Late Quaternary valley formation and neotectonic evolution of the Walbrzych Upland, Middle Sudeten Mts.

Krzyszkowki, D.; Stachura, R.

Powiadomienia systemowe

Sesja wygasła!
Sesja wygasła!

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Late Quaternary valley formation and neotectonic evolution of the Walbrzych Upland, Middle Sudeten Mts.

Autorzy

Krzyszkowki D. , Stachura R.

Treść / Zawartość

Pełne teksty:

Pobierz

Identyfikatory

Warianty tytułu

Późnoczwartorzędowy rozwój dolin rzecznych i ewolucja neotektoniczna Pogórza Wałbrzyskiego, Sudety Środkowe, Polska południowo-zachodnia

Języki publikacji

Abstrakty

The landscape of the Walbrzych Upland developed for a long time during three main stages: the Oligocene-Early Pliocene, the Late Pliocene-Early Pleistocene and the Middle Pleistocene one. The latter is very complex, and is presented in detail in this paper. The Walbrzych Upland was covered by continuous ice cover during the Odranian sub-stage (Early Saalian) and, at least in its marginal part, during the Elsterian. The thickness of the ice was ca.150 m during the last glacial stage. The pre-Elsterian fluvial system is poorly documented, although distinct traces of fluvial landscape from before the Odranian glaciation have been found. This fluvial system is documented by terraces with gravels, flattenings covered by tills which are presumably buried terraces, and the abandoned valleys. The pre-Odranian fluvial landscape shows ambiguous evidence of tectonic movements, except valley segments near the Sudetic Marginal Fault. Four stages of the post-Odranian valley development may be recognized, which are documented by four terraces: the Upper Terrace formed during the Wartanian/ Eemian, the Middle Terrace formed during the Middle Weichselian, the Lower Terrace formed during the Late Glacial/Early Holocene, and the Lowermost Terrace formed during the historical times. The post-Odranian valleys have been formed due to intensive and short-term uplift of the mountain upland with simultaneous re-activation of fault zones. The main geomorphological effects of this uplift include: formation of abandoned valleys; bottle-like shapes of newly incised valleys; formation of river gorges; highly irregular longitudinal profiles of channels; varying number of terraces and their heights along the valley thalvegs; tilting of terraces, truncation of terraces and formation of fault scarps along the Sudetic Marginal Fault. The main geological effects are: variable thickness of alluvial deposits due to rotation of bedrock blocks; synsedimentary thickness increase of alluvial deposits on some fault lines; and breaking of the continuity of some alluvial surfaces along the Sudetic Marginal Fault. The uplift of the Walbrzych Upland was induced by isostatic rebound after the Odranian glaciation and localised extentional tectonics, being superimposed on each other. The total uplift during the late Quaternary was about 40?50 m. The uplift rates were at about 1.5 mm/year at the beginning (ca. 200,000-150,000 years BP), and much lower during the Late Pleistocene and Holocene (0.15-0.05 mm/year). The uplift, though very slight, continues until now.

