-101.
• Iossifova Y., Reponen T., Bernstein D., Levin L, Zeigler H., Kalra H i in. (2007) House dust (l › 3)-ß-D-glucan and wheezing in infants. Allergy 62: 504-513.
• Iossifova Y., Reponen T., Daines M., Levin L., Khurana Hershey G.K. (2008) Comparision of two analytical methods for detecting (l › 3)-ß-D-glucan in pure fungal cultures and in home dust samples. Open Allergy Journal l: 26-34.
• Jahnz-Różyk K. (2008) Wprowadzenie do alergii na antygeny grzybów pleśniowych. Polski Merkuriusz Lekarski 24. Supl. 1: 7-10
• Janińska B. (1996) Warunek punktu rosy jako kryterium oceny termoizolacyjności przegród. Inżynieria i Budownictwo 12: 710-713.
• Janińska B. (2000) Grzyby pleśniowe w budynkach mieszkalnych o podwyższonej termoizolacyjności. V Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Mikotoksyny i dioksyny a środowisko, Bydgoszcz: 131.
• Janińska B. (2001) Ocena wpływu elementów mikroklimatu na rozwój grzybów pleśniowych na przykładzie materiałów termoizolacyjnych. VI Sympozjum Polskiego Stowarzyszenia Mikologów Budownictwa: Ochrona obiektów budowlanych przed wilgocią, korozją biologiczną i ogniem, Wrocław-Szklarska Poręba: 41-48.
• Janińska B. (2002) Diagnostyka stanu zapleśnienia budynków. Konferencja Naukowa: Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce' 2001. Warszawa 2002, Wyd. Politechniki Warszawskiej, 139-147.
• Jarvis B.B., Nielsen K.F. (2000) Stachybotrys - an unusual mold associated with water damaged buildings. 22nd Mycotoxin-Workshop, Bonn.
• Jarvis B.B., Salemme J., Morais A. (1995) Stachybotrys toxins. 1. Natural Toxins 3: 10-16.
• Jarvis B.B., Sorenson W.G., Hintikka E.L., Nikulin M., Zhou Y., Jiang J., Wang S., Hinkley S., Etzel R.A., Dearborn D.G. (1998) Study of toxin production by isolates of Stachybotrys chartarum and Memnoniella echinata isolated during a study of pulmonary hemosiderosis in infants. Applied and Environmental Microbiology 64: 3620-3625.
• Jeleń H. (2002) Volatile sesquiterpene hydrocarbons characteristic for Penicillium roąueforti strains producing PR toxin. Journal of Agricultural and Food Chemistry 50: 6569-6574
• Johanning E., Landsbergis P., Gereis M., Yang C.S., Olmsted E., (1999) Clinical experience and results of a sentinel health investigation related to indoor fungal exposure. Environmental Health Perspectives 107: 489-494;
• Jussila J., Koulainen H., Kosma V-M., Pelkonen J., Hirvonen M-R. (2002) Inflammatory potential of the spores of Penicillium spinulosum isolated from indoor air of moisture-damaged building in mouse lungs. Environmental Toxicology and Pharmacology 12: 137-145.
• Kamiński E., Stawicki S., Wasowicz E. (1974) Volatile flavor compounds produced by molds of Aspergillus, Penicillium and Fungi imperfecta. Applied Microbiology 27(6): 1001-1004.
• Kärkkäinen M., Raunio P., Jaakko Rautiainen J., Seppo Auriola S., Kaj Hinke K., Pasanen A.L. (2004) Partial aminoacid sequence of a cellulase-like component with IgE-binding properties from Stachybotrys chartarum. International Archives Allergy and Immunology 133: 136-144.
• Karpovich-Tate N., Rebrikova N.L. (1991) Microbial communities on damaged frescos and building materials in the cathedral of the nativity of the virgin in the Pafnutii-Borovskii Monastery, Russia. International Biodeterioration and Biodegradation 27: 281-296.
• Keblys M., Bernholft A., Höfer C.C., Morrison E., Larsen H. J., Flaoyen A. (2004) The effects of the Penicillium mycotoxins: citrin, cyclopiazonic acid, ochratoxin A, patulin, penicillic acid and roquefortine C on in vitro proliferation of porcine lymphocyte. Mycopathologia 158: 317-324.
• Kirk P.M., Cannon P.F., David J.C., Stalpers J.A. (2001) Ainsworth and Bisby's Dictionary of the Fungi. 9nd ed. Wyd. CABI Bioscience, CAB International U.K. Biddles Ltd.
