Geologiczno-górnicza problematyka złóż kamienia dla budowli wczesnośredniowiecznego Krakowa

• Autorzy: Bromowicz J. , Magiera J.

Warianty tytułu

EN

Stones used in the early mediaeval Krakow buildings. Geological and mining issues

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

We wczesnośredniowiecznych budowlach współczesnego Krakowa zastosowano kamienne materiały miejscowe: różne odmiany wapieni górnojurajskich, występujących na obszarze Krakowa i w jego najbliższych okolicach oraz piaskowców karpackich, pozyskiwanych w odległości do około 15 km od miasta. Rozwijająca się z czasem umiejętność obróbki powodowała ewolucję w użyciu kamieni. Najstarsze miały naturalną podzielność płytkową lub były nieregularnymi bryłami. Płytki wykorzystywano do wznoszenia lica murów. Z nieregularnych brył wapiennych budowano fundamenty i wypełniano nimi wnętrza murów (technika opus emplectum). Wraz z pierwszymi kamieniołomami i rozwojem metod wydobycia i obróbki kamienia pojawiły się piaskowcowe elementy grubopłytowe (kościół św. Gereona na Wawelu, kościół klasztoru benedyktynów w Tyńcu) i kształtki wapienne (najstarsze kamienne kościoły pod wezwaniem Najśw. Salwatora i św. Wojciecha).'Analiza wielkości kształtek wskazuje, że najmniejsze stosowano w budowlach najważniejszych (katedra " hermanowska ", kościół Najśw. Salwatora). Najważniejsze dla budowniczych murów były właściwości fizykomechaniczne kamienia. Walory dekoracyjne (barwa, uziarnienie) były natomiast wykorzystywane w detalach architektonicznych (np. kolumny w krypcie św. Leonarda). Najstarsze miejsca wydobycia wapieni to najprawdopodobniej szczyt i stoki Wzgórza Wawelskiego. Występująca tam płytkowa odmiana wapienia, łatwa w wydobyciu, była zapewne pierwszym użytym materiałem kamiennym. Inne miejsca to: wzgórze Skałka, Zakrzówek, wschodnia krawędź zrębu Lasku Wolskiego. Piaskowce miękkie, ciosowe, pochodzą z Karpat. Ich źródłem są warstwy środkowogodulskie, warstwy istebniańskie oraz warstwy ciężkowickie. Zwięzłych piaskowców płytowych dostarczały warstwy ligockie i gazowe z terenów położonych na południe od Wieliczki. Kamieniołom na Krzemionkach, pod kościołem św. Benedykta, uważany za jeden z najstarszych w Krakowie, posłużył do próby oszacowania wielkości wydobycia wapienia. Przed 1859 r wydobyto stamtąd około 27 tys. m3 kamienia, a do zakończenia eksploatacji - około 124 tys. m3

EN

Local Stones have been used in the construction of the early mediaeval Krakow buildings (mostly churches): limestone (Upper Jurassic) and Carpathian flysch sandstone (Cretaceous - Paleogene). The stones were exploited within the city limits or in its close vicinity (up to 15 km). Stones, which cracked naturally in plates, were used in early stages of the town development. They were used for making-up external faces of the walls. Gaps between the faces were infilled with irregular stone blocks (technique opus emplectum), which were also used for foundations. Development of the extraction and masonry methods allowed for using thick-p^ac't'ea^^afcałttrmr (e.g.: St. Gereon church, Benedictines church in Tyniec) and regularly shaped limestone plates (e.g.: King Hermans Cathedral, St. Salvator church). The smallest limestone plates were used in the most important churches. Obviously, technical properties of the stone were the main selection criterion for the builders of the walls. Decorative attributes were considered in smaller architectonic elements (e.g.: tombstones and columns). The earliest sites where piaty limestone was extracted are: the Wawel and the Zakrzówek Hills, eastern end of the Lasek Wolski horst. Soft sandstone came from the Carpathian Mts.: middle Godula Beds, Itsebna Beds and Ciężkowice Beds. Hard platy sandstone were extracted from the Lgota and Gaize Beds, located S of Wieliczka. The quarry located on the Krzemionki Hill, considered as one of older within the city limits, was usedjor approximate calculation of the volume of the stone extracted. DEM based on historical and contemporary topographic maps was used. 27,000 mS of the limestone was extracted prior to 1859 and totally 124,000 m3 till the end of the nineteenth century, when the quarry was abandoned.

Słowa kluczowe

PL

budownictwo kamienne; Kraków; kamieniołom na Krzemionkach; Skałka; Zakrzówek; Lasek Wolski; wapień

EN

stones building; Kraków; Krzemionki Hill quarry; Skałka; Zakrzówek; Lasek Wolski; limestone

• Wydawca: Instytut Górnictwa Odkrywkowego "Poltegor-Instytut"
• Czasopismo: Górnictwo Odkrywkowe
• Rocznik: 2008
• Tom: R. 49/2, nr 2-3
• Strony: 62--71
• Opis fizyczny: bibliogr. 26 poz.

