Origin of mineralized waters in the Central Carpathian Synclinorium, SE Poland

• Autorzy: Porowski A.

Warianty tytułu

PL

Pochodzenie wód zmineraliowanych w synklinorium centralnokarpackim

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The Central Carpathian Synclinorium (CCS) is a large tectonic structure within the easternmost part of the Silesian Nappe of the Polish Outer Carpathians. This area, built of flysch sediments of the Upper Cretaceous to Oligocene ages, abounds with mineralized waters associated to a varying extent with oil and gas deposits. The chemical composition of 81water samples and the isotopic composition (?18O and ?D) of 45 samples were studied in detail in order to shed light on their origin. Additionally, the tritium content was determined in 25 water samples, and ?18O values of authigenic calcite (vein and cement) from core samples of four boreholes were measured. All the waters studied are brackish or saline (TDS up to 48.9 g/dm3) and belong to four hydrochemical classes: Cl-Na, Cl-HCO3-Na, HCO3-Cl-Na, and HCO3-Na. Their isotopic composition locates them to the right of the Global Meteoric Water Line (GMWL). Relative to the Standard Mean Ocean Water (SMOW) they are depleted in D, while some of them are depleted and others enriched in 18O. The origin of these waters is poligenetic. The observed isotopic composition can be explained by mixing of at least three components of different origin: (i) meteoric waters of modern hydrological cycle; (ii) diagenetic waters formed during dehydration of clay minerals (transformation of smectite to illite within mixed-layer smectite/illite), and (iii) connate water - chemically modified seawater trapped in pores of marine sediments before their diagenesis. It is also likely that some waters contain a fraction of paleoinfiltration waters. Chemical composition of the studied waters has been modified mainly due to dilution processes and water-rock interaction. Presumably, their original chemical composition was derived from seawater-like interstitial fluids.

