Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska środkowa) na lokalizację osadnictwa pradziejowego

• Autorzy: Kittel P.

Warianty tytułu

EN

The impact of geodiversity of the Ner River catchment (Central Poland) on the prehistoric settlement location

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Praca przedstawia najważniejsze wyniki badań multidyscyplinarnych realizowanych w zlewni Neru w regionie łódzkim w środkowej Polsce. Dla osadnictwa pradziejowego jako typowa przyjmowana jest jego lokalizacja w obrębie dolin rzecznych lub bardzo blisko ich krawędzi. Osady zakładane były przede wszystkim na słabo nachylonych stokach, przeważnie w bezpośrednim sąsiedztwie den dolin. Zdecydowana większość stanowisk posadowiona została na podłożu piaszczystym. Zaobserwowano zakładanie punktów osadniczych związanych z gospodarką uprawową na podłożu bardziej drobnoziarnistym, zwłaszcza mułkowo-piaszczystym i drobnopiaszczystym, a punktów produkcyjnych zwykle na podłożu gruboziarnistym. Badania dowodzą, że punkty osadnicze zakładane były na obszarach cechujących siędużą różnorodnością morfologiczną, a co za tym idzie – dużą georóżnorodnością. Było to niezwykle sprzyjające dla rozwoju wielokierunkowej gospodarki rolnej realizowanej przez społeczności pradziejowe.

EN

Paper presents the main results of multidisciplinary research undertaken in the Ner River catchment in the Łódź region in Central Poland. It is clear a location of prehistoric settlement within the river valleys or very close valley edge. Settlements were mainly established on gently inclined valley slopes in the close vicinity of valley floors. Almost all sites have been located on sandy ground. It seems to be interesting the fact of location of settlements connected with framing activity on the ground formed by fine-grained sediments - mainly by sands and silty sands. And settlements with productive activity remains have been established usually on the ground of coarser sediments. The research has shown that analysed points established in areas of different geomorphological zones, it means characterized by high geodiversity. It was a very suitable circumstance for development of multidirectional agricultural economy by prehistoric societies.

Słowa kluczowe

PL

geoarcheologia; środowiskowe warunki lokalizacji osadnictwa; osadnictwo pradziejowe; Polska środkowa

EN

geoarchaeology; environmental conditions of settlement location; prehistoric settlement; Central Poland

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2012
• Tom: Vol. 19
• Strony: 49--66
• Opis fizyczny: Bibliogr. 135 poz., rys.

Twórcy

autor

Kittel P.

• Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź,

Bibliografia

• Ayala G., Canti M., Heathcote J., Sidell J., Usai R. (red.) 2007. Geoarchaeology. Using earth sciences to understand the archaeological record. English Heritage.
• Baliński W. 1984. Środowisko geograficzne Inowłodza. W: J. Augustyniak (red.), Problemy badawcze średniowiecznego Inowłodza. Łódź: 7–15.
• Baliński W. 1992. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Lutomiersk. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Balwierz Z., Domańska L., Forysiak J., Rzepecki S., Twardy J. 2009. Archeologiczne i paleośrodowiskowe badania wielokulturowego stanowiska archeologicznego Polesie. Środowisko – Człowiek –Cywilizacja, 2: 281–300.
• Balwierz Z., Forysiak J., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Twardy J., Żurek S. 2009a. Zapis wpływów antropogenicznych w osadach torfowiska Żabieniec na tle jego rozwoju w holocenie. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 329–345.
• Balwierz Z., Marosik P., Muzolf B., Papienik P., Siciński W. 2005. Osadnictwo społeczeństw rolniczych i zmiany środowiska naturalnego nad środkową Krasówką (Kotlina Szczercowska). Wstępna charakterystyka. Botanical Guidebooks, 28: 53–86.
• Bartkowski T. 1978. Środowisko przyrodnicze grodu średniowiecznego w Lądzie nad Wartą środkową. W: W. Błaszczyk (red.), Gród wczesnośredniowieczny w Lądzie nad środkową Wartą. Poznań: 13–31.
• Błaszczyk K., Lewandowski M., Zawilski P. 2010. Ratownicze badania wykopaliskowe w ciągu planowanej obwodnicy Pabianic w rezerwowym korytarzu drogi 14 BIS (łącznik) i S 14 na odcinku Ksawerów–Dobroń. Badania 2009. Msp. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Łódź–Pabianice–Radomsko.
• Błaszczyk K., Lewandowski M., Zawilski P. 2011. Ratownicze badania wykopaliskowe w ciągu planowanej obwodnicy Pabianic w rezerwowym korytarzu drogi 14 BIS (łącznik) i S 14 na odcinku Ksawerów–Dobroń. Badania 2010. Msp. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Łódź–Pabianice–Radomsko.
• Błaszczyk J., Urbaniak A., Papiernik P., Kittel P. 2006. Wielokulturowa osada w Wierzbowej stanowiska 1–7, gm. Wartkowice, pow. Poddębice. Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na trasie autostrady A2 w latach 2000 i 2002. Msp. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, Łódź.
• Butzer K. 1982. Archaeology as Human Ecology: Method and Theory for a Contextual Approach. Cambridge University Press, Cambridge.
• Cailleux A. 1942. Les actions eoliennes periglaciares en Europe, Mémoires de la Société Géologique de France, 46.
• Chisholm M. 1962. Rural Settlement and Land Use. Chicago.
• Chmielowska A. 1975. Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 331–371.
• Czepas P., Olędzki M. 2007. Osada ludności kultury trzcinieckiej w Lutomiersku, województwo łódzkie,odkryta na stanowisku Wrząca-Parcela 1. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 4: 63–72.
• Dobrzańska H., Kalicki T. 2003. Człowiek i środowisko w dolinie Wisły koło Krakowa w okresie od I do VII w. n.e. Archeologia Polski, 48(1–2): 25–55.
• Dobrzańska H., Kalicki T. 2009. Uwarunkowania środowiskowe wytwórczości pozarolniczej w okresie rzymskim i wczesnośredniowiecznym w dolinie Wisły koło Krakowa. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 155–174.
• Dutkiewicz L. 1992. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Parzęczew (589). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Dylik J. 1939. Położenie geograficzne Tumu i Łęczycy. Rocznik Łódzkiego Oddziału PTH, 3: 109–128.
• Dylik J. 1948. Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi. Acta Geografica Universitatis Lodziensis, 2, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
• Dylik J. 1971. Województwo ze stolicą bez antenatów. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
• Dziubek E., Twardy J. 2007. Transformacja rzeźby wysokiego poziomu dolinnego Neru wskutek wielowiekowego zasiedlenia i gospodarki w świetle wykopaliskowych badań archeologicznych na stanowisku 21 w Lutomiersku i Wrzącej-Parceli 1. W: E. Smolska, P. Szwarczewski (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III, Warszawa: 31–37.
