Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej

• Autorzy: Urban J. , Gubała J. , Kasza A.

Warianty tytułu

EN

Caves in gypsum strata of the Nida basin, Southern Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W gipsach mioceńskich Niecki Nidziańskiej zinwentaryzowano 75 jaskin i schronisk skalnych. Najdłuższą jaskinią jest Jaskinia Skorocicka (352 m), spośród pozostałych tylko trzy mają długość powyżej 100 m, zaś 55% ma długość mniejszą niż 10 m. Wszystkie jaskinie powstały bezpośrednio lub pośrednio w rezultacie procesów krasowych i reprezentują: a) pojedyncze, poziome kanały krasowe, b) szerokie, niskie komory, c) szczeliny oraz inne pustki powstałe w wyniku zawalania się niższych form krasowych. Systemy jaskiniowe związane były przestrzennie i genetycznie ze strefą zwierciadła wód podziemnych, które było stosunkowo stabilne w dolnej części serii osadów ewaporatowych. Obecnie nadal część jaskiń znajduje się niewiele powyżej zwierciadła wód i cechuje się występowaniem okresowych lub stałych cieków bądź zbiorników wodnych. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej różnią się od labiryntowych jaskiń w gipsach mioceńskich Zachodniej Ukrainy nie tylko rozmiarami, lecz również genezą, co spowodowane jest odmiennym wykształceniem gipsów oraz ich nadkładu i podłoża.

EN

In the Miocene gypsum rocks of the Nida basin 75 caves have been registered; the longest is Skorocicka Cave (352 m). The caves are represented by: a) single horizontal karst passages, b) wide and low chambers, c) crevices and other forms resulting from colapse of the karst passages and chambers. Length and many other features differ the caves of the Nida basin from maze (network type), very long caves in the Miocene gypsum of the Western Ukraine. This is due to the differences in the lithostratigraphic sequences of the gypsum strata, their substratum and cover, as well as in geologic structures and their genesis. Development of the caves in the Nida basin was spatially related to an aquifer zone, which has been relatively stable in lower part of the gypsum. Thus many caves are still situated close to this level and contain underground lakes and/or streams.

Słowa kluczowe

PL

jaskinie; kras; gipsy; miocen; Niecka Nidziańska; speleologia

EN

caves; karst; gypsum; Miocene; Nida Basin; speleology

• Wydawca: Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Przegląd Geologiczny
• Rocznik: 2003
• Tom: Vol. 51, nr 1
• Strony: 79--86
• Opis fizyczny: Bibliogr. 42 poz., fot., rys. wykr.

Twórcy

autor

Urban J.

• Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. A. Mickiewicza 33, 31 -120 Kraków

autor

Gubała J.

• Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. A. Mickiewicza 33, 31 -120 Kraków

autor

Kasza A.