PL

Na obszarze polskich Karpat Zewnętrznych powszechnie występują wody zmineralizowane o zróżnicowanym składzie chemicznym i izotopowym. Eksploatowane są one głównie na potrzeby uzdrowisk gdzie wykorzystuje się je do celów balneologicznych i konsumpcyjnych. Od wielu lat w środowisku naukowym istnieją kontrowersje dotyczące pochodzenia tych wód, jak i procesów odpowiedzialnych za kształtowanie ich składu chemicznego. W latach 2000-2003 w Instytucie Nauk Geologicznyh PAN pod kierownictwem prof. J. Dowgiałły realizowano projekt badawczy No 6P04D 07 18 finansowany przez KBN, w ramach którego badaniami objęto wody zmineralizowane centralnego synklinorium karpackiego, które do tej pory (poza nielicznymi wodami z uzdrowisk) nie były szczegółowo analizowane pod kątem ich genezy. Centralne synklinorium karpackie jest dużą strukturą tektoniczną stanowiącą SE część płaszczowiny śląskiej polskich Karpat Zewnętrznych. Wody zmineralizowane występujące w centralnym synklinorium karpackim w ogromnej większości towarzyszą złożom ropy naftowej i gazu ziemnego. Z tego powodu zalicza się je do szerokiej grupy wód określanych mianem "oil- associated waters". Przeprowadzone badania nad genezą tych wód obejmowały: (i) szczegółową analizę składu chemicznego wód; (ii) analizę składu izotopów trwałych tlenu i wodoru oraz w nielicznych wodach za wartości trytu oraz (iii) analizę warunków hydrogeologicznych i mineralogii środowiska skalnego w aspekcie oddziaływań woda-skała. Na podstawie analizy 81 próbek wód z otworów naftowych i studni z najważniejszych struktur fałdowych centralnego synklinorium karpackiego stwierdzono, iż wody te należą do czterech typów hydrochemicznych: Cl- HCO_3-Na, Cl- Na, HCO_3-Cl -Na oraz HCO_3-Na. Charakteryzują się one zróżnicowaną mineralizacją ogólną (TDS) od 1 g/dm^3 do około 49 g/dm^3. W stosunku do średniego składu chemicznego wody oceanicznej są one zubożone w K+, SO_4 ^2-, Ca^2+, Mg^2+, zaś wzbogaceniem w Na+, HCO_3 -, Br-, I-, Li+, Sr^2+ i B. W fazie gazowej w badanych wodach obecne są CH4 (dominujący) oraz w niektórych wodach CO_2. Analizy składu chemicznego wód w oparciu o proste stosunki jonowe takie jak Cl/Na, SO_4/Cl, Br/Cl, I/Cl, (Na+K-Cl)/SiO_2, i porównanie ich z tymi stosunkami w wodzie morskiej, analiza krzywych ewaporacji wody morskiej (S- E-T) oraz krzywych mieszania się wód, wykazały, że badane wody zmineralizowane mają cechy wód synsedymentacyjnych i są mieszaninami wód wysoko zmineralizowanych i słodkich. Genetycznie najprawdopodobniej są one związane z wodą morską - zapewne reliktową (connate water), która uległa znacznej ewolucji chemicznej w czasie geologicznym. Zasadnicze wnioski odnośnie genezy wód zmineralizowanych centralnego synklinorium karpackiego uzyskano analizując ich skład izotopowy. Opierając się na koncepcji prostych, konserwatywnych procesów mieszania się wód meteorycznych i tych o innej genezie (najbardziej zmineralizowanych, wzbogaconych w 18O i 2H) pod względem ge netycznym wydzielono cztery grupy wód I grupa - wody opadowe współczesnego cyklu hydrologicznego, o najniższych mineralizacjach, najniższych wartościach d18O i d2H oraz zawierające tryt; IV grupa wód - wody zakwalifikowane jako metamorficzne na pod stawie ogólnych danych literaturowych (Sheppard, 1986), ale najprawdopodobniej związane nie z metamorfizmem (nie ma wystarczających dowodów na obecnoć typowych procesów metamorficznych w obsz arze centralnego synklinorium karpackiego) lecz z procesami diagenetycznymi; wody te są najbardziej wzbogacone w 18O, i zwykle o największej zawartości Cl-; n = 6. Pozostałe dwie grupy wód zostały zakwalifikowane jako mieszaniny : II grupa wód - co najmniej dwuskładnikowe mieszaniny wód meteorycznych współczesnego cyklu hydrologicznego i tych zaliczanych do "diagenetycznych"; III grupa wód - co najmniej dwuskładnikowe mieszaniny wód meteorycznych współczesnego cyklu hydrologicznego i/lub paleoinfiltracyjnych, oraz reliktowych wód morskich i "diagenetycznych". Ze względu na specyficzny skład izotopowy wód kwalifikowanych wstępnie jako "diagenetyczne", wysunięto koncepcję procesu ich formowania się w wyniku dehydratacji minerałów ilastych. Opierając się na prostym modelu wymiany izotopowej po między wodą i skałą, dokonano końcowego obliczenia składu izotopowego wody, która uległa zrównoważeniu izotopowemu z minerałami ilastymi mieszanopakietowymi typu smektyt/illit w wyniku dehydratacji i przejścia pakietów smektytowych w illitowe w danej tempera turze i przy danym stosunku wagowym woda/skała. Uzyskany w ten sposób skład izotopowy "wód dehydratacy jnych" wskazuje, iż proces dehydratacji minerałów ilastych może odgrywać główną rolę w procesie formowania się składu izotopowego badanych wód zmineralizowanych. Pod względem genetycznym więc, wody zmineralizowane centralnego synklinorium karpackiego są mieszaninami reliktowych wód morskich diagenetycznie zmienionych (tzw. connate waters) infiltracyjnych wód meteorycznych (w tym również najprawdopodobniej i paleoinfiltracyjnych) oraz wód dehydratacyjnych uwalnianych z minerałów ilastych warstw łupkowych.

Słowa kluczowe

EN

Central Carpathian Synclinorium; oil-associated water; connate water; metamorphic water; dehydration; dilution; mixing

PL

wody zmineralizowane; skład chemiczny; skład izotopowy; Karpaty zewnętrzne

• Wydawca: Instytut Nauk Geologicznych PAN
• Czasopismo: Studia Geologica Polonica
• Rocznik: 2006
• Tom: Vol. 125
• Strony: 5--66
• Opis fizyczny: bibliogr. 114 poz., fot.,tab.,wykr.

Twórcy

autor

Porowski A.