• Korpi A., Kasanen J.P., Alarie Y., Kosma V.M., Pasanen A.L. (1999) Sensory irritating potenzy of some microbial volatile organic compounds (MVOC) and mixture of five MVOCs. Archives of Environmental Health 54: 374-352.
• Korpi A., Pasanen A.L., Pasanen P., Kalliokoski P. (1997) Microbial growth and metabolism in house dust. International Biodeterioration and Biodegradation 40: 19-27.
• Kosińska I. (1998) Grzyby w powietrzu pomieszczeń a zagrożenie zdrowotne. Konferencja naukowa: Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce' 1997, Wyd. Politechniki Warszawskiej, 99-109.
• Krajewski K.J. (2001) Pochodne triazolu jako fungicydy środków ochrony drewna. II Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych. Łódź: 328-335.
• Kreja L., Seidel H.J. (2002) On cytotoxicity of some microbial volatile organic compounds as studies in the human lung cell line A549. Chemosphere 49: 105-110.
• Krivobole S., Oliver Ph., Marzin D.R., Seigle-Murandi F., Steiman R. (1987) Study of the genotoxic potential of 17 mycotoxins with the SOS Chromotest. Mutagenesis 2(6): 433-439.
• Krzysztofik B. (1992) Mikrobiologia powietrza, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
• Kubik J., Wyrwał J. (2009) Podstawy fizyki materiałów budowlanych. W: praca zbiorowa pod kierunkiem Klemm P. Budownictwo ogólne. Tom. 2. Fizyka budowli. Wyd. Arkady, Warszawa, 10-50.
• Kuroczkin J., Bode K., Petersen K, Krumbein W.E. (1988) Some physiological characteristics of fungal isolated from sandstones. W: Proc. VI International Congress on Deterioration and Conservation of Stone, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń: 21-25.
• Kurup V.P., Banerjee B. (2000b) Fungal allergens and peptide epitopes. Peptides 21: 589-599.
• Kurup V.P., Shen H.D., Banerjee B. (2000a) Respiratory fungal allergy. Microbes Infection 2: 1101-1110.
• Kurup V.P., Shen H.D., Vijay H. (2002) Immunobiology of fungal allergens. International Archives Allergy and Immunology 129: 181-188.
• Laemmli U.K. (1970) Cleavage of structural proteins during the assembly of the head of bacteriophag T4. Nature 227: 680-685.
• Lander F., Meyer H.W., Norn S. (2001) Serum IgE specific to indoor moulds, measured by basophil histamine release, is associated with building-related symptoms in damp buildings. Inflammation Research 50 (40): 227-231.
• Larssen T.O., Frisvad J.C. (1994) Production of volatiles and presence of common indoor Penicillia and Aspergilli. Health implications of fungi in indoor environments. Air quality monographs, vol. 2. wyd Elsevier.
• Lehtomäki K., Tukiainen E., Seuri M., Husman T., Nevalainen A. (1999) Symptoms of workers employed in damp buildings. Indoor Air l: 86-91.
• Lewis C.W., Smith J.E., Anderson J.G., Freshney R.I. (1999) Increased cytotoxicity of food -borne mycotoxins toward human cell lines in vitro via enhanced cytochrome p450 expression using the MTT bioassay. Mycopathologia 148: 97-102.
• Lipiec A. (1997) Grzyby pleśniowe - ważny antygen środowiskowy. Terapia 3: 27.
• Lipiec A., (2000) Grzyby w etiologii chorób alergicznych. Alergologia współczesna l (10): 10-14.
• Lipiec A. (2001) Grzyby-istotny alergen środowiskowy. Alergia 3/10. www.alergia.org.pl
• Lis D.O., Pastuszka J.S., Górny R.L. (1997) Występowanie aerozolu bakteryjnego i grzybowego mieszkaniach, biurach i w środowisku zewnętrznym Górnego Śląska. Wyniki wstępne. Roczniki PZH 48: 59-68.
• Little S.A., Longbottom J.L., Warner J.O. (1993) Optimized preparation of Aspergillus fumigatus extracts for allergy diagnosis. Clinical Experimental Allergy 23: 835-842.
• Lutomski K. (1995) Podatność na pleśnienie materiałów wykończeniowych wnętrz mieszkalnych. III Sympozjum Polskiego Stowarzyszenia Mikologów Budownictwa: Ochrona obiektów budowlanych przed wilgocią, korozją biologiczną i ogniem, Szklarska Poręba: 115-122.