Rzeźba Pogórza Wałbrzyskiego ukształtowała się w trzech etapach: oligoceńsko-wczesnoplioceńskim, późnoplioceńsko-wczesnoplejstoceńskim i środkowoplejstoceńskim. Ten ostatni etap rozwoju rzeźby był najbardziej skomplikowany i jest on przedmiotem szczegółowych rozważań w zaprezentowanym artykule. Pogórze Wałbrzyskie było przykryte lądolodem skandynawskim w czasie ostatniego zlodowacenia tego obszaru, tj. w czasie zlodowacenia Odry (wczesny stadiał zlodowacenia środkowopolskiego) i co najmniej w swoich częściach brzeżnych w czasie zlodowacenia Elstery (południowopolskiego). Grubość lodu dochodziła do 150 m. Rzeźba fluwialna sprzed zlodowacenia Elstery jest słabo udokumentowana, natomiast obserwuje się liczne ślady takiej rzeźby sprzed zlodowacenia Odry. Jest ona udokumentowana przez terasy, spłaszczenia stokowe z pokrywami glin, które reprezentują pogrzebane terasy, oraz przez opuszczone (pogrzebane) doliny rzeczne. Ten przedodrzański system fluwialny wykazuje bardzo mały związek z tektoniką regionu, z wyjątkiem części dolin w pobliżu Sudeckiego Uskoku Brzeżnego. Po zlodowaceniu Odry, na Pogórzu Wałbrzyskim stwierdzono cztery fazy rozwoju rzeźby fluwialnej, udokumentowane przez terasy: terasę wysoką z okresu Warta/Eem, terasę średnią ze środkowego Vistulianu, terasę niską z późnego glacjału/początku holocenu i terasę najniższą powstałą już w czasach historycznych. Doliny po-odrzańskie były formowane w czasie krótkiego i bardzo intensywnego podnoszenia obszaru górskiego, z jednoczesnym uaktywnianiem stref uskokowych. Główne efekty morfologiczne tego podnoszenia to: butelkowy kształt nowo tworzonych dolin, powstanie odcinków przełomowych dolin, bardzo niewyrównane profile podłużne koryt rzecznych, zmienna liczba teras i ich wysokość wzdłuż dolin, pochylenie teras, obcięcie teras i skarpy uskokowe wzdłuż Sudeckiego Uskoku Brzeżnego. Główne efekty geologiczne to: zróżnicowana miąższość aluwiów w wyniku rotacyjnych ruchów podłoża, synsedymentacyjny wzrost miąższości aluwiów na skrzydłach zrzuconych niektórych uskoków i brak ciągłości niektórych pokryw aluwialnych poza Sudeckim Uskokiem Brzeżnym. Podnoszenie Pogórza Wałbrzyskiego nastąpiło najprawdopodobniej w wyniku odprężenia glaciizostatycznego po zlodowaceniu Odry, na które nałożyły się ruchy tektoniczne wzdłuż reaktywowanych uskoków. Całkowite, czwartorzędowe, tektoniczne podniesienie obszaru wynosi 40-50 m. Prędkość podnoszenia wynosiła początkowo 1,5 mm rocznie (ca. 200 000-150 000 lat BP), a potem, w późnym plejstocenie i holocenie, była znacznie mniejsza (0,15-0,05 mm rocznie). Podnoszenie to, choć bardzo małe, trwa do czasów obecnych.

Słowa kluczowe

fluvial landscape terraces montaneous glaciation neotectonics glacio-isostasy Wałbrzych Upland Sudeten Mts. SW Poland

Wydawca

Polskie Towarzystwo Geologiczne

Czasopismo

Annales Societatis Geologorum Poloniae

Rocznik

1998

Tom

Vol. 68, No. 1

Strony

23--60

Opis fizyczny

Bibliogr. 62 poz., rys., wykr.

Twórcy

autor

Krzyszkowki D.

Institute of Geography, WSP Slupsk (correspondence: P.O. Box 202, 53-350 Wroclaw, Poland)

autor

Stachura R.

Geographical Institute, University of Wrocław, pi. Uniwersytecki I, 50-137 Wrocław, Poland