• Dzieduszycki W., Kupczycki M. 1993. Gopło. Przyroda i człowiek. Poznań.
• Folk R., Ward W. 1957. Brazos River bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology, 27(1): 3–26.
• Forysiak J., Balwierz Z., Borówka R., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Twardy J., Żurek S. 2008. Wpływ późnośredniowiecznego osadnictwa na paleoekologiczne zmiany torfowiska Żabieniec (Wzniesienia Łódzkie). Landform Analysis, 9: 285–288.
• Forysiak J., Borówka R., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Płóciennik M., Twardy J., Żurek S. 2010. Holoceński rozwój torfowiska Żabieniec i jego znaczenie dla paleoekologii i paleogeografii. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 203–214.
• Gardawski A. 1959. Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Materiały Starożytne, 5: 7–189.
• Gąsior I. 1975. Kultura trzciniecka na obszarze Polski środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 101–121.
• Gladfelter B. 1977. Geoarchaeology: The geomorphologist and archaeology. American Antiquity, 42: 519–538.
• Gladfelter B. 1981. Developments and Directions in Geoarchaeology. W: M. Schiffer (red.), Advances in Archaeological Method and Theory. Vol. 4, Academic Press, New York: 344–364.
• Godłowski K. 1983. Człowiek a środowisko w okresie lateńskim, rzymskim i wędrówek ludów. W: J. Kozłowski, S. Kozłowski (red.), Człowiek i środowisko w pradziejach. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 286–308.
• Goldberg P., Macphail R. 2006. Practical and theoretical geoarchaeology. Blackwell Publishing, Malden, MA, Oxford.
• Goździk J. 1982. Środowisko przyrodnicze osadnictwa średniowiecznego okolic Rozprzy. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 29: 138–151.
• Górski J., Makarowicz P., Taras H. 2004. Podstawy gospodarcze ludności kręgu trzcinieckiego w dorzeczach Wisły i Odry. W: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu). Poznań: 191–213.
• Hassan F. 1979. Geoarchaeology: The Geologist and Archaeology. American Antiquity 44: 267–270.
• Hildebrandt-Radke I. 2007. Geoarcheologiczne aspekty badań pradziejowych i historycznych zespołów osadniczych. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 1: 57–70.
• Jadczyk I. 1975. Kultura wschodniopomorska i kultura grobów kloszowych w Polsce środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 167–194.
• Janas M. 2009. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego w dolinie Neru w rejonie Bechcic koło Lutomierska. Mps. Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Jażdżewski K. 1951. Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku pod Łodzią w świetle badań z r. 1949. Materiały Wczesnośredniowieczne, 1: 91–191.
• Jażdżewski K. 1952. Sprawozdanie z badań archeologicznych na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Lutomiersku w pow. łaskim (woj. łódzkie) w r. 1950. Materiały Wczesnośredniowieczne, 2: 257–264.
• Kamiński J. 1993. Późnoplejstoceńska i holoceńska transformacja doliny Moszczenicy jako rezultat zmian środowiska naturalnego oraz działalności człowieka. Acta Geographica Lodziensia, 64.
• Kaszewska E. 1975. Kultura przeworska w Polsce środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 194–252.
• Kaszewski Z. 1975. Kultura łużycka w Polsce środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 123–166.
• Kittel P. 2005. Geomorfologiczne cechy lokalizacji zamku w Ujeździe na Równinie Piotrkowskiej, w świetle sondowań geologicznych. W: L. Kajzer (red.), Z dziejów Ujazdu koło Tomaszowa Mazowieckiego. Rezydencje, kościół, miasteczko. Łódź–Ujazd: 143–158.
• Kittel P. 2007. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodziska w Mchówku na Kujawach. W: E. Smolska, P. Szwarczewski (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III, Warszawa: 55–63.
• Kittel P. 2010. Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze BOT KWB „Bełchatów” złoże „Szczerców”. W: T. Makiewicz, A. Wójcik, M. Ignaczak (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A., t. 7:11–32.