• Mari A., Schneider P., Wally V., Breitenbach M., Simon-Nobbe B. (2003) Sensitization to fungi: epidemiology, comparative skin tests and IgE reactivity of fungal extracts. Clinical and Experimental Allergy 33: 1429-1438.
• May E., Lewis F.J., Pereira S., Tayler S., Seaward M.R.D., Allsopp D. (1993) Microbial deterioration of building stone - a review. Biodeterioration 7: 109-123.
• McGinnis M.R. (2004) Pathogenesisof indoor fungal diseases. Medical Mycology 42: 107-117.
• McGinnis M.R. (2007) Indoor mould development and dispersal. Medical Mycology 45: 1-9.
• Meklin T., Husman T., Vepsäläinen A., Vahteristo M., Koivisto J., Halla-Aho J i in. (2002) Indoor air microbes and respiratory symptoms of children in moisture damaged and reference schools. Indoor Air 12: 175-183.
• Mercantini R., Marsella L., Lambiase L., Belardi M. (1986) Isolation of keratinophilic fungi from floors in Roman primary schools. Mycopathologia 82: 115-120.
• Mędrela-Kuder E. (2000) Sezonowe wahania w występowaniu grzybów w powietrzu sal dydaktycznych oraz w powietrzu otwartej przestrzeni. Konferencja naukowa: Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce 1999. Wyd. Politechnika Warszawska, 139-142.
• Midgley G., Hay R., Clayton Y. (1997) Mikologia lekarska. Wyd. Czelej. Lublin.
• Miller J.D., Laflamme A.M., Sobol Y., Lafontaine P., Greenhalgh R. (1988) Fungi an fungal products in some Canadian houses. International Biodeterioration 24(2): 103-120.
• Miller J.D., Haisley P.D., Reinhardt J.H. (2000) Air sampling result in relation to extend of fungal colonization of building materials in some water-damaged buildings. Indoor Air 10: 146-151.
• Morton G. (2003) Microbiology of paint coatings - some new trends. III Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 1-10.
• Mukherjee R., Moudgil H. (2006) Indoor mould exposure and respiratory health. Update Allergy and Clinical Immunology 73: 61-66.
• Mullins J., Seaton A. (1978) Fungal spores in lung and sputum. Clinical Allergy 8: 525-533.
• Nakamura M., Ito Y., Ogawa K., Michisuji Y., Sato S., Takada M., Hayashi M., Yaginuma S., Yamamoto S. (1995) Stachybocins, novel endothelin receptor antagonists produced by Stachybotrys sp. M6222. 1. Taxonomy, fermentation, isolation and characterization. Journal of Anibiotics 48: 1389-1395.
• Nevalainen A., Pasanen A.L., Niininen M., Reponen T., Kalliokoski P., Jantunen M.J. (1991) The indoor air quality in Finnish homes with mold problems. Environmental International 17: 299-302.
• Niedoszytko M., Chełmińska M., Chełmiński K., Gruchała M., Jassem E. (2004) Testy skórne i testy IgE w alergii na pleśnie. XV Ogólnopolskie Sympozjum Szkoleniowe i Warsztaty Alergologiczne: Alergia pokarmowa i wziewna na pleśnie, Dobieszków: 10-11.
• Nielsen K.F. (2002) Mould growth on building materials. Ph.D. thesis. Technical University of Denmark, Lyngby.
• Nielsen K.F., Gravesen S., Nielsen P.A., Andersen B., Thrane U., Frisvad J.C. (1999) Production of mycotoxins on artificially and naturally infested building materials. Mycopathologia 145:43-56.
• Nielsen K.F., Holm G., Uttrup L.P., Nielsen P.A. (2004) Mould growth on building materials under low water activities. Influence of humidity and temperature on fungal growth and secondary metabolism. International Biodeterioration and Biodegradation 54: 325-336.
• Nielsen K.F., Madsen J. (2000) Determination of ergosterol on mouldy building materials using isotope dilution and gas chromatography-tandem mass spectrometry. Journal of Chromatography A 898: 227-234.
• Nieminen S.M., Kärki R., Auriola S., Toivola M., Laatsch H., Laatikainen R., Hyvärinen A., VonWright A. (2002) Isolation and identification of Aspergillus fumigatus mycotoxins on growth medium and some building materials. Applied and Environmental Microbiology 68(10): 4871-4875.