Bibliografia

1. Badura, J., Przybylski, J. & Krzyszkowski, D., 1992. Stratotype of Pleistocene deposits in Przedgórze Sudeckie: preliminary report. (In Polish, English summary). Przegl. Geol., 40: 545- 551.
2. Bederke, E., 1929. Die variszische Tektonik der mittleren Sudeten (stratigraphische und petrographisch-tektonische Untersuchungen in Eulengebirge). Fortschr. Geol. u. Paläont., 7 (23): 1-147, Berlin.
3. Berg, G., Dathe, E. & Zimmermann, E., 1910. Geologische Karte von Prenssen und benachbarten Bundesstaaten, blatt Freiburg. Königlische Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin.
4. Czerwonka, J. A. & Krzyszkowski, D., 1992. Pleistocene stratigraphy of the central part of Silesian Lowland, Southwestern Poland. Bull. Pol. Acad. Sei., Earth Sci., 40: 203-233.
5. Dathe, E., 1892. Geologische Beschreibung der Umgebung von Salzbrunn. Abhandlungen der Königl. Preuss. Geolog. Landesanst., Neue Folge, 13: 1-157.
6. Dathe, E. & Berg, G., 1925. Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Waldenburg. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin.
7. Dathe, E. & Berg, G., 1926. Erläuterungen zur Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Waldenburg. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin, 70 pp.
8. Dathe, E. & Zimmermann, E., 1912. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preussen und benachbarten Bundestaaten, blatt Frieburg. Königlische Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin, 136 pp.
9. Dyjor, S., 1975. Późnotrzeciorzędowe ruchy tektoniczne w Sudetach i na bloku przedsudeckim. (In Polish only). In: Współczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej, I sympozjum. Wyd. Geol., Warszawa, pp. 121-132.
10. Dyjor, S., 1983. The age problem of lower limit of neotectonic movements and their phases in southwestern Poland. (In Polish, English summary). In: Współczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej, III sympozjum. Ossolineum, Wrocław, pp. 25-41.
11. Dyjor, S., 1986. Evolution of sedimentation and palaeogeography of near-frontier areas of the Silesian part of the Paratethys and the Tertiary Polish-German Basin. Geologia, Kwart. AGH, 12 (3): 7-24.
12. Dyjor, S. & Kuszell, T., 1977. Development of the Roztoka-Mokrzeszów Graben in the Neogene and Quaternary. (In Polish, English summary). Geol. Sudetica, 12 (2): 113-132.
13. Gunia, T., 1981. Problems of the age of metamorphic series of the Sudetes and the Sudetic Block in the light of new palaeontological investigations. (In Polish, English summary). Ann. Soc. Geol. Polon., 51: 241-272.
14. Grocholski, A., 1977. Sudecki uskok brzeżny a zagadnienie wulkanotektoniki trzeciorzędowej. Acta Univ. Wratisl., 378, Prace Geol.-Miner., 6: 89-103.
15. Haydukiewicz, A., Olszewski, S., Porębski, S. & Teisseyre, A. K., 1982. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów, arkusz Wałbrzych. Instytut Geologiczny, Warszawa.
16. Haydukiewicz, A., Olszewski, S., Porębski, S. & Teisseyre, A. K., 1985. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów, arkusz Wałbrzych. Wyd. Geol., Warszawa, 80 pp.
17. Jahn, A., 1960. Czwartorzęd Sudetów. (In Polish only). In: Teisseyre, H. (ed.), Regionalna Budowa Geologiczna Polski, tom III. Sudety, część 2. Kraków, pp. 358-418.
18. Jahn, A. & Szczepankiewicz, S., 1967. Osady i formy czwartorzędowe Sudetów i ich przedpola. (In Polish only). In: Galon, R. & Dylik, J. (eds.), Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa, pp. 397-430.
19. Jońca, E., 1981. Mud balls formed during flood in Lower Silesia in 1977. (In Polish, English summary). Przegl. Geol., 29: 20-23.
