Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym

Rabiej, J.

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym

Autorzy

Rabiej J.

Identyfikatory

Warianty tytułu

Tradition and modernity of the catholic church architecture. A temple as a cultural phenomenon

Języki publikacji

Abstrakty

Budowle sakralne odzwierciedlają szczególny aspekt naszej cywilizacji. Kształtowanie ich - w różnym stopniu uzależnione od względów doktrynalnych, specyficznych dla poszczególnych religii - dokonuje się w złożonych uwarunkowaniach kulturowych. Materialną postać świątyń wypełniają znaczenia metafizyczne, wyrażające złożone pasma intuicji i myśli człowieka. Architektoniczne formy miejsc kultu są źródłem wiedzy o naturze człowieka. Z drugiej strony rozpoznanie natury człowieka pozwala tłumaczyć istotę i sens architektury sakralnej. W tej perspektywie budowle sakralne nie są jedynie aktami religijności człowieka, ale stanowią wyraz wielu czynników, uzależnionych od miejsca i czasu ich wznoszenia. Świątynie są fenomenami kulturowymi, w których następuje integracja tradycji i nowoczesności. Rozwinięcie tego zagadnienia w odniesieniu do architektury kościołów katolickich pozwala wytyczyć - charakteryzujące ją - trzy komplementarne przymioty: dwoistość, uniwersalizm, ciągłość. Stanowią one o specyfice współczesnych świątyń katolickich - pozwalają na ich identyfikację spośród różnorodnych budowli sakralnych wyznań chrześcijańskich i na porównania z architekturą innych religii. Dwoistość architektury kościołów katolickich wynika z przenikających się w jej przestrzeni pierwiastków materii i transcendencji - rzeczywistości profanum z rzeczywistością sacrum. Ontologiczna dwoistość tkwi w archetypach miejsc kultu, stanowi o kształcie ewolucji architektury sakralnej chrześcijaństwa i wyznacza jej miejsce we współczesnych - postmodernistycznych-uwarunkowaniach kulturowych. Uniwersalizm architektury kościołów katolickich ma swoje zakorzenienie w istocie przesłania, jakie w naszą cywilizację wniosło chrześcijaństwo. Jego wyrazem stały się symboliczne znaczenia, przypisywane elementom przestrzennej struktury budowli sakralnych: fundamentom, ścianom, filarom, dachom, wieżom i światłu - metafizycznemu kreatorowi architektury. We współczesnych ich kompozycjach znajdujemy obok nowych odwzorowań tradycyjnych chrześcijaństwa również odwołania do ponadkulturowych znaczeń, właściwych archetypom miejsc kultu. Ciągłość w kształtowaniu architektury kościołów katolickich utrwalają nowoczesne reinterpretacje charakterystycznych wzorców chrześcijańskich budowli sakralnych: domów modlitwy, kaplic cmentarnych, kościołów parafialnych, kościołów pielgrzymkowych - sanktuariów, klasztorów, katedr. W mozaice różnorodnych koncepcji świątyń, urzeczywistnionych w ostatnim półwieczu - od przykładów inspirowanych modernizmem, bezpośrednio poprzedzających reformy II Soboru Watykańskiego, aż po realizacje z okresu przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia - trudno o wskazanie wiodących tendencji, a tym bardziej spójnych nurtów stylistycznych. Wspólne cechy wyłaniają się z perspektywy, jaką daje postrzeganie współczesnych budowli sakralnych jako integralnych elementów przestrzeni kulturowej. Spojrzenie na architekturę kościołów katolickich przez pryzmat pojęć: dwoistość, uniwersalizm, ciągłość umożliwia sformułowanie i rozwinięcie istoty prawideł, towarzyszących jej kształtowaniu. Znajomość tych zależności decyduje o świadomej kreacji i percepcji architektury sakralnej. Charakterystyka stosunku do archaicznej antynomii sacrum i profanum na tle różnorodnych koncepcji współczesnych kościołów wskazuje na aktualność problemu: kościół-aktem sakralizacji czy sekularyzacji? Drogę do rozstrzygnięcia tej kwestii otwiera wyakcentowana przez II Sobór Watykański idea inkulturacji w Kościele. Wynika z niej postulat utrwalania walorów tradycji w kreowaniu nowoczesnych świątyń, odzwierciedlających "ducha miejsca i czasu". W tej mierze poszerza się perspektywa otwarcia na poszukiwania wspólnych form architektury sakralnej wśród wyznań chrześcijańskich. Inkulturacja staje się szczególnie nośnym źródłem inspiracji w warunkach potencjalnej swobody, jaka towarzyszy architektom w kształtowaniu współczesnych kościołów katolickich.

