Współczesne zmiany środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka w dolinach potoków Jaszcze i Jamne (Gorce)

• Autorzy: Bucała A.

Warianty tytułu

EN

Contemporary environmental changes under human impact in the Jaszcze and Jamne stream valleys (the Gorce Mountains)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Zmiany użytkowania terenu w dolinach potoków Jaszcze i Jamne nasiliły się w okresie transformacji gospodarczej kraju po 1989 r., przynosząc zmiany źródła utrzymania mieszkańców i rozwój turystyki rekreacyjno-wypoczynkowej. Konsekwencją przemian jest wzrost powierzchni leśnej (w Jaszcze o 11,5%, a w Jamne o 18,5%) kosztem zmniejszenia udziału gruntów rolnych i użytków zielonych. Zmniejszeniu powierzchni pól ornych sprzyja niekorzystne ukształtowanie terenu, a szczególnie duże nachylenie stoków oraz szkieletowość gleb. Stwierdzono przyrost powierzchni leśnej wraz ze wzrostem wysokości, będący skutkiem wycofania się pasterstwa z polan beskidzkich. Bezpośrednim wyrazem dawnej działalności człowieka w dzisiejszym krajobrazie dolin Jaszcze i Jamne są formy antropogeniczne, takie jak drogi i terasy polne. Pomimo znacznego ograniczenia rolniczego użytkowania ziemi w zlewniach potoków Jaszcze i Jamne drogi polne stanowią nadal ważny element środowiska przyrodniczego. Gęstość dróg użytkowanych uległa zmniejszeniu z 6,97 km km-2 w 1981 r. do 4,3 km km-2 w 2008r. Najwięcej dróg nieużytkowanych występuje na stokach o nachyleniu powyżej 15 centigrade, co stanowi 95% wszystkich dróg nieużytkowanych w zlewni Jaszcze, a 80% w zlewni Jamne. Najpowszechniej zachowanymi formami antropogenicznymi obok dróg są terasy rolne, które mają często nieciągły charakter, zanikają na kilkumetrowych odcinkach lub są modelowane przez płytkie ruchy masowe.

EN

Socio-economic transformations taking place in the Jaszcze and Jamne catchments are typical for the Beskides in the western Polish Carpathians. These changes have increased after the year 1989, during the period of economic transformation in our country. They manifest themselves in the increase of the total forest area (Jaszcze catchment for 11.5% and Jamne for 18.5%), parallel to the decrease in the participation of arable lands and grass lands. Unfavourable relief, especially the large inclination of slopes and skeletalness of soils favour the decrease of the arable lands area. It was found that the increase of the forest area was proportional to the rise of altitude, which was the result of the shepherding withdrawing from the glades in the Beskides. The dominating source of maintenance for the inhabitants during the recent years has been becoming the activity outside agriculture. In spite of the considerable decrease of agricultural lands in the Jaszcze and Jamne catchments, the cart-roads are still an important and durable elements of the natural environment. These roads transformed mostly by the linear erosion, modify pattern of the natural outflow of water from the slopes and supplement the natural hydrographical network. The density of cart roads has decreased from 6.97 km km-2 in 1981 to 4.3 km km-2 in 2008, but the road density is still higher than the natural outflow network. Most abandoned cart roads appear on the slopes with the inclination of more than 15°. They constitute 95% of all unused cart-roads in the Jaszcze catchment and 80% in the Jamne.

Słowa kluczowe

PL

zmiany użytkowania ziemi; działalność człowieka; przemiany społeczno-gospodarcze; Gorce

EN

land use changes; human impact; socio-economic transformations; Gorce Mountains

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2012
• Tom: Vol. 19
• Strony: 5--15
• Opis fizyczny: Bibliogr. 36 poz., rys.

Twórcy

autor

Bucała A.

• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, ul. św. Jana 22, 31-018 Kraków,