20. Krzyszkowski, D., 1990. Late Pleistocene faulting in the Czyżynka river valley, Sudetes, Southwestern Poland. Bull. INQUA Neotectonic Commission, 13: 27-28.
21. Krzyszkowski, D., 1991, The neotectonic evolution and uplift of the Middle Sudetan Mts near Świebodzice, SW Poland. Bull. INQUA Neotectonic Commission, 14: 9-12.
22. Krzyszkowski, D., 1992. Quaternary tectonics in the Kleszczów Graben (Central Poland): a study based on sections from the Bełchatów outcrop. Ouatern. Stud. Poland, 11: 65-90.
23. Krzyszkowski, D., in press. Late Quaternary evolution of the Czyżynka river valley, Wałbrzych Upland, Middle Sudeten Mts., SW Poland.
24. Krzyszkowski, D. & Czech, A., 1995. Directions of the Pleistocene ice-sheet advances in the northern margin of the Strzegom Hills, Sudetic Foreland (SW Poland). (In Polish, English summary). Przegl. Geol., 43: 647-651.
25. Krzyszkowski, D. & Migoń, P., 1995. Quaternary tectonics in the Sudetes, NE part of the Bohemian Massif, central Europe. Bull. INQUA Neotectonic Commission, 18: 21-24.
26. Krzyszkowski, D., Migoń, P.& Sroka, W., 1995. Neotectonic Quaternary history of the Sudetic Marginal Fault, SW Poland. Folia Ouatern., 66: 73-98.
27. Krzyszkowski, D. & Pijet, E., 1993. Morphological effects of Pleistocene fault activity in the Sowie Mts., southwestern Poland. Zeit. Geomorph., Suppl.-Bd., 94: 243-259.
28. Krzyszkowski, D. & Stachura, R., 1992. The Quaternary terraces and activity of faults of the Middle Sudetan Mts. near Świebodzice, Southwestern Poland. Bull. INQUA Neotectonic Commission, 15:3 8-3 9.
29. Krzyszkowski, D. & Stachura, R., 1993a. Morphologic effects of neotectonic movements in the Wałbrzych Foothills, Middle Sudety Mountains, SW Poland. (In Polish, English summary). Folia Ouatern., 64: 71-82.
30. Krzyszkowski, D. & Stachura, R., 1993b. The thickness of alluvial deposits as an indicator of neotectonic faulting: example from River Strzegomka Valley, Sudeten, Southwestern Poland. Bull. INQUA Neotectonic Commission, 16: 26-28.
31. Kural, S., 1979. Origin, age and geological background of the kaolin of the western part of the Strzegom Granitic Massif. (In Polish, English summary). Inst. Geol., Biul., 313: 9-68.
32. Lewandowski, J., 1988. Stratigraphy of Quaternary deposits of the Silesian Lowland and surrounding area, Southern Poland: tentative compilation. Quatern. Stud. Poland, 8: 73-78.
33. Mastalerz, K. & Wojewoda, L, 1993. Alluvial-fan sedimentation along an active strike-slip fault: Plio-Pleistocene Pre-Kaczawa Fan, SW Poland. In: Marzo, M. & Puidef bregas, R. (eds.), Alluvial Sedimentation. Int. Ass. Sedim., Special Publication, 17, Blackwell, Oxford, pp. 293-304.
34. Migoń, P., 1991. Quaternary faulting on the northern margin of the Karkonosze Mts. (SW Poland). Bull. INQUA Neotectonic Commission, 14: 54-55.
35. Migoń, P., 1993. Geomorphological characteristics of mature fault-generated range fronts, Sudetes Mts., southwestern Poland. Zeit. Geomorph., Suppl.-Bd., 94: 223-241.
36. Migoń, P., 1994. Izolowane wzgórza rezydualne (góry wyspowe) na podłożu skał krystalicznych w południowo-zachodniej Polsce - geneza i znaczenie paleośrodowiskowe. (In Polish only, unpublished Ph.D. thesis). University of Wroclaw, Wroclaw, 191 pp.
37. Mörner, N-A., 1979. The Fennoscandian uplift and Late Cenozoic geodynamics: geological evidence. Geo-Journal, 33: 287- 318.
38. Oberc, J., 1972. Sudety i obszary przyległe. Budowa geologiczna Polski, tom IV. Tektonika, część II. (In Polish only). Wyd. Geol., Warszawa, 307 pp.
39. Oberc, J. & Dyjor, S., 1969. Sudetic Marginal Fault. (In Polish, English summary). Inst. Geol., Biul., 236: 41-142.