Sacral structures are reflections of a special aspect of our civilization. To various extents, they are erected depending on the doctrinal concerns that are specific to given religions-under complex cultural conditions. The material forms of temples are overflowing with metaphysical meanings, expressing intricate streaks of human thought and intuition. The architectural forms of worship sites are sources of knowledge about human nature. Conversley, the recognition of human nature makes it possible to explain the subject matter and essence of sacral architecture. Perceived in such way, sacral structures are not only acts of man's religiousness, but an expression of many factors, dependent on the place and time of their erection. Temples are cultural phenomena that integrate tradition with modernity. Further discussion of this issue in relation to the architecture of Catholic churches leads to the recognition of three - distinguishing - complementary attributes of this nature: duality, universalism, continuity. They constitute a specific character of modern Catholic churches - and enable their identification out of diverse sacral structures of other Christian creeds as well as their comprasion with the architecture of different religions. The duality of the Catholic churches architecture stems from the interwining elements of matter and transcendetalism found in their space - the reality of profanum with the reality of sacrum. Such ontological dualism is embedded in the archetypes of worship sites, determining the shape of the evolution of the sacral architecture of Christianity and setting its place in modern-postmodernist-cultural conditions. The universalism of the Catholic churches architecture is rooted in the essence of the message that Christianity has brought into our civilization. This is expressed by symbolic meanings attributed to the elements of the spatial structure of churches: the foundations, walls, pillars, roofs, spires and the light - which is the metaphysical creator of architecture. Beside new representations, modern compositions of sacral space contain traditional symbols of Christianity , as well as references to cross-cultural semantics, typical of the archetypes of worship sites. The continuity of the Catholic churches architecture is reinforced by modern reinterpretations typical to the patterns of sacral structures: houses of prayer, graveyard chapels, parish churches, sanctuaries-pilgrimage sites, monasteries, cathedrals. In the intricate mosaic of diverse concepts of the churches erected in the last half a century - starting with examples inspired by modernism, through structures built directly before the Second Vatican Council's reforms, to the temples erected at the turn of the millenium - it is difficult to indicate leading tendencies, not to mention more coherent stylistic trends. Their common features may only be detected from the perspective given by the perception of modern churches as integral elements of our cultural space. Such outlook on the Catholic churches architecture through the prism of the concepts of duality, universalism and continuity makes it possible to formulate and develop the essence of the rules of its construction. An insight into these rules determines a conscious creation and perception of sacral architecture. The characteristic of the attitude towards the archaic antinomy of sacrum and profanum, set against diverse concepts of modern churches, signify the actuality of the dilemma: Is a church building an act of sacralization or secularization? The way to resolve this problem has been set by the idea of the enculturation of the Church, professed by the Second Vatican Council, and the ensuing postulate of preserving the qualities of tradition in the erection of modern churches, which reflect "the spirit of the place and time". In this respect, the perspective is broadened by opening up to the search for such forms of sacral architecture that are common to all Christian creeds, or, possibly, to other monotheistic religions. Enculturation has become a particularly relevant source of artistic inspiration under the conditions of potential freedom that architects of modern Catholic churches may enjoy.

Słowa kluczowe

architektura kościelna budowle sakralne architektura sakralna

Wydawca

Wydawnictwo Politechniki Śląskiej

Czasopismo

Zeszyty Naukowe. Architektura / Politechnika Śląska

Rocznik

2004

Tom

z. 42

Strony

9--202

Opis fizyczny

bibliogr. 165 poz.

Twórcy

autor

Rabiej J.

Katedra Projektowania Architektonicznego i Sztuk Pięknych Politechnika Śląska, 44-100 Gliwice, ul. Akademicka 7 tel. (032) 237-24-75