• Kittel P. 2011. Położenie geomorfologiczne stanowisk archeologicznych w pasie obwodnicy Pabianic. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Łódź.
• Kittel P., Błaszczyk J., Muzolf B., Cywa K., Wacnik A., Tomczyńska Z., Obremska M. 2012. Traces of prehistoric human impact on natural environment in the Ner River catchment (central Poland). Studien zur Archäeologie in Ostmitteleuropa, 7: 17–29
• Kittel P., Forysiak J., Błaszczyk J., Cywa K., Wacnik A., Tomczyńska Z., Muzolf B., Obremska M. 2008. Przykłady oddziaływań społeczności pradziejowych na środowisko naturalne w rejonie Bechcic i Wierzbowej (Polska środkowa). Landform Analysis, 9: 289–292.
• Kittel P., Forysiak J., Muzolf B., Skowron J., Tołoczko W. 2007. Traces of human impact in sediments of flood plain in the Ner river valley near Lutomiersk and in the Rawka river valley in Rawa Mazowiecka (Central Poland). Środowisko i Kultura, 3: 184–185.
• Kittel P., Forysiak J., Twardy J. 2009. Środowisko przyrodnicze okolic Strońska ze szczególnym uwzględnieniem morfologii obszaru. W: L. Kajzer (red.), Początki architektury sakralnej w Polsce centralnej. Część I. Strońsko – Ruda – Krzyworzeka. Łódź: 45–54.
• Kittel P., Muzolf B., Budek A., Cywa K., Forysiak J., Mueller-Bieniek A., Obremska M., Pawłowski D., Stachowicz-Rybka R., Tomczyńska Z., Wacnik A. 2010. Środowisko przyrodnicze, gospodarka i osadnictwo w świetle badań w dorzeczu środkowego Neru. Środowisko i Kultura, 8: 74–76.
• Kittel P., Muzolf B., Muzolf P. 2009a. Sprawozdanie z badań uzupełniających na stanowisku 1 [Nr obszaru AZP: 66–49, nr stanowiska na obszarze: 33] w miejscowości Kolonia Bechcice, gm. Lutomiersk, realizowanych w 2009 r. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Lutomiersk.
• Kittel P., Skowron J. 2007. Osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne w krajobrazie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 7: 228–234.
• Kittel P., Skowron J. 2009. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji i rozwoju osadnictwa w rejonie Rawy Mazowieckiej (Polska środkowa) w okresie rzymskim. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 147–154.
• Kittel P., Sygulski M. 2010. Ślady osadnictwa pradziejowego i historycznego w otoczeniu torfowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 97–112.
• Kittel P., Twardy J. 2003. Wpływ pradziejowej aktywności ludzkiej na funkcjonowanie stoku w Wierzbowej (Pradolina Warszawsko-Berlińska). W: J. Waga, K. Kocel (red.), Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, Sosnowiec: 68–73.
• Klatkowa H. 1965. Niecki i doliny denudacyjne w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lodziensia, 18
• Klatkowa H. 1978 (1980). Mapa geologiczna Polski 1: 200 000, A – Mapa utworów powierzchniowych, arkusz Parzęczew (589). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Klatkowa H. 1985. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, arkusz Pabianice (664). Instytut Geologiczny, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• Klatkowa H. 1989. Postwarciańskie kształtowanie górnych odcinków dolin. Przykłady z Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia, 59: 61–74.
• Klimaszewski M. 1994. Geomorfologia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Kmieciński J. 1959. Kurhan z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Bechcice – Biłgoraj, pow. Łask. Wiadomości Archeologiczne, 24: 60–61.
• Kobyliński Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza. Ossolineum, Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• Krajewski K. 1977. Poziomy terasowe w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej między Wartą a Wzgórzami Domaniewickimi. Acta Univiversitatis Lodziensis, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, ser. II 5: 99–108.
• Kruk J. 1973. Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Kruk J. 1980. Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III tysiącleciu p.n.e. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S., Śnieszko Z. 1996. Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków.
