Funkcje użytkowe szaty roślinnej na terenach likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim i ich wykorzystanie w procesie rekultywacji

• Autorzy: Olszewski P.
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Badania zaprezentowane w niniejszym artykule zostały wykonane w celu określenia możliwości wy­korzystania naturalnego procesu sukcesji wtórnej, jaka występuje na terenach zdegradowanych (w tym pogórniczych), w działaniach prowadzących do przywrócenia im wartości użytkowych. Połączenie i odpowiednie wykorzystanie sukcesji roślinnej z zaplanowanymi pracami projektowymi i ich praktyczną realizacją może przynieść korzyści ekonomiczne, społeczne, a także przyrodnicze. Elementami zjawiska sukcesji są przede wszystkim gatunki flory naczyniowej i ich specyficzne ugru­powania (zespoły i zbiorowiska) „wkraczające", między innymi na siedliska antropogeniczne zmienione i zniszczone. Zjawisko sukcesji na terenach poprzemysłowych, chociaż często opisywane, nie zostało przełożone na konkretne możliwości wykorzystania charakterystycznych dla terenów zdegradowanych ugrupowań i gatunków, zwłaszcza na terenach Zagłębia Dąbrowskiego i bliskich jego okolic. Proces sukcesji może stać się jednym z podstawowych narzędzi przy projektowaniu i rekultywacji nie tylko zdegradowanych terenów pogórniczych, ale również innych obszarów poprzemysłowych, ponieważ gatunki roślin i ich zbiorowiska przedstawione w artykule „wkraczają" też na inne podłoża i zostały opi­sane w wielu wcześniejszych pracach badawczych. Niniejszy artykuł jest podsumowaniem nieopublikowanej pracy doktorskiej, w której podjęto próbę wskazania pozytywnych i negatywnych aspektów procesu sukcesji wtórnej na terenach poprzemysło­wych, a zwłaszcza pogórniczych. Praca zawiera wyniki szczegółowych badań florystycznych i fitosocjo-logicznych, przeprowadzonych na terenach dziesięciu likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Za­głębiu Dąbrowskim i jego okolicach. Wyniki te wykazały bioróżnorodność oraz potencjał szaty roślinnej, który można wykorzystać praktycznie. Sukcesja roślinna jest zjawiskiem, które można wykorzystać wówczas, gdy gatunki i ugrupowania zaczynają pełnić specyficzne funkcje, tj.: bioindykacyjną, przeciwerozyjną, glebotwórczą, ozdobną eko­logiczną (w tym przyrodniczą) i edukacyjną. Autor ma nadzieję, że publikacja ta nie tylko przybliży zjawisko sukcesji, ale również będzie przy­datna w planowaniu przestrzennym oraz w procesie podejmowania decyzji dotyczących kierunków rekul­tywacji, a także sposobu ich realizacji. Wyniki badań i przykłady konkretnego zastosowania gatunków i ich ugrupowań powinny być przydatne jednostkom projektowym, zajmującym się rekultywacją i rewita­lizacją wszystkich terenów poprzemysłowych.

EN

Undertaking the studies described in the thesis aimed at presenting the possibilities of using the natural process of secondary succession, which occurs on degraded areas (including the post-mine ones) in works tending towards restoring use values to the sites. Appropriate use of plant succession as well as its connection with planned design work and its practical implementation can provide economic, social and natural benefits. The elements of succession phenomenon are first of all species of vascular plants and their specific assemblages (associations and plant communities) entering anthropogenicly deformed and destroyed habitats. Although the phenomenon of succession was frequently described on post-industrial sites, concrete possibilities of using floral assemblages and species characteristic of degraded areas, particularly on Dąbrowa Basin sites and its close surroundings were not determined. The process of succession can become one of the basic tools used during designing and reclamation of not only degraded post-mine areas but also other post-industrial sites because the species and their communities presented in the thesis colonize other solum as well, and they were described in many previous research works. The present paper is a summary of an unpublished doctoral dissertation which makes an attempt to indicate positive and negative aspects of the process of secondary succession on post-industrial sites and post-mine ones in particular. The thesis contains results of the detailed floral and phytosociological studies conducted on 10 sites of the liquidated coal-mines in Dąbrowa Basin and its surroundings. The results show biodiversity and plant cover potential which can be used practically. Plant succession is a phenomenon which can be used when species and assemblages begin to fulfill bioindicational, antierosional, soil-forming, decorative, ecological (including natural) and educational functions. The author hopes that the thesis will elucidate the phenomenon of succession as well as it will be useful in land use planning and during the process of decision-making concerning reclamation policies and ways of their realizations. The studies results and examples of concrete applications of species and their assemblages should be useful for designing units dealing with reclamation of all post-industrial sites.