• Nikulin M., Pasann A.L., Berg S., Hintikka E.L. (1994) Stachybotrys atra growth and toxin production in some building materials and fodder under different relative humidities. Applied and Environmental Microbiology 60: 3421-3424.
• Niuksza J.P. (1994) Biodeterioration of paper and books. Wyd. Academy of Sciences, St Petersburg.
• Novotny W.E., Dixit A. (2000) Pulmonary hemorrhage in an infant following two weeks of fungal exposure. Archives of Pediatric and Adolescent Medicine 154: 271-275.
• Ogawa K., Nakamura M., Hayashi M., Yaginuma S., Yamamoto S., Furihata K., Shinya K., Seto H. (1995) Stachybocins, novel endothelin receptor antagonists, produced by Stachybotrys sp. M6222.2. Structure, determination of stachybocin A., stachybocin B and stachybocin C. Journal of Antibiotics 48: 1396-1400.
• Okudaira M., Kurata H., Sakabe F. (1977) Studies on the fungal flora in the lung of human necroscopy cases. A critical survey in connection with the pathogenesis of opportunistic fungus infections. Mycopathologia 61: 3-18.
• Okumara H., Yoshino N., Ihara T., Sugamata M., Ueno Y. (2000) Induction of apoptotic cell death by trichotecenes. Mycotoxins 50: 41-44.
• Palmer R.J., Siebert J., Hirsch P. (1991) Biomass and organic acids in sandstone of a weathering building: production by bacterial and fungal isolates. Microbial Ecology 21: 253-266.
• Pasanen A.L., Kasanen J.P., Rautiala S. Ikaheimo M., Kaariainen H., Kalliokoski P. (2000) Fungal growth and survival in building materials under fluctuating moisture and temperature conditions. International Biodeterioration and Biodegradation 46: 117-127.
• Pasanen A.L., Korpi A., Kasanen J.P., Pasanen P. (1998) Critical aspects on the significance of microbial volatile metabolites as indoor pollutants. Environment International 24: 703-712.
• Pasanen A.L., Yli-Pietila K, Pasanen P., Kalliokoski P., Tarhanen J. (1999) Ergosterol content in various fungal species and biocontaminated building materials. Applied and Environmental Microbiology 65: 138-142.
• Pasanen P., Korpi A., Kalliokoski P., Pasanen A.L. (1997) Growth and volatile metabolite production of Aspergillus versicolor in house dust. Environment International 23:425-432.
• Pavlova P., Shimabukuro K., Hisabori T., Growth G., Lill H., Bald D. (2004) Complete inhibition and partial re-activation of single Fl-ATP-ase molecules by tentoxin: new properties of reactived enzyme. The Journal of Biological Chemistry 279: 9685-9688.
• Peat J.K., Dickerson J., Li J. (1998) Effects of damp and mould in the home on respiratory health: a review of the literature. Allergy 53: 120-129.
• Pepe O., Sannino L., Palomba S., Anastasio M., Blaiotta G., Villani F., Moschetti G. (2010) Heterotrophic microorganisms n deteriorated medival wall paintings in southern Italian churches. Microbiological Research 165 (1): 21-32.
• Piontek M. (2001) Pleśnie występujące w obiektach budowlanych w województwie lubuskim. II Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 86-94.
• Piontek M. (2004) Grzyby pleśniowe i ocena zagrożenia mikotoksycznego w budownictwie mieszkaniowym. Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zieloną Góra. Rozprawa habilitacyjna.
• Piontek M., Bednar K. (2006) Wzrost liczby zapleśniałych obiektów budowlanych przez występowanie grzybów pleśniowych w nowym budownictwie z nowoczesnymi technologiami. Ochrona przed Korozją 9s/A: 184-187.
• Piotrowska M., Żakowska Z., Bogusławska-Kozłowska J. (2001 a) Liczba drobnoustrojów jako kryterium stanu zagrzybienia przegród budowlanych. VI Sympozjum Polskiego Stowarzyszenia Mikologów Budownictwa: Ochrona obiektów budowlanych przed korozją biologiczną i ogniem. Wrocław-Szklarska Poręba: 101 -104.
• Piotrowska M., Żakowska Z., Gliścińska A., Bogusławska-Kozłowska J. (2001 b) Rola mikroflory powietrza zewnętrznego w kształtowaniu bioaerozlu grzybowego pomieszczeń zamkniętych. II Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 113-118.
• Piotrowska M., Żakowska Z. (2003) Oporność klejów do tapet na działanie grzybów pleśniowych. III Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 159-161.