• Krzemiński T. 1970. Położenie geograficzne Burzenina i okolicznych osad wczesnośredniowiecznych. W: J. Kamińska (red.), Rozwój osadnictwa w rejonie Burzenina nad Wartą od VI do XIV w. Ossolineum, Wrocław: 12–33.
• Krzemiński T. 1987. Rola wód podziemnych i powierzchniowych w modyfikacji krajobrazu naturalnego Łęczycy. W: Środowisko naturalne i historyczne Łęczycy, jego przemiany i kierunki rozwoju. Sesja Naukowa. Łęczyca, dnia 26 i 27 marca 1979 roku. Łęczyca: 12–34.
• Krzemiński T., Maksymiuk Z. 1966. Próba rekonstrukcji niektórych elementów krajobrazu pierwotnego okolic Łęczycy. W: A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski (red.), Łęczyca wczesnośredniowieczna. T. 1, Ossolineum, Łódź: 23–32.
• Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 1991. Zasiedlenie regionu Lednicy w pradziejach i średniowieczu w świetle dotychczasowych badań. W: K. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego. Poznań: 35–42.
• Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 2007. Rola zespołowych prac interdyscyplinarnych w całości postępowania badawczego. Środowisko – Człowiek –Cywilizacja, 2: 15–22.
• Kurnatowski S. 1963. Uwagi o kształtowaniu sięstref zasiedlania dorzecza Obry w czasie od środkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza. Archeologia Polski, 8(2): 181–218.
• Kurnatowski S. 1966. Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlenia. Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8: 92–99.
• Kurnatowski S. 1968. Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu siękrajobrazu. Folia Quaternaria, 29: 145–160.
• Kurnatowski S. 1975. Uwagi o badaniach nad gospodarką żywnościową okresu wpływów rzymskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 23: 77–97.
• Kurnatowski S. 2004. Perspektywy dalszych wspólnych badań nad relacjami między społecznością ludzką a środowiskiem przyrodniczym. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Katowice: 397–409.
• Lamentowicz M., Balwierz Z., Forysiak J., Płóciennik M., Kittel P., Kloss M., Twardy J., Żurek S., Pawlyta J. 2009. Multiproxy study of anthropogenic and climatic changes in the last two millennia from a small mire in central Poland. Hydrobiologia, 631: 213–230. doi: 10.1007/s10750-009-9812-y.
• Makarowicz P. 2010. Trzciniecki krąg kulturowy –wspólnota pogranicza Wschodu i Zachodu Europy. Archaeologia Bimaris, Monografie, 3.
• Makohonienko M. 2000. Przyrodnicza historia Gniezna. Bydgoszcz–Poznań.
• Manikowska B. 1993. Mineralogy and abrasion of sand grains due to Vistula (late Pleistocene) aeolian processes in Central Poland. Geologie en Mijnbouw, 72.
• Marosik P. 2000. Geomorfologia okolic stanowisk archeologicznych w rejonie Szczercowa. W: R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. T. 1, Łódź: 5–23.
• Marosik P. 2002. Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doliny Krasówki. W: R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. T. 2, Łódź: 9–23.
• Marosik P. 2003. Sytuacja geomorfologiczna w rejonie stanowiska archeologicznego. W: Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 6–7 w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. łódzkie. Via Archaeologica Lodziensis, 1: 15–24.
• Muzolf B., Kittel P. 2006. Sprawozdanie z badań sondażowo-weryfikacyjnych w miejscowości Bechcice na stan. 1. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Lutomiersk.
• Muzolf B., Muzolf P., Kittel P. 2010. Omówienie wyników badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Lutomiersk-Koziówki 3a, gm. Lutomiersk, pow. pabianicki, woj. łódzkie. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Lutomiersk.
• Muzolf B., Muzolf P., Kittel P. 2010a. Omówienie wyników badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Lutomiersk-Koziówki 3b, gm. Lutomiersk, pow. pabianicki, woj. łódzkie. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Lutomiersk.
• Niewiarowski W. 1990. Rozwój i przeobrażenia głównych komponentów środowiska geograficznego mikroregionu osadniczego w okolicach Gronowa, woj. toruńskie, w późnym plejstocenie i w holocenie. W: J. Olczak (red.), Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej. Gronowski mikroregion osadniczy. Toruń: 7–26.