Słowa kluczowe

PL

szata roślinna; Zagłębie Dąbrowskie; rekultywacja terenów pogórniczych

EN

plant cover; Dąbrowa Basin; reclamation of mine areas

• Wydawca: Główny Instytut Górnictwa
• Czasopismo: Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko / Główny Instytut Górnictwa
• Rocznik: 2009
• Tom: nr 3
• Strony: 89--112
• Opis fizyczny: Bibliogr. 45 poz.

Twórcy

autor

Olszewski P.

• Główny Instytut Górnictwa, 40-166 Katowice, Plac Gwarków 1 tel. [phone],

Bibliografia

• 1. Bellon S., Tumiłowicz J., Król S. (1977): Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym. Warszawa, PWRiL.
• 2. Bender J., Gilewska M., Wójcik A. (1985): Przydatność robinii akacjowej do zadrzewień gruntów pogórniczych. Archiwum Ochrony Środowiska nr 3-4, s. 113-133.
• 3. Braun-Blanquet J. (1964): Pflanzensoziologie Grunziige der Vegetationskunde. Wien -New York, Springer.
• 4. Celiński F., Czylok A. (1996): Paradoksy antropopresji. Przyroda Górnego Śląska nr 1, s. 4-5.
• 5. Dzwonko Z. (2007): Przewodnik po badaniach fitosocjologicznych. Poznań-Kraków, Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• 6. Ellenberg H., Weber H., Duli R., Werner W., Paulissen D. (1992): Gottingenss, Zeigerwer-te von Pflanzen in Mitteleuropa, Scripta Bot.
• 7. Fiek E. (1881): Flora von Schlesien. Breslau, JU. Kerns Verlag.
• 8. Greszta J., Morawski S. (1972): Rekultywacja nieużytków poprzemysłowych. Warszawa, PWRiL.
• 9. Góral S. (2001): Roślinność zielna w ochronie i rekultywacji gruntów. Inżynieria Ekologiczna nr 3.
• 10. Heyny S., Kopeck^ K., Jehlik V., Krippelova T. (1979): Prehled ruderalnich rostlinnych spolecenstev Ceskoslovenska. Praha, Rozpravy Ceskoslovenske Akademie VED Rocnik 89, Sesit2.
• 11. Jędrzejko K., Olszewski P. (2006): Flora synantropijna terenów poeksploatacyjnych Kopalni Węgla Kamiennego "Niwka-Modrzejów" w Sosnowcu (Zagłębie Dąbrowskie). Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekologii w Sosnowcu z. 2.
• 12. Jędrzejko K., Olszewski P. (2006): Analiza zróżnicowania gatunkowego i specyfiki ekologicznej flory naczyniowej na terenach poeksploatacyjnych wybranych likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim (GOP). Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko nr 3, s. 43-65.
• 13. Jędrzejko K., Olszewski P. (2007): Charakterystyka flory naczyniowej na terenach likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim (GOP). Prace Naukowe GIG Górnictwo, i Środowisko nr 1.
• 14. Jędrzejko K., Olszewski P. (2008): Charakterystyka gatunków flory naczyniowej na terenie likwidowanej kopalni węgla kamiennego "Jan Kanty" w Jaworznie (GOP). Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko nr 2.
• 15. Kondracki J. (1994): Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Warszawa, PWN.
• 16. Matuszkiewicz W. (2001): Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa, PWN.
• 17. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. (2002): Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Vascular plants of Poland a checklist. Polish Botanical Studies. Guidebook Ser. No. 15. Kraków, Polish Academy of Science W. Szafer Institute of Botany.
• 18. Namieśnik J., Łukasiak J., Jamrógiewicz Z. (1995): Pobieranie próbek środowiskowych do Analizy. Warszawa, PWN.
• 19. NOBANIS: North European and Baltic Network on Invasive Alien Species www.artportalen.se/nobanis.
• 20. Oberdorfer E., Mtiller T., Korneck D., Lippert W., Markgraf-Dannenberg I., Patzke E., Weber H.E. (1994): Pflanzensoziologische Excursionsflora, 6 Auflage. Stuttgart, Ulmer.
• 21. Olszewski P. (2001): Flora synantropijna terenów poeksploatacyjnych Kopalni Węgla Kamiennego "Sosnowiec" (Zagłębie Dąbrowskie). W: Materiały IX Konferencji na temat: Zapobieganie zanieczyszczeniu środowiska. Bielsko-Biała, Zakł. Ochr. Śród. A.T.H.