• Piotrowska M., Żakowska Z. (2007) Grzyby strzępkowe. W: Libudzisz Z., Kowal K., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia techniczna. Mikroorganizmy i środowiska ich występowania. Tom l. Wyd PWN Warszawa, 60-83.
• Piotrowska M., Żakowska Z. (2008) Mikotoksyny w żywności, zagrożenia zdrowotne. W: Libudzisz Z., Kowal K., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia techniczna. Mikroorganizmy w biotechnologii, ochronie środowiska i produkcji żywności. Tom 2. Wyd. PWN, Warszawa, 289-303.
• Pitt J.I. (2000) Toxigenic fungi and mycotoxins. British Medical Bulletin 56: 184-192.
• Platt S.D., Martin C.J., Hunt S.M., Lewis C.W. (1989) Damp housing mold growth and symptomatic health state. British Medical Journal 298: 1673-1678.
• Pogorzelski J.A. (2009) Zagadnienia cieplno-wilgotnościowe przegród budowlanych. W: praca zbiorowa pod kierunkiem Klemm P. Budownictwo ogólne. Tom. 2. Fizyka budowli. Wyd. Arkady, Warszawa, 105-361,
• Rao, C.Y., Fink R.C., Wolfe, L.B., Liberman, D.F., Burge, H.A. (1997) A study of aflatoxin production by Aspergillus flavus growing on wallboard. Journal of American Biology Safety Association 2: 36-42.
• Rao C.Y., Cox-Ganser J.M., Chew G.L., Doekes G., White S. (2004) Use of surrogate markers of biological agents in air and settled dust samples to evaluate a water-damaged hospital. Indoor Air 15: 89-97.
• Rautiala S., Reponen T., Hyvarinen A., Nevalainen A., Husman T., Vehvilainen A., Kalliokoski P. (1996) Exposure to airborne microbes during the repair of moldy buildings. American Industrial Hygiene Association Journal 57: 279-284.
• Reijula K.E., Kurup V.P., Fink J.N. (1991) Ultrastructural demonstration of specific igG and Ige antibodies binding to Aspergillus fumigatus from patients with aspergillosis. Journal of Allergy and Clinical Immunology 87: 683-688.
• Ren P., Ahearn D.G., Crow S.A. (1999) Comparative study of Aspergillus mycotoxin production on enriched media and construction material. Journal of Industrial Microbiology and Biotechnology 23: 209-213.
• Reponen T., Górny R.L., Cho S.H., Grinshpun S.A., Willeke K., Schmechel D., Huttunen K., Nevalainen A., Hirvonen M.R. (2002) Release and biological reactivity of airborne fungal fragments. W: Proceedings of 21t Annual Conference of the American Association for Aerosol Research, Charlotte: 9.
• Richard J.L., Plattner R.D., Mary J., Liska S. L. (1999) The occurrence of ochratoxin A in dust collected from a problem household. Mycopathologia 146: 99-103.
• Richardson M.D., Warnock D.W. (1995) Grzybice. Rozpoznanie i leczenie. Wyd. Springer, PWN, Warszawa.
• Roggo B.E., Petersen F., Sills M., Roesel J.L., Moerker T., Peter H.H. (1996) Novel spirodihydrobenzofuranlactams as antagonists of endothelin and as inhibitors of HIV-1 protease produced by Stachybotrys sp. 1. Fermentation, isolation and biological activities. Journal of Antibiotics 49: 13-19.
• Rylander R., Lin R-H. (2000) (l›3)- ß -D-glucan - relationship to indoor air-related symptoms, allergy and asthma. Toxicology 152: 47-52.
• Rymsza B. (2003) Biodeterioracja pleśniowa obiektów budowlanych. Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań. Rozprawa habilitacyjna.
• Rymsza B. (2005) Biodeterioracja pleśniowa - nieszczęście, którego można uniknąć. Alergeny 1/23: 39-43.
• Ryniecki A. (1999) Warunki bezpiecznego przechowywania. W: Ryniecki A., Szymański P. (Ed) Dobrze przechowywane zboże. Wyd. MR INFO Towarzystwo Umiejętności Rolniczych, Poznań, 14-15.
• Sabater-Vilar M., Nijmeijer S., Fink-Gremmels J. (2003) Genotoxicity assessment of five tremorgenic mycotoxins (fumitremorgen B, paxilline, penitrem A, verruculogen, and verrucosid) produced by molds isolated from fermented meats. Journal of Food Protection 66: 2123-2129.