• Niewęgłowski A. 1972. Mazowsze na przełomie er.Przemiany społeczno-demograficzne i gospodarcze. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Niewęgłowski A. 1975. Perspektywy zastosowania metody mikrogeograficznej w badaniach okresów lateńskiego i rzymskiego w Polsce. Archeologia Polski, 19(1): 235–246.
• Nowaczyk B. 1998. Znaczenie rozpoznania geomorfologicznego terenu i wykorzystania zdjęć lotniczych w poszukiwaniach i interpretacji stanowisk archeologicznych na przykładzie Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. W: W. Śmigielski (red.), Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii. Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, 9: 13–31.
• Ostoja-Zagórski J. 1982. Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu. Wrocław.
• Pelisiak A. 2004. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu Grabi (Polska środkowa). Uwarunkowania środowiskowe. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Katowice: 171–183.
• Pelisiak A., Kamiński J. 2004. Geneza i wiek osadów w dolinie Grabi na stanowisku Ldzań w świetle osadnictwa pradziejowego. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Katowice: 184–196.
• Podwińska Z. 1962. Technika uprawy roli w Polsce średniowiecznej. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Pyrgała J. 1971. Zastosowanie metod archeologicznych i przyrodniczych w studiach nad osadnictwem prahistorycznym na przykładzie badań na Mazowszu. Folia Quaternaria, 39: 101–121.
• Pyrgała J. 1973. Gospodarcze i konsumpcyjne aspekty chowu zwierząt udomowionych na ziemiach polskich między I w p.n.e. a IV w n.e. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 21: 481–493.
• Rapp G. 1975. The archaeological field staff: The geologist. Journal of Field Archaeology, 2: 229–237.
• Rapp G. 1987. Geoarchaeology. Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 15: 97–113.
• Rapp G., Hill L. 1998. Geoarchaeology. The Earth-Science Approach to Archaeological Interpretation. Yale University, New Haven.
• Rapp G., Hill L. 2006. Geoarchaeology. The EarthScience Approach to Archaeological Interpretation. Second Edition. Yale University, New Haven.
• Renfrew C. 1976. Archaeology and the earth sciences. W: D. Davidson, L. Shackley (red.), Geoarchaeology: Earth Science and the Past. Duckworth, London: 1–5.
• Renfrew C., Bahn P. 2001. Archaeology: Theories, Methods and Practice. 3rd Edition. Thames and Hudson, London.
• Różycki F., Kluczyński S. 1966. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, arkusz Łódź Zachód (627). Instytut Geologiczny, Wydawnictwo Geologiczne.
• Sinkiewicz M. 1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski północnej. Toruń.
• Smolska E. 2005. Znaczenie spłukiwania w modelowaniu stoków młodoglacjalnych (na przykładzie Pojezierza Suwalskiego). Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa.
• Stachowicz-Rybka R., Obremska M., Kittel P., Pawłowski D., Cywa K., Forysiak J. 2011. Zapis zmian paleośrodowiskowych w kontekście archeologicznym w osadach wypełnienia paleokoryta w dolinie Neru na stanowisku Kolonia Bechcice (woj. łódzkie, Polska środkowa). W: V Polska Konferencja Paleobotaniki Czwartorzędu. Człowiek i jego wpływ na środowisko przyrodnicze w przeszłości i czasach historycznych, Górzno, 13–17 czerwca 2011. Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy: 73–74.
• Stochlak J. 1996. Osady deluwialne nieodłączny efekt procesu spłukiwania i propozycja ich podziału. W: A. Józefaciuk (red.), Ogólnopolskie Sympozjum Naukowe „Ochrona agroekosystemów zagrożonych erozją”. Prace Naukowe cz. 2, Puławy: 111–132.
• Stupnicka E. 1981. Warunki rozwoju osadnictwa kultury łużyckiej w Worytach na tle budowy geologicznej terenu i ewolucji jezior doryckich. W: J. Dąbrowski (red.), Woryty – studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: 44–54.
• Szamałek K. 1985. Przemiany środowiska geograficznego w rejonie Kruszwicy na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz ich wpływ na osadnictwo. Archeologia Polski, 30: 329–366.