Bibliografia

• Adamczyk B., Komornicki T. 1969. Charakterystyka gleboznawcza dolin potoków Jaszcze i Jamne. Studia Naturae, ser. A, 3: 102–153.
• Bański J. 2003. Współczesne i przyszłe zmiany w strukturze przestrzennej obszarów wiejskich – wybrane zagadnienia. W: B. Górz, C. Guzik (red.), Współczesne przeobrażenia i przyszłość polskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 4: 11–25.
• Bański J. 2009. Obszary wiejskie. W: J. Bański, M. Degórski (red.), Polska, jej zasoby i środowisko. Wyd. Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego „Wiedza”, Warszawa: 135–141.
• Bucała A. 2009. Zmiany użytkowania ziemi w Gorcach na przykładzie zlewni Jaszcze i Jamne. W: W. Bochenek, M. Kijowska (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego w okresie przemian gospodarczych w Polsce, Szymbark: 280–286.
• Bucała A., Radecki-Pawlik A. 2011. Wpływ regulacji technicznej na zmiany morfologii górskiego potoku: potok Jamne, Gorce. Acta Scientiarum Polonorum, 10(1): 3–16.
• Czajka S. 1987. Ochotnica – dzieje gorczańskiej wsi 1416–1986. Jelenia Góra.
• Gerlach T. 1966. Współczesny rozwój stoków w dorzeczu górnego Grajcarka. Prace Geograficzne IG PAN, 52: 1–111.
• Gerlach T., Niemirowski M. 1968. Charakterystyka geomorfologiczna dolin Jaszcze i Jamne. W: A. Medwecka-Kornaś (red.), Doliny potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach. Studia Naturae, ser. A, 2: 11–22.
• German K., Wójcik A. 2009. Wpływ denaturalizacji i antropopresji na krajobraz zachodniej części Krakowa i jego strefy podmiejskiej. W: Z. Górka, A. Zborowski (red.), Człowiek i rolnictwo. Kraków: 113–119.
• Gil E. 1976. Spłukiwanie gleby na stokach fliszowych w rejonie Szymbarku. Dokumentacja Geograficzna, 2: 1–65.
• Gil E. 1986. Rola użytkowania ziemi w przebiegu spływu powierzchniowego i spłukiwania na stokach fliszowych. Przegląd Geograficzny, LVIII, 1–2: 51–65.
• Gil E. 1994. Monitoring obiegu wody i spłukiwania na stokach. W: Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stacja Bazowa Szymbark (Karpaty fliszowe). Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa: 66–87.
• Górz B. 2002. Współczesne przemiany na obszarach wiejskich Podhala. Przegląd Geograficzny IgiPZ PAN, 74(3): 451–468.
• Górz B. 2003. Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji. Wyd. Akademia Pedagogiczna, Kraków.
• Kozak J. 2005. Zmiany powierzchni lasów w Karpatach Polskich na tle innych gór świata. Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
• Krzemień K. 1976. Współczesna dynamika koryta potoku Konina w Gorcach. Folia Geographica, ser. Geographica-Physica, 10: 87–122.
• Krzemień K. 1984. Współczesne zmiany modelowania koryt potoków w Gorcach. Zesz. Nauk. UJ, Prace Geograficzne, 59: 83–96.
• Krzemień K. 2003. The Czarny Dunajec River, Poland, as an example of human-induced development tendencies in a mountain river channel. Landform Analysis, 4: 57–64.
• Kurzeja M. 2006. Historia osadnictwa. W: W. Różański (red.), Gorczański Park Narodowy. 25 lat ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Gorców. Poręba Wielka: 207–212.
• Lach J. 1975. Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka. Wyd. Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków.
• Lach J. 1993. Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasionki (Beskid Niski). Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 22: 181–193.
• Lach J., Wyżga B. 2002. Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka River, southern Poland, subsequent to the reafforestation of its catchment. Earth Surface Pracesses and Landforms, 27: 445–462.
• Latocha A. 2007. Przemiany środowiska przyrodniczego w Sudetach Wschodnich. Studia Geograficzne, 80, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
• Łajczak A. 2002. Slope remodelling in areas exploited by skiers: case study of the northern flysch slope of Pilsko Mountain, Polish Carpathian Mountains. W: R.J. Allison (red.), Applied Geomorphology, Theory and Practise. Publ. of IAG, 10: 91–100. J. Wiley & Sons, Chichester, England.
• Medwecka-Kornaś A., Kornaś J. 1968. Zbiorowiska roślinne dolin Jaszcze i Jamne. W: A. Medwecka-Kornaś (red.), Doliny potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach. Studia Naturae, ser. A, 2: 49–91.
• Niemirowska J., Niemirowski M. 1968. Stosunki hydrograficzne zlewni potoków Jaszcze i Jamne. W: A. Medwecka-Kornaś (red.), Doliny potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach. Studia Naturae, ser. A, 2: 39–48.
• Niemirowski M. 1974. Dynamika współczesnych koryt potoków górskich (na przykładzie potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach). Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 34: 1–105.
• Obrębska-Starklowa B. 1969a. Stosunki mikroklimatyczne na pograniczu pięter leśnych i pól uprawnych w Gorcach. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 23: 1–141.
• Obrębska-Starklowa B. 1969b. Mezoklimat zlewni potoków Jaszcze i Jamne. Studia Naturae, ser. A, 3: 1–102.
• Pietrzak M. 2002. Geomorfologiczne skutki zmian użytkowania ziemi na Pogórzu Wiśnickim. Przemiany Środowiska na Pogórzu Karpackim, 2: 1–149, IGiGP UJ, Kraków.
• Sikora W., Żytko K. 1968. Warunki geologiczne dolin Jaszcze i Jamne. W: A. Medwecka-Kornaś (red.), Doliny potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach. Studia Naturae, ser. A, 2: 23–38.
• Soja R. 1977. Deeping of channel in the light of the cross profile analysis. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 11: 127–138.
• Wałdykowski P. 2006. Wpływ dróg górskich na dynamikę procesów morfogenetycznych w rejonie Turbacza. Ochrona Beskidów Zachodnich, 1: 67–79. Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka.
• Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Prace Geograficzne IG PAN, 214: 1–228.
• Wolski J. 2009. Następstwa zaniku antropopresji na obszarach górskich – dyskusja zależności „proces a region” w ujęciu różnoskalowym. Przegląd Geograficzny, 81, 1: 47–73.
• Wyżga B. 2008. Wcinanie się rzek polskich Karpat w ciągu XX wieku. W: B. Wyżga (red.), Stan środowiska rzek południowej Polski i możliwość jego poprawy – wybrane aspekty. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 7–39.