• Polish Academy of Sciences, Institute of Geological Sciences, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa, Poland,

Bibliografia

• Appelo, C. A. J. & Postma, D., 1996. Geochemistry, Groundwater and Pollution. A. A. Balkema, Rotterdam: 536 pp.
• Bates, R. I. & Jackson, J. A., (eds), 1987. Glossary of Geology. American Geological Institute, Virginia: 788 pp.
• Bojarski, L., 1966. Jod i brom jako wskaźniki hydrochemiczne występowania węglowodorów w 7 mezozoiku i paleozoiku Polski północnej (Iodine and bromine as hydrochemical indicators of hydrocarbon in the Mesozoic and Palaeozoic deposites in North Poland - in Polish). Kwartalnik Geologiczny, 10 (1): 177-192.
• Bojarski, L., 1976. Charakterystyka chemizmu wód podziemnych jako pośredni wskaźnik prognoz ropo-gazonośności (The characteristics of groundwater chemistry as an indirect index for oil and gas prospecting - in Polish). Przegląd Geologiczny, 24 (3): 147-149.
• Boles, J. R. & Franks, S. G., 1979. Clay diagenesis in Wilcox sandstones of southwest Texas: implications of smectite diagenesis on sandstone cementation. Journal of Sedimentary Petrology, 49: 55-70.
• Borkowska, M. & Smulikowski, K., 1973. Minerały ilaste (Clay minerals.) In: Minerały skałotwórcze (Rock-forming minerals - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 336-354.
• Borysławski, A., Oszczypko, N. & Tomaś, A., 1980. Chemical composition of Carpathian saline waters - a statistical analysis. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 323: 57-86.
• Burst, J. F., 1969. Diagenesis of Gulf Coast clayey sediments and its possible relation to petroleum migration. American Association of Petroleum Geologists, Bulletin, 53: 73-93.
• Busenberg, E. & Clemency, C. V., 1976. The kinetics of dissolution of alkali feldspars at 25oC and 1 atm PCO2. In: Cadek, J. & Paces, T. (eds), Proceedings International Symposium on Water -Rock Interaction. Czechoslovakia, 1974, Geological Survey, Prague: 388-394.
• Carpenter, A. B., 1978. Origin and chemical evolution of brines in sedimentary basins. Oklahoma Geological Survey Circular, 79: 60-77.
• Carpenter, A. B. & Miller, J. C., 1969. Geochemistry of saline subsurface water, Saline County, Missouri. Chemical Geology, 4: 135-167.
• Chowaniec, J., 1991. Hydrogeologia: Region Karpacki (Hydrogeology: Carpathian Region). In: Malinowski J. (ed.), Budowa geologiczna Polski, T. VII: Hydrogeologia (Geological structure of Poland, Part VII: Hydrogeology - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 204-215.
• Ciężkowski, W. & Zuber, A., 1995. Stabilne izotopy tlenu i wodoru w zwykłych wodach podziemnych centralnej części Karpat polskich (Stable isotopes of oxygen and hydrogen in groundwaters of the central part of the Polish Carpathians - in Polish). In: Szczepańska, J., Kulma, R. & Szczepański, A. (eds), Współczesne problemy hydrogeologii (Current problems of hydrogeology - in Polish). Wydawnictwo Profil, Kraków, VII (2): 245-250.
• Clark, I. D. & Fritz, P., 1997. Environmental Isotopes in Hydrogeology. Lewis Publishers, Boca Raton: 328 pp.
• Clayton, R. N., Friedman, I., Graf, D. L., Mayeda, T. K., Meents, W. F. & Shimp, N. F., 1966. The origin of saline formation waters: 1. Isotopic composition. Journal of Geophysical Research, 71: 3869-3882.
• Coleman, M. L., Shepherd, T. J., Durham, J. J., Rouse, J. E. & Moore, G. R., 1982. Reduction of water with zinc for hydrogen isotope analysis. Analytical Chemistry, 54: 993-995.
• Collins, A. G., 1975. Geochemistry of Oilfield Waters. Developments in Petroleum Science, 1. American Elsevier Publishing Comp., New York: 496 pp.
• Connolly, C. A., Walter, L. M., Baadsgaard, H. & Longstaffe, F. J., 1990. Origin and evolution of formation waters, Alberta Basin, Western Canada Sedimentary Basin. I: Chemistry. Applied Geochemistry, 5: 375-397.
• Dapples, E. C., 1967. Diagenesis of sandstone. Chapter 3. In: Larsen, G. & Chillingar, G. V., (eds), Developments in Sedimentology 8. Diagenesis in Sediments. Elsevier Publishing Company, Netherlands, Amsterdam: 91-125.