• Sakamoto K., Tsujii E., Miyauchi M., Nakanishi T., Yamashita M., shigematsu N., Tada T., Izumi S., Okuhara M. (1993) FR901459, a novel immunosuppressant isolated from Stachybotrys chartarum No. 19392 -Fermentation, isolation, physicochemical properties and biological activities. Journal of Antibiotics 46: 1788-1798.
• Samson R.A., Flannigan B., Flannigan M.E., Verhoeff A.P., Adan O.C.G., Hoekstra E.S. (1994) Air quality monographs. Vol.2: Health implications of fungi in indoor environments. Wyd. Elsevier.
• Samson R.A., Hoekstra E.S., Frisvad J.C., Filtenborg O. (2000) Introduction to food and air borne fungi. Wyd. Centraalbureau voor schimmelcultures. Utrecht, The Netherlands.
• Sanchez H., Bush R.K. (2001) A review of Alternaria alternata sensitivity. Revista Iberoamericana de Micologia 18: 56-59.
• Schata M., Jorde W., Elixmann J.H., Linskene H.F. (1989) Allergies to molds caused by fungal spores in air conditioning equipment. Environmental International 15: 177-179.
• Schwab C.J., Cooley J.D., Jumper C.J., graham S.C., Straus D.C. (2004) Allergic inflammation induced by a Penicillium chrysogenum conidia-associated allergen extract in a murine model. Allergy 59: 758-765.
• Seifert K.A., Frisvad J.C. (2000) Penicillium on solid wood products. W: Samson R.A., Pitt J.I. (ed.) Integration of modern taxonomic method from Penicillium and Aspergillus classification, wyd. Harwood Academic Publisher, Amsterdam, 285-298.
• Seo S.C., Grinshpun S.A., Iossifova Y., Schmechel D., Rao C, Reponen T. (2007) A new field-compatible methodology for the collection and analysis of fungal fragments. Aerosol Science Technology 41: 794-803.
• Seo S.C. Reponen T., Levin L., Brochelt T., Grinshpun S.A. (2008) Aerosolization of particulate (l›3)- ß-D-glucan from moldy materials. Applied and Environmental Microbiology 74(3): 585-593.
• Seo S.C. Reponen T., Levin L., Grinshpun S. A. (2009) Size-fractionated (l›3)- ß -D-glucan concentrations aerosolized from different moldy building materials. Science of the Total Environment 407(2): 806-814.
• Seweryn E., Pietkiewicz J., Szamborska A., Gamian A. (2007) Enolaza na powierzchni komórek eukariota i prokariota jako receptor plazminogenu ludzkiego. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 61: 672-682.
• Shen H.D., Chou H., Tam M.F., Chang C.Y., Lai H.Y., Wang S.R. (2003) Molecular and immunological characterization of Pen ch18, the vacuolar serine protease major allergen of Penicillium chrysogenum. Allergy 58: 993-1002.
• Simon-Nobbe B., Denk U., Pöll V., Rid R., Breitenbach M. (2008) The spectrum of fungal allergy. International Archives Allergy and Immunology 45(1): 58-86.
• Singh J. (1994) Building mycology. Wyd. Chapman and Hall, London.
• Singh J. (2001) Occupational exposure to moulds in buildings. Indoor Built Environment 10: 172-178.
• Singh, J. (2005) Toxic moulds and indoor air quality. Indoor Built Environment 14: 229-234.
• Singh K., Frisvad J.C., Thrane U., Mathur S.B. (1991) An illustrated manual of identification of some seed-borne Aspergilli, Fusaria, Penicillia and their mycotoxins, Technical University of Denmark, 6-19.
• Smith J.E., Anderson J.G., Lewis C.W., Murad Y.M. (1992) Cytotoxic fungal spores in the indoor air atmosphere of the damp domestic environment. FEMS Microbiology Letters 100: 337-344.
• Smoragiewicz W., Cossette B., Boutard A., Krzystyniak K. (1993) Trichothecene mycotoxins in the dust of ventilation system in office buildings. International Archives of Occupational and Environmental Health 65: 113-117.
• Smyk B., Rywotycki R. (1993) Mikroorganizmy występujące w uprzemysłowionym budownictwie mieszkaniowym i ich wpływ na zdrowie człowieka. III Konferencja Naukowa: Biozanieczyszczenia w budynkach a zdrowie, Zeszyty Naukowe 35, wyd. Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków: 212-224.