Bibliografia

ENCYKLOPEDIE, SŁOWNIKI, LEKSYKONY
1. M. ARCTA, Słownik wyrazów obcych, wydanie dziewiąte, Warszawa 1929.
2. J. CHEVALIER, A. GHEERBRANT, Dictionnaire des symboles, t.1, Paris 1973.
2. M. OESTERREICHER-MOLLWO, Leksykon symboli, Warszawa 1992.
3. J. HERBUT (red.), Leksykon filozofii klasyczne], Lublin 1987 ( TW KUL).
5. W. KOPALIŃSKI, Słownik symboli, Warszawa 1990,
6. H. WALDENFELS (red ), Leksykon religii, tł. R.Małek,
LITERATURA PODSTAWOWA
1. L. B. ALBERTI, Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Księga IV, Warszawa 1960.
2. J. BALDOCK, Symbolika chrześcijańska, tłum. J. Moderski, Poznan 1994.
3. Cz. S. BARTNIK, Personalizm. Lublinl995.
4. E. BOROWIECKA, Poznawcza wartość sztuki, Lublin 1986.
5. M. BOTTA, La cathedrale d ’Evry, Milan 1996.
6. P. BOUDON, Suriespace architectural, Paris 1971.
7. G. BOUTHOUL, Traite de la Sociologie, t. 2, Payot 1954.
8. A. BUJAK, A. SZCZUCKA, Świątynia, Warszawa 1993.
9. R. BURTON, R. CAVENDISH, CUDA ŚWIATA, tłum. A. Mysior, Warszawa 1993.
10. J. CAPELLADES, Guide des eglises nouvelles en France, Paris 1969.
11. A. CAVALLARI-MURAT, Forma urbana e architettura nella Torino barocco, Turyn 1968.
12. R. CIANCHETTA, Asyż. Sztuka i historia przez wieki, Narni-Terni 1991.
13. N. CIEŚLIŃSKA, Sacrum i sztuka, Krakow 1989.
14. J. DAHINDEN, Kirchenbau - Zeichen fur was ?, KuK 41 (1978).
15. F. DEBIE, P.VEROT, Urbanisme et ART SACRE. Une aventure du Xxe siecle, Paris 1991.
16. J. DEWEY, Sztuka jako doświadczenie, Wrocław 1975 .
17. G. DUBY, Czasy Katedr. Sztuka i społeczeństwo 980-1420, Warszawa 1986.
18. U. ECO, Pejzaż semiotyczny, Warszawa 1972.
19. M. ELIADE, Traktat o historii religii, Łódź 1993.
20. M. ELIADE, Sacrum. Mit. Historia, Warszawa 1974.
21. K. ESTREICHER, Historia sztuki w zarysie, Warszawa 1979 Kraków.
22. B. FABIANI, ...Muszę i Rzym zobaczyć, Warszawa 1998.
23. B. FILARSKA, Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin 1983.
24. P. FLOREŃSKI, ikonostas i inne szkice, Białystok 1997.
25. D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.
26. Z. FREUD, Człowiek, religia, kultura, Warszawa 1967.
27. E. FROMM, Szkice z psychologii religii, Warszawa 1966.
28. S. GIEDION, PRZESTRZEŃ, CZAS i ARCHITEKTURA. Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968.
29. R. GIESELMANN, W.AEBLI, Kirchen von heute, Stuttgart 1959.
30. R. GIESELMANN, W.AEBLI, Kirchenbau, Zurich 1960.
31. R. GIESELMANN, W.AEBLI, Kirchen, Stuttgart 1968.
32. W. GOLDING, Wieża, Warszawa 1986.
33. R. GOUIRAN, La porte des dieux. L’architecture esoterique et les structures de l’invisibile, Paris 1976.
34. J. GRZEŚKOWIAK, Liturgia dziś, Katowice 1982.
35. R. GUARDINI, Znaki Święte, tłum. J.Birkenmajer, Wrocław 1987.
36. A. GURIEWICZ, Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976.
37. E. HAMMERSCHMIDT, Symbolik des orthodoxen und orientalischen Christentum, Stuttgart 1962.
38. J. HANI, Symbolika świątyni chrześcijańskiej, Kraków 1994.
39. J. HARPUR, Tajemnice miejsc świętych, Warszawa 1998.
40. M. HEIDEGGER, Budować, mieszkać, myśleć, Warszawa 1977.
41. M. HEIDEGGER, Bycie i czas, Warszawa 1994.
42. A. HUMPHEREY, P. VITEBSKY, Architektura sakralna, tłum. J.Kumaniecka, Warszawa 1998.
43. CH. JENCKS, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa 1987.
44. C.G. JUNG, Archetypy i symbole, Warszawa 1993.