• Davis, S. N., 1964. The chemistry of saline waters by R. A. Krieger - Discussion. Ground Water, 2 (1): 51.
• Dowgiałło, J., 1973. Wyniki badań składu izotopowego tlenu i deuteru w wodach podziemnych Polski poludniowej (Results of measurements of the oxygen and hydrogen isotopic composition of groundwaters of south Poland - in Polish). Biuletyn Geologiczny Instytutu Geologicznego, 3 (277): 3 19-334.
• Dowgiałło, J., 1976. Problems of the origin of Cl-HCO3-Na mineral waters of the Polish Flysch Carpathians. In: Cadek J. & Paces T. (eds), Proceedings of the International Symposium on Water-Rock Interaction, Czechoslovakia 1974. Geological Survey, Prague: 12-22.
• Dowgiałło, J., 1978. Pochodzenie CO2 w szczawach Karpat i Sudetów (The origin of CO2 in carbonated waters of the Carpathians and the Sudetes). Biuletyn Geologiczny Instytutu Geologicznego, 4 (312): 191-217.
• Dowgiałło, J., 1980. Poligenetyczny model karpackich wód chlorkowych i niektóre jego konsekwencje (Poligenetic model of the Carpathian chloride waters and some of its consequences - in Polish). Współczesne problemy hydrogeologii regionalnej, Jachranka: 275-290.
• Dowgiałło, J. & Leśniak, P. M., 1980.The origin of chloride waters in the Polish flysch Carpathians. In: Hitchon B. (ed.), Proceedings of the 3rd International Symposium on Water-RockInteraction, Canada: 20-23.
• Dowgiałło, J. & Leśniak, P. M., 1987. Jeszcze o genezie wód chlorkowych w Krapatach fliszowych (Still on chloride waters in the Flysch Carpathians - in Polish). Przegląd Geologiczny, 7: 372-373.
• Dowgiałło, J. & Sławiński, A., 1979. Remarks on the origin of saline ground waters at Rabka (West Carpathians). In: Słowańska, B. & Pakulska, Z. (eds), Hydrogeochemistry ofMineralized Waters. Proceedings of the IAH Conference of Cieplice Spa (Poland), 1978. Instytut Geologiczny, Warszawa: 195-203.
• Drever, J. I., 1997. The Geochemistry ofNatural Waters. Prentice-Hall Inc., Upper Saddle River, NJ: 436 pp.
• Duliński M., 1999. Problem składu izotopowego dwutlenku węgla w wodach leczniczych Krynicy (Isotope composition of carbon dioxide in therapeutical waters in Krynica Spa - in Polish). Przegląd Geologiczny, 47 (6): 567-570.
• Epstein, S. & Mayeda, T., 1953. Variation of 18O content of waters from natural sources. Geochimica et Cosmochimica Acta, 4: 2 13-224.
• Franks, S. G. & Forester, R.. W., 1984. Relationship among secondary porosity, pore-fluid chemistry and carbon dioxide, Texas Gulf Coast. In: McDonald, D. & Sundam, R.C., Clastic Diagenesis. American Association of Petroleum Geologists, Tulsa: 63-79.
• Garlicki, A., 1979. Sedymentacja soli mioceńskich w Polsce (Sedimentation of Miocene salts in Poland - in Polish). Prace Geologiczne, 119: 7-67.
• Gucik, S., Paul, Z., Ślączka, A. & Żytko, K., 1979. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200000, Arkusz Przemyśl, Kalników: B - Mapa bez utworów czwartorzędowych (Geological Map of Poland to the scale of 1:200,000, Przemyśl-Kalników Sheet: B - Map without Quaternary sediments - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Hanor, J. S., 1987. Origin and Migration of Subsurface Sedimentary Brines. Lecture notes for short course no. 21. Society of Economic Paleontologists and Mineralogists (SEPM), USA: 247 pp.
• Hem, J. D., 1985. Study and interpretation of the chemical characteristics of natural water. U.S. Geological Survey Water-Supply Papers. 2254: 270 pp.
• Hitchon, B. & Friedman, I., 1969. Geochemistry and origin of formation waters in the western Canada sedimentary basin - I. Stable isotopes of hydrogen and oxygen. Geochimica et Cosmochimica Acta, 33: 1321-1349.
• Hoefs, J., 1997. Stable Isotope Geochemistry. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg: 201 pp.
• Hounslow, A. W., 1995. Water Quality Data. Analysis and Interpretation. Lewis Publishers, Boca Raton: 395 pp.