Twórcy

autor

Bromowicz J.

autor

Magiera J.

• Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków. tel./fax [phone],

Bibliografia

• [1] Alexandrowicz, S. W. - Gaize-types sediments in the Carpathians flyseh. N. Jarhbuch f. Geologie und Paleontologie. Monatschefte, Januar. Stutgart, 1973
• [2] Bober L., Badak J., Kita-Badak M. - O możliwośei wykorzystania piaskowców z warstw gazowych między Mogilanami a Wieliezką. Kwart. GeoL, 5, 3, 1961
• [3] Bromowicz J., Magiera J. - Pochodzenie piaskowców z murów wawelskiej rotundy św. św. Feliksa i Adaukta. W: Konferencja Naukowa "Kamień architektoniczny i dekoracyjny", Kraków AGH, 23-24 września 2003 r.: 13-20, 2003
• [4] Burtan J. - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Wieliczka. Wyd. PIG, Warszawa, 1954
• [5] Chmiel A. (wydawca) - Księgi radzieckie kazimierskie 1369-1381 i 1385-1402. Kraków, 1932
• [6] Duda J. - Bruki w krajobrazie Krakowa. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Kraków, 1998
• [7] Firlet J., Pianowski Z. - Wyniki badań nowoodkrytego kościoła romańskiego w zachodniej części Wawelu. Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie R. 22: 17-18, 1978
• [8] Firlet J., Pianowski Z. - Sprawozdanie z badań w podziemiach katedry wawelskiej 1981-1983 r Odkrycie kościoła przedromańskiego. Stan badań nad wczesnośredniowiecznymi kościołami katedralnymi na Wawelu. Sprawozdania Archeologiczne, R.37: 169-179, 1985
• [9] Kozieł S. - Technologia murów budowli przedromańskich na Wawelu. Acta Archeologia Waweliana, t. 2: 55-78, 1998
• [10] Kutrzeba S. - Finanse Krakowa w wiekach średnich. Kraków, 1899
• [11] Magiera J. - Piaskowce z warstw gazowych W: C. Peszat (red.) Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH Geologia, t. 2/2, 1976
• [12] Matyszkiewicz J. - Microfacies, sedimentation and some aspects of diagenesis of Upper Jurassic sediments from the elevated part of the Northen peri-Tethyan Szelf: a. comprative study on the Lochen aera (Shwabische Alb) and Cracow aera (Cracow-Wieluń Upland, Poland). Berliner Geowissenschafttliche Abhandlungen, E 21: 1-111, 1997
• [13] Odlanicki-Poczobut M. (red. nauk.) - Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI-XIX wieku. PWN Warszawa--Kraków, 1981
• [14] Peszat C. (red.) - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH Geologia, t.2/2: 1-95,1976
• [15] Pianowski Z. - Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w. IX-XIX. Biblioteka Wawelska t.8, Kraków: 179 p., 1991
• [16] Pianowski Z. - "Sedes regni principal es " Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim. Politechnika Krakowska, seria Architektura Monografia 178, 217 p., 1994
• [17] Przegon W. - Zmiany użytkowania ziemi w procesie urbanizacji krajobrazu na przykładzie miasta Podgórza. Kraków, 2004
• [18] Ptaśnik J. - Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. Warszawa, 1949
• [19] Radwański K. - Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny. Kraków, 1975
• [20] Rajchel J., 2005 - Kamienny Kraków: spojrzenie geologa. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Techniczne AGH, Kraków
• [21] Swaryczewski A. - Historyczne zmiany układu przestrzennego Krzemionek krakowskich. Teka Kom. Urbanistyki i Architektury t. 11:5-16, 1977
• [22] Szczepańska M. - Przegląd wyrobisk górniczych Krzemionek Podgórskich. W: Szczepańska M, Pilecka E. (red.) Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogómiczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo--dydaktycznych i ekologicznych. Sigma PAN, Kraków, 43-59, 2005
• [23] Szyszko-Bohusz A. - Rotunda świętych Feliksa i Adaukta (Najśw. Panny Marii) na Wawelu. Rocznik Krakowski XVIII. Kraków: 53-79, 1918
• [24] Swiechowska E., Mischke W. - Architektura romańska w Polsce - bibliografia. Wyd. DiG, Warszawa, 2001
• [25] Węcławowicz T. - Krakowski kościół katedralny w wiekach średnich. Funkcje i możliwości interpretacji. Wydawnictwo UJ: 262 p., 2005
• [26] Żurowska K. - Romański kościół opactwa benedyktynów w Tyńcu. Folia Historiae Artium, t. 6/7: 49-119, 1971