• Solomon E.P., Berg L.R., Martin D.W. (2007) Biologia. Wyd. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 481-490.
• Sorenson W.G., Frazier D.G., Jarvis B.B., Simpson J., Robinson V. (1987) Trichothecene mycotoxins in aerosolized conidia of Stachybotrys atra. Applied and Environmental Microbiology 53 (6): 1370-1375.
• Stefańczyk B., praca zespołowa (2009) Budownictwo ogólne. Tom 1. Materiały i wyroby budowlane, Wyd. Arkady, Warszawa.
• Su N.Y., Yu C.J., Shen H.D., Pan F.M., Chow L.P. (1999) Pen c 1, a novel enzymic allergen protein from Penicillium citrinum. Purification, characterization, cloning and expression. European Journal of Biochemistry 261: 115-123.
• Sulyok, M., Krska, R., Schuhmacher, R.(2007) A liquid chromatography/tandem mass spectrometric multi-mycotoxin method for the quantification of 87 analytes and its application to semi-quantitative screening of mouldy food samples. Analytical and Bioanalytical Chemistry 389: 1505-1523.
• Sulyok M., Vishvanath V., Krska R. (2009) Mycotoxins in the indoor environment. 31st Mycotoxin Workshop, Münster: 28.
• Szostk-Kot J. (2005) Włókna i tkaniny W: Zyska B., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia materiałów. Wyd. Politechnika Łódzka, Łódź, 89-136.
• Śliwowski L. (2009) Mikroklimat wnętrz. W: praca zbiorowa pod kierunkiem Klemm P. Budownictwo ogólne. Tom. 2. Fizyka budowli. Wyd. Arkady, Warszawa, 54-102.
• Tang R.B., Chen Y.S., Chou H., Lee S.S., Tai H.Y., Shen H.D. (2005) cDNA cloning and immunologic characterization of a novel EF-1ß allergen from Penicillium citrinum. Allergy 60: 366-371.
• Thelander O., Bjurman J., Boutelje J. (1993) Increase in the content of low molecular carbon hydrates at lumber suracces during drying and correlation with nitrogen content, yellowing and mould growth. Wood Science Technology 27: 381-389.
• Tuomi T., Saarinen L., Reijula K. (1998) Detection of polar and macrocyclic trichothecene mycotoxins from indoor environments. Analyst 123: 1835-1841.
• Tuomi T., Reijula K., Johnsson T., Hemminki K., Hintikka E.L., Lindroos O., Kalso S., Koukila-Kähkölä P., Mussalo-Rauhamaa H., Haahtela T. (2000) Mycotoxins in crude building materials from water damaged buildings. Applied and Environmental Microbiology 66: 1899-1904.
• Twarużek M., Grajewski J., Gareis M., Dietrich R., Miklaszewska B., Kuźmińska K. (2004) Toksyczne skażenie grzybami i mikotoksynami uszkodzonych wodą mieszkań. VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa: Mikotoksyny i patogenne pleśnie w środowisku. Bydgoszcz: 103-108.
• Ueno Y. (1985) Toxicology of mycotoxins. Critical Reviews in Toxicology 14: 99-132.
• Van Lancker F., Adams A., Delmulle B., De Saeger S., Moretti A., Van Peteghem C, De Kimpe N. (2008). Use of headspace SPME-GC-MS for the analysis of the volatiles produced by indoor molds grown on different substrates. Journal of Environmental Monitoring 10: 1127-1133.
• Vanparys Ph., deKok M.C.M., van Schooten F.J. (1995) Genetic toxicology W: Niesink R.J.M., Vries J., Holliger M.A. (ed.) Toxicology. Principles and aplications. Wyd. CRC Press.
• VanRee R., Akkerdaas J., Zudmeer L. (2006) Immunoblotting in allergen detection W: Detecting allergens in food. Woodhead Publishing Ltd. 98-108.
• Verhoeff A.P., Strien R.T., Wijnen J.T.M., Brunekreef B. (1995) Damp housing and childhood respiratiory symptoms: the role of sensitization to dust mites and moulds. American Journal of Epidemiology 141: 103-110.
• Viitanen H., Bjurman J. (1995) Mould growth on wood under fluctuating humidity conditions. Material und Organismen 29: 28-46.
• Vijay H.M., Abebe M., Kumar V., DeVouge M., Schrader T., Thaker A., Comtois P., Escamilla-Garcia B. (2005) Allergenic and mutagenic characterization of 14 Penicillium species. Aerobiologia 21:95-103.