• 22. Olszewski P. (2003): Flora synantropijna terenów poeksploatacyjnych Kopalni Węgla Kamiennego "Saturn" w Czeladzi (Zagłębie Dąbrowskie). Archiwum Ochrony Środowiska Vol. 29, nr 1, s. 81-98.
• 23. Olszewski P. (2008): Funkcje użytkowe szaty roślinnej na terenach likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim i ich wykorzystanie w procesie rekultywacji. Praca doktorska. Katowice, GIG (niepublikowana).
• 24. Olszewski P., Gogola K., Bajerski A. (2004): Rekultywacja i zagospodarowanie terenów zdegradowanych działalnością górniczą. Ekologia dla przedsiębiorstw, cz. 3. Katowice.
• 25. Paprzycki E., Jaromin L. (1956): Podsumowanie wyników badań prób zalesienia piaskowni. PAN, Kom. Dla Spraw GOP, Biul. nr 1, s. 7^ł8.
• 26. Raunkiaer C. (1905): Types biologiques pour la geographie botanique. Overs. Kongel. Danske Vidensk. Selsk. Forh. Medlemmers Arbeider (5), s. 347-437.
• 27. Rostański A. (2004): Flora zwałowisk poprzemysłowych - kłopotliwe bogactwo przyrody. Problemy Środowiska i Jego Ochrony nr 12, s. 109-122.
• 28. Rostański A. (2006): Spontaniczne kształtowanie się pokrywy roślinnej na zwałowiskach po górnictwie węgla kamiennego na Górnym Śląsku. Prace Naukowe Uniw. Śląskiego.
• 29. Rostański A. (2008): Spontaniczna rewitalizacja terenów zdegradowanych - rola naturalnych procesów biologicznych w rewitalizacji terenów zdegradowanych. Materiały II Międzynarodowej Konferencji: "Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych". Katowice, CBiDGP i IETU.
• 30. Rothmaler W. (2000): Exkursionsflora von Deutschland. Gefappflanzen. Berlin, Atlas-band, s. 753.
• 31. Rutkowski L. (1998): Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN.
• 32. Sawicka A. (2000): Rdest ostrokończysty - ocena jego pojawiania się i znaczenie we Wrocławiu. Materiały Konferencji Euroregionalnej dot. problematyki roślin inwazyjnych.
• 33. Sendek A. (1984): Rośliny naczyniowe Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Warszawa, PWN.
• 34. Szafer W., Zarzycki K. (1977): Szata roślinna Polski. Warszawa, PWN.
• 35. Szafer W. (1956): Kraina: Szata roślinna Polski, T. 2. Warszawa, PWN, s. 94-99.
• 36. Tokarska-Guzik B. (2001): Przyrodnicze zagospodarowanie terenów pogórniczych. Materiały Sympozjum: Warsztaty 2001 - Zagrożenia naturalne w górnictwie. Kraków, Druk-Rol, s. 209-222.
• 37. Tokarska-Guzik B. (2005): The Establishment and Spread of Alien Plant Species (Keno-phytes) in the Flora of Poland. Prace Naukowe Uniw. Śląskiego.
• 38. Tokarska-Guzik B., Rostański A. (1998): Flora naczyniowa miasta Czeladź. Acta Biologi-ca Silesiana T. 33, s. 12-58.
• 39. Uechtritz R.: Resultate der Durchforschung der schlesischen Phanerogamenflora im Jahre 1878-1885, jahres -Ber. D. Schkes. Gesell. F. vaterl. Cultur, 56, s. 154-176; 57, s. 323-349, 60, s. 243-284, 61, s. 249-300, 62, s. 309-341, s. 63, s. 216-276.
• 40. Walczewski T. (1968): Ogólna hodowla lasu. Warszawa, PWRiL.
• 41. Wąsowicz M. (1874): Wyniki wycieczek botanicznych, dokonanych w okolicach Mysłowic. AU, Spraw. Kom. Fizjogr. 11, s. 30-40.
• 42. Woźniak G. (2000): Rola procesów naturalnych w rekultywacji nieużytków poprzemysło-wych. Inżynieria Środowiska nr 1, s. 87-93.
• 43. Woźniak G. (2001): Flora roślin naczyniowych osadników ziemnych wód kopalnianych - nieużytków poeksploatacyjnych na Górnym Śląsku. Katowice, Uniwersytet Śląski - Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, s. 7-46.
• 44. Wrzesień M., Święs F. (2006): Flora i zbiorowiska roślin naczyniowych terenów kolejowych zachodniej części Wyżyny Lubelskiej. Lublin, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
• 45. Zarzycki K, Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. (2002): Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Kraków, Instytut Botaniki PAN.