• Hounslow, A. W. & Goff, K. D., 1994. WA TE VAL version 8.10L. Water Analysis Interpretation Program and Piper Diagram Plot. Oklahoma State University, USA.
• Hower, J., Eslinger, E. V., Hower, M. E. & Perry, E. A., 1976. Mechanism of burial metamorphism of argillaceous sediment: 1. Mineralogical and chemical evidence. Geological Society ofAmerica, Bulletin, 87: 725-737.
• Hunt, J. M., 1979. Petroleum Geochemistry and Geology. W. H. Freeman and Company, San Francisco: 617 pp.
• Hutcheon, I., Shevalier, M. & Abercrombie, H. J., 1993. pH buffering by metastable mineral-fluid equilibria and evolution of carbon dioxide fugacity during burial diagenesis. Geochimica et Cosmochimica Acta, 57: 1017-1021.
• Jurkiewicz, H., 1959. Poziomy otwornicowe paleogenu wschodniej części jednostki śląskiej (Microfaunal correlation in the Paleogene of the eastern part of the Silesian Nappe - in Polish). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 29 (3): 23 5-263.
• Karnkowski, P., 1961. Problemy poszukiwań naftowych w Karpatach i na przedgórzu (Problems of oil exploration in the Carpathians and its foreland - in Polish). Wiadomości Naftowe, 1 (63): 1-5.
• Karnkowski, P., 1993. Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. T. 2: Karpaty i zapadlisko przedkarpackie (Deposits of oil and gas in Poland. Part 2: Carpathian Mts and its Foredeep - in Polish). Towarzystwo Geosynoptyków GEOS, Kraków: 247 pp.
• Kendall, C. & Coplen, T. B., 1985. Multisample conversion of water to hydrogen by zinc for stable isotope determination. Analytical Chemistry, 57: 1437-1440.
• Kharaka, Y. K. & Mariner, R. H., 1987. Chemical geothermometers and their application to formation waters from sedimentary basins. In: Naeser, N. D. & McCulloh, T. H. (eds), Thermal History of Sedimentary Basins. Methods and Case Histories. Springer-Verlag, New York: 99-118.
• Kharaka, Y. K., Frederick, A. F. B. & Friedman, I., 1973. Isotopic composition of oil-field brines from Kettleman North Dome, California, and their geologic implications. Geochimica et Cosmochimica Acta, 37: 1899-1908.
• Kozłowski, J., 1999. Mieszanie się wód - podstawowy proces kształtowania się ostatecznego składuchemicznego wód leczniczych Polski (Groundwater mixing - fundamental process of the formation final chemical composition of Polish curative waters - in Polish). Ph.D. Thesis, unpublished, Politechnika Wrocławska, Wydział Górniczy, Wrocław: 135 pp.
• Krainov, S. R. & Szviec, W. M., 1980. Osnovy geochimji podziemnych vod (Fundamentals of groundwater geochemistry - in Russian). Nedra, Moscow: 285 pp.
• Krasinceva, V. V., 1968. Gidrogeochimia chlora i broma (Hydrogeochemistry of chlorine and bromine - in Russian). Nauka, Moscow: 194 pp.
• Krzywina, W. & Sokołowski, A., 1977. Wody mineralne województwa krośnieńskiego (Mineral waters of the Krosno province - in Polish). Problemy Uzdrowiskowe, 5/6 (115/116): 81-96.
• Książkiewicz, M., 1972. Budowa Geologiczna Polski. T. IV: Tektonika, Cz. 3: Karpaty (Geological structure of Poland. Vol. IV: Tectonics, Part 3: Carpathian Mts. - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 121-203.
• Książkiewicz, M., 1975. Bathymetry of the Carpathian Flysch Basin. Acta Geologica Polonica, 25 (3): 309-367.
• Kudelskij, A. W., 1976. Gidrogeologia, gidrogeochimiajoda (Hydrogeology, hydrogeochemistry of iodine - in Russian). Nauka i Technika, Minsk: 213 pp.
• Kuśmierek, J. (ed.), 1995. Ewolucja a ropogazonośność Karpat polskich (Evolution and hydrocarbon potential of the Polish Carpathians - in Polish). Prace Geologiczne, 138: 9-88.
• Kyser, T. K., 1987. Equilibrium fractionation factors for stable isotopes. In: Kyser, T. K. (ed.), Short Course in Stable Isotope Geochemistry of Low Temperature Fluids, Mineralogical Association of Canada, Saskatoon, 13: 1-85.
• Leśniak, P., 1980. The origin of chloride waters at Wysowa, West Carpathians. Chemical and isotopic approach. Acta Geologica Polonica, 30 (4): 519-550.
• Leśniak, P., 1998. Origin of carbon dioxide and evolution of CO2-rich waters in the West Carpathians, Poland. Acta Geologica Polonica, 48 (3): 344-366.