45. G. E. KIDDER, Neuer Kirchenbau in Europa, Stuttgart 1964.
46. S. KISIELEWSKI, Polityka i sztuka, Warszawa 1998.
47. S. J. KNOX, Religions buildings for today, New York 1957.
48. D. KOZŁOWSKI, Pomiędzy światłem i ciemnością (architektury); w: Definiowanie przestrzeni architektonicznej, publikacja referatów z Międzynarodowej Konferencji Naukowej, zorganizowanej w dniach 23-24 listopada 2001 w Krakowie przez Instytut Projektowania Architektonicznego Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 2001.
49. R. KRAUTHEIMER, Rome. Profile of a City, 312-1308, Princeton 1983.
50. C.H. KRAELING, The Christian Building, w: The Excavations at Dura Europos. Final Report. T.8, 2, New Haven 1967.
51. K. KUCZA-KUCZYŃSKI, A.A. MROCZEK, Nowe kościoły w Polsce, Warszawa 1991.
52. S. LATOUR, A. SZYMSKI, Rozwój współczesnej myśli architektonicznej, Warszawa 1985.
53. LE CORBUSIER, New Architecture, New York, Payson and Ciarke 1927.
54. M. LURKER, Przesłanie symboli, Kraków 1994.
55. K. LYNCH, The Image of the City, M.I.T.Press, Cambrige, Mass. 1960.
56. T. MANTEUFFEL, Kultura Europy średniowiecznej, Warszawa 1974.
57. E. MAREC, Monuments chretiens d ’Hippone, ville episcopale de saint Augustin, Paris 1958.
58. A. H. MASLOW, Theory of Human Motivation, Psychological Review 1943.
59. MELAART, Earliest Civilization of the Near East, London 1967.
60. G. MERCIER, L’architecture religieuse contemporaine en France, Paris 1968.
61. M. MERLEAU-PONTY, The Phenomenology of Perception, London 1962.
62. M. MESLIN, Histoire des dieux, des societes et des hommes, Paris 1985.
63. M. MESLIN, L ’Experience humaine du divin: d’une anthropologie religieuse, Cogitatio fidei 150, Paris 1988.
64. A. MIŁOBĘDZKI, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1988.
65. B. MOKRZYCKI SJ, Droga chrześcijańskiego wtajemniczenia, Warszawa 1983.
66. CH. MOORE, G. ALLEN, Dimensions, Space, Shape and Scale in Architecture, Architectural Record Books, 1976.
67. S. NAGEL, S.LINKE, Kirchliches Bauen, Bertelsmann 1968.
68. F. NIETZSCHE, Poza dobrem i złem, przeł. T.S. Wyrzykowski, wyd. II, Warszawa 1907.
69. A. NIEZABITOWSKI, Architektura organiczna Hugona Haringa, Gliwice 1991.
70. J.B. BASSEGODA, J.M.GARRUT ROMA, Guia de Gaudi, Barcelona 1970.
71. H. NADROWSKI, Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy, Kraków 2000.
72. CH. NORBERG-SCHULZ, BaroqueArchitecture, New Jork 1971.
73. CH. NORBERG-SCHULZ, Bycie, przestrzeń i architektura, Warszawa 2000.
74. CH. NORBERG-SCHULZ, Znaczenia w architekturze Zachodu, Warszawa 1999.
75. E. NORMAN, The House of God, London 1990.
76. J. NYGA, Architektura sakralna a ruch odnowy liturgicznej, Katowice 1990.
77. D. OLSZEWSKI, Dzieje Chrześcijaństwa w zarysie, Katowice 1983.
78. E. PANOFSKY, Architektura gotycka i scholastyka, tłum. Paulina Rutkowska, Warszawa 1971.
79. R. PAPINI, Francesco di Giorgio Architette, Mediolan 1946.
80. Z. PASZKOWSKI, Tradycja i innowacja w twórczości architektonicznej, Szczecin 2001.
81. P. PETERS, Kirchen, Gemeindezentren, Munchen 1966.
82. G. PICON, Panorama myśli wspołczesnej, Paris 1967.
83. J. PIJOAN, Sztuka świata, tom 3, Warszawa 1993.
84. M. PIPREK, Architektura Finlandii, Warszawa 1988.
85. M. PORĘBSKI, Sztuka a informacja, Wydawnictwo Literackie, Kraków Wrocław 1986.
86. M. PORĘBSKI, Ikonosfera, Warszawa 1972.