• Speleoklub Świętokrzyski, ul. A. Mickiewicza 1/14, 25-352 Kielc

Bibliografia

• 1. BĄBEL M. 1999 - Facies and depositional environments of the Nida Gypsum deposits (Middle Miocene, Carpathian Foredeep Southern Poland). Geol. Quater., 43: 405-428.
• 2. CABAJ W. & NOWAK W.A. 1986 - Rzeźba Niecki Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 14: 119-209.
• 3. DYNOWSKAI. 1983 - Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 11: 7-235.
• 4. FLIS J. 1954 - Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej. Pr. Geogr. Inst. Geogr., PAN, 1: 9-73.
• 5. FORD D.C. & WILLIAMS P.W. 1989 - Karst geomorphology and hydrology. Chapman & Hall London-New York-Tokyo-Melbour- ne-Madras.
• 6. FORTI P. 1996 - Speleothems in gypsum caves. Intern. J. Speleol.,25: 91-104.
• 7. GĄSIOROWSKI H. 1925 - Podziemne jeziorko w krasie gipsowym w Siesławicach. Ochr. Przyr., 5: 1-5.
• 8. GŁAZEK J. 1993 - Nowe dane o krasie gipsowym Niecki Nidziańskiej. Streszcz. Ref. Wygł. na Pos. Oddz. Pozn. Pol. Tow. Geol., 2: 32-37.
• 9. GŁAZEK J., HARTON P. & WICIK B. 1994 - Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej. Streszcz. Ref. Wygł. na Pos. Oddz. Pozn. Pol. Tow. Geol., 3: 19-21.
• 10. GUBAŁA J., KASZA A. & URBAN J. 1998 - Jaskinie Niecki Nidziańskiej. Wyd. Pol. Tow. Przyjaciół Nauk o Ziemi. Warszawa.
• 11. KASPRZYK A. 1993 - Lithofacies and sedimentation of the bade- nian (Middle Miocene) gypsum in the northern part of the Carpathian Foredeep, Southern Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 63: 33-84.
• 12. KASPRZYK A. & URBAN J. 1996 - Nacieki w jaskiniach gipsowych Ponidzia. [W:] 30 Symp. Sekcji Speleol. PTP im. Kopernika, Mat. Symp., Kielce-Bocheniec: 26-27.
• 13. KLIMCHOUK A. 1996a - The disolution and conversion of gypsum and anhydrite. Intern. J. Speleol., 25: 21-36.
• 14. KLIMCHOUK A. 1996b - The typology of gypsum karst according to its geological and geomorphological evolution. Intern. J. Speleol., 25: 49-60.
• 15. KLIMCHOUK A. 1996c - Gypsum karst in the Western Ukraine. Intern. J. Speleol., 25: 263-278.
• 16. KLIMCHOUK A. & ANDREJCHUK V. 1996a - Sulphate rocks as an arena for karst development. Intern. J., Speleol. 25: 9-20.
• 17. KLIMCHOUK A. & ANDREJCHUK V. 1996b - Breakdown development in cover beds and landscape features induced by intrastratal gypsum karst. Intern. J. Speleol., 25: 127-144.
• 18. KLIMCHOUK A., CUCHI F., CALAFORRAJ.M., AKSEM S., FINOCCHIARO F. & FORTI P. 1996 - Dissolution of gypsum from field observations. Intern. J. Speleol., 25: 37-48.
• 19. KONTKIEWICZ S. 1882 - Sprawozdanie z badań gieologicznych dokonanych dokonanych w 1880 r. w południowej części guberni kieleckiej. Pam. Fizjogr., 2: 175-202.
• 20. KOWALSKI K. 1954 - Jaskinie Niecki Nidziańskiej. [W:] Jaskinie Polski, t. 3: 125-142. PWN.
• 21. LENCEWICZ S. 1922 - Kurs geografji Polski. Nakł. Gł. Księg. Wojsk. Warszawa.
• 22. LISZKOWSKI J. 1979 - Typy morfogenetyczne oraz mechanizmy rozwoju powierzchniowego form krasu zakrytego w Polsce. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 23: 155-168.
• 23. ŁYCZEWSKA J. 1972 - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark Busko Zdrój. Wyd. Geol. Warszawa.
• 24. ŁYCZEWSKA J. 1975 - Zarys budowy geologicznej Pasma Wójczo-Pińczowskiego. Biul. Inst. Geol. 283. Z badań regionu świętokrzyskiego, 11: 151-188.
• 25. MALICKI A. 1947 - Zabytki przyrody nieożywionej na obszarach gipsowych dorzecza Nidy. Chrońmy Przyr. Ojcz., 1-2: 31-38.
• 26. NIEĆ M. & UBERMAN R. 1998 - Kwalifikowanie utworów krasowych w złożach kopalin eksploatowanych sposobem odkrywkowym. Prz. Geol., 46: 326-330.
• 27. NOWAK W.A. 1986 - Zjawiska krasowe w Niecce Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 14: 87-117.
• 28. OSMÓLSKI T. 1976 - Kras a geneza złóż siarki w Polsce. Kwart. Geol., 20: 559-574.
• 29. PALMER A.N. 1987 - Cave levels and their interpretation. Nat. Speleol. Soc. Bull., 49: 50-66.
• 30. PIĄTKOWSKI T. 1974 - Kras w osadach tortonu okolic Piaseczna koło Tarnobrzega. Kwart. Geol., 18: 770-788.
• 31. PUSCH G.G. 1836 - Geognostische Beschreibung von Polen so wie der übrigen Nordkarpathen - Ländern, t. 2. Stuttgart u. Thubingen, Cotta'sche Buchhandlung.
• 32. PUSCH J. B. 1903 - Geologiczny opis Polski oraz innych krajów na północ od Karpat położonych. Druk S. Swięckiego, Dąbrowa.
• 33. RUTKOWSKI J. 1983 - Gipsy rejonu Stawian i Szańca w świetle interpretacji zdjęć lotniczych. Pr. Nauk. Uniw. Sl. 558. Fotointerp. w Geogr., 6(16): 43-53. Uniw. Śl., Katowice.
• 34. RUTKOWSKI J. 1986 - Budowa geologiczna Niecki Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 14: 35-61.
• 35. SAWICKI L. 1919 - O krasie gipsowym pod Buskiem. Prz. Geograf., 1: 306-310.
• 36. TURCHINOV I.I. 1997 - Litologiczne uwarunkowania rozwoju procesów krasowych w badeńskich gipsach Przedkarpacia. Prz. Geol., 45: 803-806.
• 37. TURCHINOV I.I. 1999 - Powstawanie minerałów w pustkach krasowych badeńskich gipsów Przedkarpacia. Prz. Geol., 47: 813-817.
• 38. URBAN J. & GĄGOL J. 1999 - Jak dawniej zwiedzano jaskinie Skorocic. Jaskinie, 1: 31.
• 39. URBAN J. & WRÓBLEWSKI T. 1999 - Representative geosites of the Góry Świętokrzyskie (Holy Cross Mts.) and the Nida Basin, Central Poland. Pol. Geol. Inst., Spec. Papers, 2: 61-70.
• 40. WOJTOŃ A. 2001 - Nowości z Niecki Nidziańskiej. Jaskinie, 2:6.
• 41. WOŁOSZYN B.W. 1990 - Jaskinie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 18: 275-341.
• 42. WRÓBLEWSKI T. 2000 - Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. Państw. Inst. Geol. Warszawa.