• Longstaffe, F. J., 1987. Stable isotope studies of diagenetic processes. In: Kyser, T. K. (ed.), Short Course in Stable Isotope Geochemistry of Low Temperature Fluids. Mineralogical Association of Canada, Saskatoon, 13: 187-257.
• Majorowicz, J. & Plewa, S., 1979. Study of heat flow in Poland with special regard to tectonophysical problems. In: Ćermak, V. & Rybach, L. (eds), Terrestrial Heat Flow in Europe. Springer-Verlag, Berlin: 240-252.
• Małecka, D. & Murzynowski, W., 1978. Rejonizacja hydrogeologiczna Karpat fliszowych (Hydrogeological zoning in Flysh Carpathians - in Polish). Biblioteczka Wiadomości IMUZ, 56: 44-46.
• Matthews, A. & Katz, A., 1977. Oxygen isotope fractionation during dolomitization of calcium carbonate. Geochimica et Cosmochimica Acta, 41: 1431-1438.
• McCrea, J. M., 1950. On the isotopic chemistry of the carbonates and paleotemperature scale. Journal of Chemical Physics, 18: 849-857.
• Mojski, J. E. & Poprawa, D. (eds), 1996. Objaśnienia do Mapy Geologi czn ej Polski w skali 1:200000, Arkusz Jasło (Description to the Geological Map of Poland to the scale of 1:200, 000, Jasło Sheet - in Polish). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 66 pp.
• Mojski, J. E. & Ślączka, A., (eds), 1980. Objaśnienia do Mapy Geologi cznej Polski w skali 1:200000, Arkusz Łupków (Description to the Geological Map of Poland to the scale of 1:200, 000, Łupków Sheet - in Polish). Instytut Geologiczny, Warszawa: 53 pp.
• Morad, S., Ketzer, J. M. & De Ros, L. F., 2000. Spatial and temporal distribution of diagenetic alterations in siliciclatsic rocks: implications for mass transfer in sedimentary basisns. Sedimentology, 47: 95-120.
• Müller, G., 1967. Diagenesis in argillaceous sediments. In: Larsen, G. & Chilingar, G. V. (eds), Developments in Sedimentology 8. Diagenesis in Sediments. Elsevier Publishing Company, Amsterdam: 127-177.
• Nescieruk, P., Paul, Z., Ryłko, W., Szymakowska, F., Wójcik, A. & Żytko, K., 1992. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200000, Arkusz Jasło: B - Mapa bez utworów czwartorzędowych (Geological Map of Poland to the scale of 1:200, 000, Jasło Sheet: B - Map without Quaternary sediments - in Polish). Wydawnictwo Kartograficzne Polskiej Agencji Ekologicznej S.A.
• O'Neil, J. R., 1987. Theoretical and experimental aspects of isotopic fractionation. In: Valley, J. W., Taylor, H. P. & O'Neil, J. R. (eds), Stable Isotopes in High Temperature Geological Processes. Reviews in Mineralogy, Mineralogical Association of America, Book Crafters Inc., Chelsea: 1-40.
• O'Neil, J. R., Clayton, R. N. & Mayeda, T. K., 1969. Oxygen isotope fractionation in divalent metal carbonates. Jurnal of Chemical Physics, 51: 5547-5558. (after Kyser, 1987).
• Oszczypko, N. & Zuber, A., 2002. Geological and isotopic evidence of diagenetic waters in the Polish Flysch Carpathians. Geologica Carpathica, 53: 257-268.
• Paczyński, B. (ed.), 1993. Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500000. Cz I: Systemy zwykłych wód podziemnych (Hydrogeological Atlas of Poland to the scale of 1:500,000. Part I: Fresh groundwater aquifer systems - in Polish). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Paczyński, B. (ed.), 1995. Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500000. Cz I: Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych (Hydrogeological Atlas of Poland to the scale of 1:500,000. Part I: Resources, quality and protection of freshwater - in Polish). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Palandri, J. L. & Reed, M. H., 2001. Reconstruction of in situ composition of sedimentary formation waters. Geochimica et Cosmochimica Acta, 65: 174 1-1767.
• Perry, E. A. Jr. & Hower, J., 1972. Late-stage dehydration in deeply buried pelitic sediments. American Association of Petroleum Geologists, Bulletin, 56: 2013-2021.