40. Schwarzbach, M., 1942. Das Diluvium Schlesiens. Neues Jahrb. Min., Geol., Paläont., 86: 189-246.
41. Shackleton, N. J. & Opdyke, N. D., 1976. Oxygene isotope and palaemagnetic stratigraphy of the Pacific core V28-239, Late Pliocene to Late Holocene. Geol. Soc. Am., Memoir, 145: 449-464.
42. Sroka, W., 1990. Relationship between relief, neotectonics and lithology in the Nowa Bystrzyca Quadrangle (Sudetes). Bull. INQUA Neotectonic Commission, 13: 28-29.
43. Sroka, W., 1991. Tectonical character of the edge of the Karkonosze Foreland. (In Polish, English summary). Acta Univ. Wratisl., 1375, Prace Geol.-Miner., 29: 239-250.
44. Sroka, W., 1992. Morfotektonika gór obrzeżających Kotlinę Kłodzką w świetle badań morfometrycznych. (In Polish only, unpublished Ph.D. thesis). University of Wroclaw, Wroclaw, 197 pp.
45. Stachura, R. 1993a. Rozwój dolin Pogórza Wałbrzyskiego w górnym plejstocenie. (In Polish only, unpublished Ph.D. thesis). University of Wroclaw, Wroclaw, 56 pp.
46. Stachura, R., 1993b. Geomorphology and alluvial stratigraphy of the Pełcznica River Valley near the Sudetic Marginal Fault, Middle Sudeten, SW Poland. Bull. INQUA Neotectonics Commission, 16: 32-34.
47. Szczepankiewicz, S., 1954. Morfologia Sudetów Wałbrzyskich. (In Polish only). Prace Wroclaw. Tow. Nauk., Seria B, 65: 5-152.
48. Szczepankiewicz, S., 1963. Zagadnienie wieku moren dennych w Sudetach. Acta Univ. Wratisl., Studia Geogr.. 1 (9): 169-185.
49. Teisseyre, A. K., 1975. Sedimentation and palaeogeography of older Culm in the western part of Central Sudėtie Depression. (In Polish, English summary). Geol. Sudetica, 9 (2): 1-135.
50. Teisseyre, A. K., 1977. Recent fluvial processes in the upper Bóbr and Strzegomka river drainage basins. (In Polish, English summary). Geol. Sudetica, 12 (2): 93-112.
51. Teisseyre, A. K., 1979. Fluvial processes during winter with examples from small Sudetic rivers. (In Polish, English summary). Geol. Sudetica, 14 (1): 125-157.
52. Teisseyre, H., 1956. Świebodzice Depression as a geological unit (In Polish, English summary). Inst. Geol., Biul., 106: 5-35.
53. Teisseyre, FI., 1968. Stratigraphy and Tectonics of the Świebodzice Depression. Inst. Geol., Biul., 222: 77-106.
54. Teissyeyre, H., 1969. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów, arkusz Stare Bogaczowice. Instytut Geologiczny, Warszawa.
55. Teisseyre, H., 1973. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Sudetów, arkusz Stare Bogaczowice. Wyd. Geol., Warszawa, 64 pp.
56. Teisseyre, H. & Gawroński, O., 1965. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów, arkusz Świebodzice. Instytut Geologiczny, Warszawa.
57. Zeuner, F., 1928. Diluvialstratigraphie und Diluvialtektonik im Gebiet der Glatzer Neisse. Universitätverlag von Robert Noske, Leipzig, pp. 72.
58. Zimmermann, E., 1929. Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Ruhbank. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin.
59. Zimmermann, E., 1938. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Ruhbank. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin, 67 pp.
60. Zimmermann, E. & von zur Mühlen, L., 1933. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Hochfriedeberg. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin, 59 pp.
61. Zimmermann, E., von zur Mühlen, L. & Berg, G. 1925. Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, blatt Hochfriedeberg. Preussische Geologische Landesanstalt, Berlin.
62. Zuchiewicz, W., 1990. Rates of neotectonic uplift: The Polish Carpathians example. Bull. INOUA Neotectonic Commission, 13:21-26.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-article-BUS6-0028-0036