87. J. RABIEJ, Miejsce katedr w krajobrazie Europy, Opole 1997.
88. J. RABIEJ, Wymiar znaczeniowy form wertykalnych, Gliwice 1996.
89. S. RABIEJ, Jedność Europy a podział chrześcijaństwa, Opole 2000.
90. S. RABIEJ, Europa szlaków pielgrzymich. Duchowe dziedzictwo Europy, Opole 1998.
91. M. RADWAN, T.STYCZEŃ (red), Ewangelia i Kultura. Doświadczenia środkowoeuropejskie, Rzym 1988.
92. J. RIES, Les Religions, leurs origines, Paris 1993.
93. J. RIES, Panorama pielgrzymek. Aspekty religijne i kulturowe, ComP 100(1997), ZA.
94. S. ROBIN, Eglises modernes. Evolution des edifices religieux en France depuis 1955, Paris 1980.
95. G. ROMBOLD, Ammerkungen zum Problem des Sakralen und des Profanen, Freiburg 1969.
96. G. ROMBOLD, Kirchen fur die Zukunft bauen, Freiburg 1969.
97. M. E. ROSIER-SIEDLECKA, Posoborowa architektura sakralna, Lublin 1979.
98. M. RUSECKI, Istota i geneza religii, Lublin-Sandomierz 1997.
99. P. SANTARCANGELI, Księga labiryntu, przeł. I. Bukowski, Warszawa 1982.
100. H. SCHNELL, Der Kirchenbau des 20 Jahrhunderts in Deutschland, Munchen 1973.
101. L. SCHREYER, Christliche Kunst des XX Jahrhunderts in der katholischen und protestantischen Welt, Hamburg 1959.
102. R. SCHWARZ, Von Bau der Kirche, Von der Bebauung der Erde, Heidelberg 1949.
103. H. SEDLMAYR, Verlust der Mitte, Salzburg 1948.
104. R. SENNETT, Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji zachodu, Gdańsk 1996.
105. M. SIMON, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, Warszawa 1979.
106. D. SIMONIDES, Złożone korzenie Europy, w: Duchowe dziedzictwo Europy, Opole 1998.
107. J. SŁAWIŃSKA, Problematyka formalizmu i symboliki w architekturze, Wrocław 1992.
108. H. SMITH, Religie świata, Warszawa 1994.
109. O. SPENGLER, Der Untergang des Abendlandes, Monachium 1959.
110. B. SZMIDT, Ład przestrzeni, Warszawa 1981.
111. W. ŚWIERZAWSKI (red.), Sztuka w liturgii, Kraków 1996.
112. W. TATARKIEWICZ, Historia filozofii, tom I, Warszawa 1978.
113. W. TATARKIEWICZ, Estetyka średniowieczna, t. 2, Wrocław - Warszawa - Kraków 1962.
114. M. TOBOLCZYK, Narodziny architektury, Warszawa 2000.
115. ŚW. TOMASZ z AKWINU, Summa Theologiae, I, qu.1, art.8, ad.2.
116. T. TOMASZEWSKI, Psychologia, Warszawa 1978.
117. M. TRACHTENBERGER, I.HYMAN, Architecture. From prehistory to post-modernism, London 1969.
118. J. UMIŃSKI, Historia Kościoła, tom I, Opole 1959.
119. G. VAN DER LEEUW, Fenomenologia religii, Warszawa 1978,1997.
120. W. WAWRZYNIAK, Sacrum w architekturze. Paradygmaty kościoła św. Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu, Wrocław 1996.
121. M. WEBER, The Protestant Ethic, Tybinga 1920, Nowy Jork 1930.
122. P. WINSKOWSKI (red), Uwarunkowania kulturowe architektury, Kraków-Warszawa 2001.
123. WITRUWIUSZ, O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa 1956.
124. F. L. WRIGHT, On Architecture; Selected Writings 1894-1940, New York, Duell, Sloan and Pearce, 1941.
125. A. ZAERA, Peter Eisenmann 1990-1997, el croquis editorial, Madrid 1997.
126. R. ZERBST, Antoni Gaudi, 1992 Benedikt Taschen Verlag Gmbh.
127. B. ZEVI, Architecture and Space, Horizon Press, New York 1957.
128. M. ZIELNIOK, Wspólnota chrześcijan w swoim Kościele, w: W. ŚWIERZAWSKI (red.), Sztuka w liturgii, Kraków 1996.
129. P. ZUMTHOR, Thinking Architecture, Lars Muller, Baden/ Switzerland 1998.
ARTYKUŁY W CZASOPISMACH