• Poprawa, D., 1970. Hydrogeologia przedpola fałdów dukielskich między Osławą a Wetliną ze szczególnym uwzględnieniem wód zmineralizowanych (Hydrogeology of Dukla folds forehead between Osława and Wetlina, with special focus on mineral waters - in Polish). Ph.D. Thesis, unpublished. Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Kraków: 104 pp.
• Porowski, A., 2001a. Charakterystyka czasoprzestrzennej zmienności chemizmu wód zmineralizowanych antykliny iwonickiej (Temporal and spatial variability in chemical composition of mineralized waters from the Iwonicz Anticline, SE Poland - in Polish). Przegląd Geologiczny, 4: 317-325.
• Porowski, A., 2001b. Chemical composition and origin of ionic ratios in the Iwonicz anticline mineralized groundwaters (Polish Outer Carpathians). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 71: 125-134.
• Porowski, A., 2001c. Chemical indicators of the origin of mineralized waters in the Central Carpathian Synclinorium. In: Bocheńska, T., Staśko, S. & Wąsik, M. (eds), Współczesne problemy hydrogeologii (Current problems of hydrogeology), X (1), Wrocław: 397-404.
• Porowski, A., 2004. Isotopic evidence of the origin of mineralized waters from the Central Carpathian Synclinorium, SE Poland. Environmental Geology, 46: 661-669.
• Powers, M. C., 1967. Fluid-release mechanisms in compacting marine mudrocks and their importance in oil exploration. American Association of Petroleum Geologists, Bulletin, 51: 1240-1254.
• Rittenhouse, G., 1967. Bromine in oil-field waters and its use in determining possibilities of origin of these waters. American Association of Petroleum Geologists, Bulletin, 51: 2430-2440. Roether, W., 1970. Water-CO2 exchange set-up for routine 18Oxygene assay of natural waters. International Journal of Applied Radiation and Isotopes, 21: 379-3 87.
• Różański, K., Aragus-Aguas, L. & Gonfiantini R., 1993. Isotopic patterns in modern global precipitation. In: Stewart, P. K., Lohmann, K. C., McKenzie, J. & Savin, S. (eds), Climate Change in Continental Isotopic Records. American Geophysical Union, Geophysical Monograph, 76: 1-3 6.
• Savin, S. M. & Epstein, S., 1970a. The oxygen and hydrogen isotope geochemistry of clay minerals. Geochimica et Cosmochimica Acta, 34: 25-42.
• Savin, S. M. & Epstein, S., 1970b. The oxygen and hydrogen isotope geochemistry of ocean sediments and shales. Geochimica et Cosmochimica Acta, 34: 43-63.
• Schimmelmann, A. & DeNiro, M. J., 1993. Preparation of organic and water hydrogen for stable isotope analysis: effects due to reaction vessels and zinc reagent. Analytical Chemistry, 65:789-792.
• Sheppard, S. M. F., 1986. Characterization and isotopic variations in natural waters. In: Valley, J. W., Taylor, H. P. Jr. & O'Neil, J. R. (eds), StableIsotopes in High Temperature Geologi cal Processes. Reviews in Mineralogy, 16: 165-183.
• Sonnenfeld, P., 1984. Brines and Evaporates. Academic Press, New York: 613 pp.
• Stumm, W. & Morgan, J. J., 1996. Aquatic Chemistry. John Wiley & Sons Inc., New York: 1022 pp.
• Ślączka, A., 1959. Stratygrafia serii śląskiej łuski Bystrego na południe od Baligrodu (Stratigraphy of the Bystra scale, Middle Carpathians - in Polish). Biuletyn Instytutu Geologicznego, 131: 203-250.
• Ślączka, A., 1977. Uwagi o budowie geologicznej Ziemi Krośnieńskiej (Remarks on the geological structure of the Krosno Province - in Polish). In: Ślączka A. (ed.), Przewodnik XLIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego (Guide to XLIX Meeting of Polish Geological Society - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 7-32.
• Ślączka, A. & Żytko, K., 1978. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200000, Arkusz Łupków: B - Mapa bez utworów czwartorzędowych (Geological Map of Poland to the scale of 1:200, 000, Łupków Sheet: B - Map without Quaternary sediments - in Polish). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Świdziński, H., 1954. Zagadnienia geologiczne wód mineralnych, w szczególności na Niżu Polskim i w Karpatach (Geological aspects of mineral waters, especially in the Lowelands and Carpathians - in Polish). Materiały Zjazdu Naukowo-Technicznego NOT w Krynicy (Proceedings of the Technical-Scientific Meeting of NOT in Krynica): 33-73.