• Turkowska K. 1985. Osady doliny Neru na Lublinku koło Łodzi. Acta Geographica Lodziensia, 50: 151–167.
• Turkowska K. 1988. Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. Acta Geographica Lodziensia, 57.
• Turkowska K. 1990. Main fluvial episodes in the Ner Valley in the last 22 000 years; a detailed study at Lublinek near Łódź, central Poland. Quaternary Studies in Poland, 9: 85–99.
• Turkowska K. 1997. Stan wiedzy na temat rozwoju dolin ekstraglacjalnych na Niżu Polskim w okresie przejściowym plejstocen–holocen. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica, 1: 67–87.
• Turkowska K. 2006. Geomorfologia regionu łódzkiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Turkowska K., Wieczorkowska J. 1985. Przykłady stratygraficznego zróżnicowania peryglacjalnych osadów stokowych w okolicach Łodzi. Uniwersytet Łódzki, Łódź.
• Twardy J. 2004. Odzwierciedlenie dynamiki podłoża mezozoicznego w morfologii i budowie geologicznej doliny Neru w okolicach Lutomierska (Wysoczyzna Łaska). Czwartorzęd obszaru Polski na tle struktur starszego podłoża. Prace Instytutu Geografii AŚ w Kielcach, 13: 107–124.
• Twardy J. 2008. Transformacja rzeźby centralnej części Polski środkowej w warunkach antropopresji. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Twardy J. 2011. Influence of man and climate changes on relief and geological structure transformation in central Poland since the Neolithic. Geographia Polonica, 84, Special Issue, 1: 163–178.
• Twardy J., Forysiak J. 2011. Charakterystyka środowiska geograficznego okolic stanowiska archeologicznego Polesie 1 oraz neoholoceńskie zmiany jego budowy geologicznej i rzeźby. W: J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz (red.), Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie. T. I. Tekst. Łódź: 227–250.
• Twardy J., Forysiak J., Kittel P. 2004. Dynamika procesów morfogenetycznych uruchomionych i zintensyfikowanych wskutek pradziejowej działalności ludzkiej w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Acta Geographica Lodziensia, 88: 85–117.
• Twardy J., Kamiński J., Moszczyński J. 2004a. Zapis gospodarczej działalności człowieka z okresu lateńskiego i rzymskiego w formach i osadach Polski środkowej. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski: 197–221.
• Vita-Finzi C., Higgs E. 1970. Prehistoric Economy in the Mount Carmel Area of Palestine: Site Catchment Analysis. Proceedings of the Prehistory Society, 36: 1–37.
• Wieczorkowska J. 1975. Rozwój stoków Pagórków Romanowskich na tle paleogeografii obszaru. Acta Geographica Lodziensia, 35.
• Wieczorkowska J. 1989. Wpływ rzeźby glacjalnej na rozwój doliny Dobrzynki. Acta Geographica Lodziensia, 59: 135–154.
• Wieczorkowska J. 1992. Geneza i rozwój pradoliny Wolbórki. Acta Geographica Lodziensia, 63: 95–105.
• Wiklak H. 1963. Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej. Acta Archaeologica Lodziensis, 12.
• Wiklak H. 1972. Późniejsze stadia rozwojowe środkowopolskiej grupy kultury łużyckiej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 19: 15–172.
• Wiklak H. 1975. Neolit w Polsce środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 67–100.
• Wilkinson K., Stevens C. 2003. Environmental Archaeology: Approaches, Techniques And Applications. Tempus, Stroud.
• Zawilski P. 1999. Badania archeologiczne na stanowiskach Lutomiersk-Koziówki 3D oraz Wrząca-Parcela 1, gm. Lutomiersk, woj. łódzkie, przeprowadzone w 1999 r. Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, 5: 103–116.
• Ząbkiewicz-Koszańska A. 1953. Przyczynki do poznania wielkiej Łodzi i powiatu łódzkiego. Przegląd Archeologiczny, 9: 296–308.
• Ząbkiewicz-Koszańska A. 1956. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Lutomiersku-Wrzącej, pow. Łask. Część I (1940 r.). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 1: 51–60.
• Ząbkiewicz-Koszańska A. 1957. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Lutomiersku – Wrzącej, pow. Łask. Cz. II (Dokończenie). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 2: 13–25.