• Vishwanath V., Sulyok M., Krska R. (2009a) Validation of an HPLC-MS/MS based multi-analyte method for the determination of fungal and bacterial metabolites in indoor samples. 31st Mycotoxin Workshop, Münster: 40.
• Vishwanath V., Sulyok M., Labuda R., Bicker W., Krska R. (2009b) Simultaneous determination of 186 fungal and bacterial metabolites in indoor matrices by liquid chromatography/ tandem mass spectrometry. Analytical and Bioanalytical Chemistry 395(5): 1355-1372.
• Vojdani A. (2004) Cross-reactivity of Penicillium, Aspergillus and Stachybotrys antigens using affinity-purified antibodies and immunoassay. Archives of Environmental Health 59(5): 256-266.
• Warscheid Th., Braams J. (2000) Biodeterioration of stone: a review. International Biodeterioration and Biodegradation 46: 343-368.
• Wasserbauer R. (2003) Microbial biodeterioration of building materials and constructions. III Konferencja Naukowa: Rozkład i korozja mikrobiologiczna materiałów technicznych, Łódź: 17-27.
• Ważny J., Karyś J. (2001) Ochrona przed korozją. biologiczną. Wyd. Arkady, Warszawa.
• Ważny J., Kundzewicz A. (2009) Możliwości opracowania nano-biocydów dla ochrony drewna. XXIV Sympozjum: Ochrona Drewna, Rogów: 9-18.
• Webb J.S., Nixon M., Eastwood I.M., Greenhalgh M., Robson G.D., Handley P.S. (2000) Fungal colonization and biodeterioraation of plasticized polyvinyl chloride. Applied and Environmental Microbiology 66(8): 3194-3200.
• Wessen B., Schoeps K.O. (1996) Microbial volatile organic compounds - what substances can be found in sick buildings? Analyst 121(9): 1203-1205.
• Whillans F.D., Lament G.S. (1995) Fungal volatile metabolites released into indoor air environments: variation with fungal species and growth media. W: Morawska L., Bofinger N.D., Maroni M. (ed.) Indoor Air: an integrated approach. Elsevier Science Ltd, Oxford, 47-50.
• Widestrand J., Lundh T., Pettersson H., Lindberg I.E. (1999) Cytotoxicity of four trichothecens evaluated by colorimetric bioassays. Mycopathologia 147: 149-155.
• Wolhoff P., Wilkins C.K. (1994) Indoor VOCs from household floor dust; comparision of headspace with desorbed VOCs; method for VOC release determination. Indoor Air 4: 248-254.
• Zyska B. (1999) Zagrożenia biologiczne w budynku. Wyd. Arkady, Warszawa.
• Zyska B. (2001 a) Grzyby powietrza wewnętrznego w krajach europejskich. Mikologia lekarska 8(3-4): 127-140.
• Zyska B. (2001b) Katastrofy, awarie i zagrożenia mikrobiologiczne w przemyśle i budownictwie. Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź.
• Zyska B., Żakowska Z. (red.) (2005) Mikrobiologia materiałów. Wyd. Politechnika Łódzka, Łódź.
• Żakowska Z., Gutarowska B., Piotrowska M., Wiszniewska M., Pałczyński C. (2004) Zespół chorego budynku. XV Ogólnopolskie Sympozjum Szkoleniowe i Warsztaty Alergologiczne: Alergia pokarmowa i wziewna na pleśnie. Dobieszków:18-19.
• Żakowska Z., Piotrowska M. (2008) Mikroorganizmy w procesach biotechnologicznych. Grzyby strzępkowe. W: Libudzisz Z., Kowal K., Żakowska Z. (ed.) Mikrobiologia techniczna, Wyd. PWN, Warszawa, 150-178.
• Żakowska Z., Stobińska H. (2000) Mikrobiologia i higiena w przemyśle spożywczym. Wyd;. Politechnika Łódzka, Łódź.
• OECD Guideline 476, OECD Guidelines for the Testing of Chemicals, Section 4-Health Effects. In vitro Mammalian Cell Gene Mutation Test, OECD, Paris, 1997.
• Allergen Nomenclature, homepage International Union of Immunological Societies Allergen. Nomenclature Sub-Committee. Date updated 07.12.2009. http://www.allergen.org/.
• Dyrektywa 67/548/EWG, Gatehouse, 2002.