• Taylor, H. P., 1974. The application of oxygen and hydrogen isotope studies to problems of hydrothermal alteration and ore deposition. Economical Geology, 69: 843-8 83.
• Taylor, B. E., 1987. Stable isotopes geochemistry of ore forming fluids. In: Kyser, T. K. (ed.), Short Course in Stable Isotope Geochemistry of Low Temperature Fluids. Mineralogical Association of Canada, Saskatoon, 13: 337-445.
• Tołwiński, K., 1956. Główne elementy tektoniczne Karpat z uwzględnieniem górotworu salidów (The chief elements of the Carpathian Mts and the Salides Range - in Polish). Acta Geologica Polonica, 4 (2): 75-226.
• Truesdell, A. H. & Hulston, J. R., 1980. Isotopic evidence of environments of geothermal systems. Chapter 5. In: Fritz, P. & Fontes, J. Ch. (eds), Handbook of Environmental Isotope Geochemistry. Vol. 1: The Terrestrial Environment. Elsevier, Amsterdam, The Netherlands: 179-226.
• Vinogradov, A. P., 1953. The elementary composition of marine organisms. Sears Foundation Marine Research Memoirs, 2: 106-108.
• Wdowiarz, S., 1985. Niektóre zagadnienia budowy geologicznej oraz ropo- i gazonośności centralnego synklinorium Karpat w Polsce (On some aspects of geological structure and oil and gas accumulation of the Central Carpathian Synclinorium in Poland - in Polish). Biuletyn Instytutu Geologicznego, 350: 5-49.
• White, D. E., 1957. Magmatic, connate and metamorphic waters. Geological Society of America, Bulletin, 68: 1659-1682.
• White, D. E., 1965. Saline waters of sedimentary rocks. In: Young, A. & Galley, J. E. (eds), Fluids in SubsurfaceEnvironments. American Association ofPetroleum Geologists, Memoir, 4: 342-366.
• Yeh, H. W., 1980. D/H ratios and late-stage of dehydration of shales during burial. Geochimica et Cosmochimica Acta, 44: 34 1-352.
• Yeh, H. W. & Epstein, S., 1978. Hydrogen isotope exchange between clay minerals and sea water. Geochimica et Cosmochimica Acta, 42: 140-143.
• Yeh, H. W. & Savin, S. M., 1976. The extent of oxygen isotope exchange between clay minerals and seawater. Geochimica et Cosmochimica Acta, 40: 743-748.
• Yeh, H. W. & Savin, S. M., 1977. Mechanizm of burial metamorphism of argillaceous sediments: 3. O-isotope evidence. Geological Society ofAmerica, Bulletin, 88: 1321-1330.
• Zherebtsova, I. K. & Volkova, N. N., 1966. Experimental study of behavior of trace elements in the process of natural solar evaporation of Black Sea water and Sasyk-Sivash brine. Geochemistry International, 3: 656-670.
• Zuber, A. & Grabczak, J., 1985. Pochodzenie niektórych wód mineralnych Polski w świetle dotychczasowych badań izotopowych (The origin of some mineral groundwaters of Poland in the light of up-to-date isotopic studies - in Polish). Aktualne Problemy Hydrogeologii. Materiały II Ogólnopolskiego Sympozjum (Current Problems of Hydrogeology. Proceedings of the 3rd National Symposium - in Polish). Wydawnictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków: 135-148.
• Zuber, A. & Grabczak, J., 1986. Determining the origin of mineral waters in southern Poland with the aid of isotope methods. Freiberger Forschungshefte, 417: 116-126.
• Zuber, A. & Grabczak, J., 1987. O genezie wód chlorkowych w Karpatach fliszowych - kontynuacja dyskusji (On the origin of chloride waters in the Flysh Carpathians - continuation of the discussion - in Polish). Przegląd Geologiczny, 7: 366-372.
• Zuber, A., 1998. Interpretacja wieków trytowych wód podziemnych prostymi modelami matematycznymi (Simple mathematical models for the interpretation of groundwaters tritium ages - in Polish). Przegląd Geologiczny, 47: 57 1-573.
• Zuddas, P. & Mucci, A., 1994. Kinetics of calcite precipitation from seawater: I. A classical chemical kinetics description for strong electrolyte solutions. Geochimica et Cosmochimica Acta, 58: 4353-4362.