1. A. DE INSULIS, Regulae de sacra Theologia, Patrologia Latina, t.210.
2. T. ANDO, Krzyż światła, tłum. M.A. Urbańska, Architektura & Biznes, nr 7,8/1996.
3. G. BEHNISCH, Kościół - ogród - raj ?, tłum. J.Juruś, Architektura & Biznes, nr 7,8/1996.
4. T. BRZEGOWY, Mieszkanie Boga na ziemi w świetle Psalmów, Ateneum Kapłańskie 482-484 rok 1989.
5. T. BURCKHARDT, Je suis la Porte, w: „Et.trad.” , lipiec-sierpień 1953.
6. W. CĘCKIEWICZ, Blisko Watykanu, daleko od Sacrum, Architektura & Biznes, nr 6/1997.
7. A. DĄBROWSKA, Święte i niepotrzebne. Wywiad z Ewą Kuryłowicz - dyrektorem programu UIA Miejsca Kultu, Architektura - Murator, nr 11/2001.
8. F. O. GEHRY, Kościół Franka O.Gehry, Architektura & Biznes, nr 6/1997.
9. I. GRZESIUK-OLSZEWSKA, Świątynia Opatrzności, Architektura - Murator, nr 12/98.
10. Z. HECKER, Architektura i tradycja, (tłum. M.A.Urbańska), Architektura & Biznes, nr 1/1996.
11. K. JANUSZKIEWICZ, SACRUM w nowym MILLENNIUM, ARCHIVOLTA, nr 3(11)2001.
12. S. KOBIELUS, Podstawy biblijne i symboliczne budowli sakralnej, Ateneum Kapłańskie, 482-484 rok 1989.
13. L. KOŁAKOWSKI, Czy już w po-chrześcijańskim czasie żyjemy?, Tygodnik Powszechny, nr 40,1 Października 2000.
14. K. KUCZA-KUCZYŃSKI, Lekcja katedr, Tygodnik Powszechny, nr 6/2001.
15. W. LEŚNIKOWSKI, Kościół na La Defense, Architektura & Biznes, nr 12/2001.
16. R. LOEGLER, Refleksje jurora, Architektura & Biznes, nr 7,8/1996.
17. P. MACHURSKI, Trudno kochać polskie kino, Tygodnik Powszechny, nr 49, 6 grudnia 1992.
18. S. MAGISTER, R.DI CARO, Architektura i teologia, FORUM, nr 51/52 (1274/1275).
19. R. MEIER, Estetyka logiki, tłum. M.A. Urbańska, Architektura & Biznes, nr 7,8/1996.
20. H. MUCK, Sakralbau heute, t.1. Aschaffenburg 1961, (Das Christ in der Welt XV 5).
20. E. OWSIANY, Bunkry królowej Jadwigi, Tygodnik Powszechny, nr 20/1997.
21. B. PACZKOWSKI, Architektura w strumieniu życia, Tygodnik Powszechny, nr 34/ 2001.
22. B.PACZKOWSKI, Dziesięć budowli, które zadecydowały o kształcie architektury XX w., Tygodnik Powszechny, nr 32, sierpień 1999.
23. J. PASTUSZKA, Człowiek religijny jako problem psychologiczny, ZNKUL 6:1963 nr1 (21), s. 3-14.
24. K. PIESIEWICZ, Krzyż w murze, Architektura - Murator, nr 2/98.
25. A. SIZA VIEIRA, Na nowy wiek I For the New Century, tekst rozmowy przeprowadzonej przez Martina Pawley z Alvaro Sizą 4 maja 2003 roku, Architektura - Murator, nr 7/2003.
26. W. STROŻEWSKI, Kultura i rozwój, Tygodnik Powszechny, nr 1/ 2001.
27. A. SZOSTKIEWICZ, Po pierwsze, kultura, Rozmowa z profesorem Samuelem Huntingtonem, Tygodnik Powszechny, nr 28, lipiec 1998.
28. A. SZYMSKI, Najlepszy dyplom ’94, Architektura & Biznes, nr 4/1995.
29. M. ŚRODA, Powrót do natury, Rozmowa z Francisem Fukuyamą Tygodnik Powszechny, 49(2000).
30. A. URBAŃSKA, Kościół Świętego Roku 2000, Architektura & Biznes, nr 7,8/1996.
31. Zumthor the shaman, The Architecture Review, october ’98.
ŹRODŁA TEOLOGICZNO-PASTORALNE
1. BIBLIA TYSIĄCLECIA, PISMO ŚWIĘTE STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU, Poznań-Warszawa 1971.
2. KATECHIZM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO, Pallottinum - Poznań 1994.
3. SOBOR WATYKAŃSKI II, KONSTYTUCJE DEKRETY DEKLARACJE, Poznań 1986.
4. Papież Jan Paweł II, FIDES ET RATIO, Encyklika.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-article-BSL9-0005-0013