Ewolucja wulkanizmu kenozoicznego Przedgórza Rębiszowskiego (Dolny Śląsk) oraz jej wpływ na charakter petrograficzny i jakość surowca bazaltowego

• Autorzy: Adamczyk Z.

Warianty tytułu

EN

Evolution of cenozoic volcanism in the Przedgórze Rębiszowskie (the Lower Silesia) and its influence on petrographic character and quality of the raw basaltic material

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W pracy przedstawiono szczegółowe wyniki badań ewolucji wulkanizmu kenozoicznego na Przedgórzu Rębiszowskim (Dolny Śląsk), która wpłynęła na obecny stan jakościowy surowca bazaltowego i produkowanych z niego kruszyw. Poznanie zmienności jakości kopaliny w złożu stwarza możliwość selektywnego składowania urobku, dzięki czemu wzrośnie jakość kruszyw oraz nastąpi rozszerzenie możliwości użytkowania surowca bazaltowego. Możliwe jest to tylko w przypadku prześledzenia procesów geologicznych, kształtujących ostateczną jakość surowcowa. Dla tych celów istotne jest rozpoznanie poszczególnych etapów ewolucji kenozoicznego wulkanizmu, które pozwoli prognozować jakość i przydatność surowca z poszczególnych złóż i ich partii. Do rozpoznania ewolucji wulkanizmu wykorzystano wskaźniki i dowody geologiczne (w tym petrograficzne), chemiczne i mineralne. Ujawniły one związek ewolucji z własnościami technicznymi i petrurgicznymi bazaltów. Głównymi celami pracy są: poznanie przebiegu i produktów ewolucji wulkanizmu kenozoicznego w obszarze Przedgórza Rębiszowskiego, uzyskanie naukowych podstaw do rozpoznania zmienności jakości kopaliny bazaltowej w złożu, wykazanie przydatności niektórych bazaltów do innych kierunków użytkowania niż produkcja kruszyw. Kenozoiczny wulkanizm Przedgórza Rębiszowskiego ewoluował, a jego konsekwencją jest występowanie w tym obszarze różnych odmian petrograficznych bazaltoidów (nefelinity, bazanity, doleryty nefelinowe i tefryty) oraz zmienność jakości surowca bazaltowego w złożach i wystąpieniach skałkowych. Dzięki tej zmienności wśród bazaltoidów wyróżniono typ A (bazaltoid świeży) i typ B (bazaltoid przeobrażony). Wskaźniki i dowody petrograficzne i geologiczne ujawniają, że skały wulkaniczne Przedgórza Rębiszowskiego występują jako zespół skał powiązanych sposobem i miejscem powstawania, tworzący serię petrograficzną. Magma, z której tworzyły się skały wulkaniczne tego obszaru, miała charakter nefelinitowy, z której formowały się głównie nefelinity. Odmiany petrograficzne bazaltoidów powstawały w wyniku dyferencjacji magmy w obrębie skorupy ziemskiej i związane są z warunkami jej krystalizacji. Na Przedgórzu Rębiszowskim istniały dwa epizody ekstruzywne związane z tworzeniem się skał piroklastycznych, po osadzeniu których utworzyła się pokrywa nefelinitowa Łysej Góry i pokrywa bazanitowa Kłopotna, a także dajki dolerytów nefelinowych i tefrytów. Pokrywa nefelinitów Łysej Góry została oderwana od części kominowej nefelinitów Góry Hucianka i przemieszczona po nieskonsolidowanym, ilastym podłożu, w wyniku grawitacyjnego ruchu masowego. Skutkiem tego przemieszczenia jest obecna lokalizacja pokrywy, złożony system zdeformowania utworów ilastych, poszerzenie szczelin uskokowych i ciosowych oraz wypełnienie ich utworami ilastymi. Zróżnicowanie składu chemicznego bazaltoidów zauważa się pomiędzy poszczególnymi złożami i wystąpieniami, a nawet w obrębie jednego złoża. Wskaźniki chemiczne dostarczyły dowodów na obecność stref kominowych w nefelinitach Góry Hucianka, Starego Łomu i bazanitach Kłopotna. W pracy wskazano na możliwość rozdzielenia bazaltoidów typu A i typu B spośród ich odmian petrograficznych (np. nefelinity, bazanity) przy użyciu wskaźnika alkalicznego (Na20 i K2O) i wskaźnika strat prażenia. Wskaźniki te nie są jednak przydatne dla rozróżnienia typów A i B z pominięciem odmian petrograficznych (wskaźniki te mogą być stosowane jedynie dla danego złoża). Wskaźniki chemiczne ujawniają ewolucję magmy w kierunku bazaltów alkalicznych kontynentalnych, ubogich w krzemionkę, z tworzeniem dwóch lub trzech serii, które mogą się tworzyć podczas przerwania wznoszenia się magmy przy dużym ciśnieniu. Wskaźniki i dowody mineralne wykazały, że początek krystalizacji prakryształów augitu zachodził przy ciśnieniu od ok.l 1 do ok. 13 kbar, co odpowiada głębokości ok. 40 km. Udziały nefelinu z analcymem, zeolitów (które są m.in. wynikiem przeobrażeń szkliwa wulkanicznego) i szkliwa wulkanicznego mogą służyć jako wskaźniki charakteryzujące jakość surowca bazaltowego. Na podstawie generacji mineralnych, których geneza jest wynikiem różnych warunków krystalizacji, wyróżniono następujące etapy ewolucji wulkanizmu kenozoicznego w badanym obszarze: - etap generowania magmy, utworzenia ogniska magmowego, wznoszenia magmy ku powierzchni terenu z epizodami ekstruzywnymi i wylewem lawy, - etap procesów pomagmowych (hydrotermalnych i pneumatolitycznych), - etap procesów hipergenicznych, - etap metamorfizmu kontaktowego, - etap tektoniczny (cios termiczny, słupy bazaltowe, przemieszczenie pokrywy nefelinitów Łysej Góry). Skutkiem ewolucji wulkanizmu kenozoicznego jest również występowanie skał w formie pokryw lawowych, dajek, kominów i skał okruchowych o charakterze piroklastycznym oraz ich przeobrażenie. Skutki te wynikają głównie z dyferencjacji magmy, sposobu wydostawania się magmy na powierzchnię terenu, warunków krystalizacji składników, intensywności przebiegu procesów pomagmowych i hipergenicznych oraz intensywności metamorfizmu kontaktowego i tektoniki. Zmienność jakości surowca bazaltowego wykazuje ścisły związek z ewolucją wulkanizmu tego obszaru. Wskazują na to zróżnicowane wyniki badań własności technicznych poszczególnych odmian petrograficznych bazaltoidów, a także typów A i B bazaltoidów. Zauważa się związek niektórych własności technicznych ze strukturą, ilościowym składem mineralnym i składem chemicznym bazaltoidów, np. wzrost wytrzymałości na ściskanie skał ze wzrostem udziału szkliwa wulkanicznego oraz SiC>2 i spadek wytrzymałości na ściskanie ze wzrostem udziału prakryształów, głównie przeobrażonego oliwinu oraz Na20. Zauważono spadek ścieralności ze wzrostem ilości prakryształów, kryształów augitu ciasta skalnego i nefelinu i jej wzrost ze wzrostem udziału minerałów nieprzeźroczystych i szkliwa wulkanicznego, Obecności licznych spękań ciosowych i licznie występujących żyłek zeolitów sprzyja w pozyskiwaniu urobku w postaci bloków skalnych niewielkich rozmiarów. Zmienność jakości surowca, kształtowana w poszczególnych etapach ewolucji wulkanizmu Przedgórza Rębiszowskiego, wskazuje, iż, obok obecnie produkowanych różnych kruszyw, może on być stosowany w hutnictwie skalnym z uwagi na korzystne cechy petrurgiczne.

EN

The thesis contains detailed results of the research on evolution of Cenozoic volcanism in the Pogórze Rębiszowskie (The Lower Silesia region, south-western Poland). This evolution has had basic impact on the present quality of raw basaltic material and the quality of produced aggregates. Gradual deterioration of rock quality in the deposits spotted during exploitation may often result in production of batches, which are non uniform with regard to technical properties of the aggregates. Hence, the knowledge of quality changes within the rock mass enables optimum management and handling of the extracted rocks, resulting in most effective utilisation of the obtained raw material and production of high quality aggregates. This may be possible only on the basis of research over geological processes, which led to creation of the final quality of the raw material. It seems that, the most significant importance has recognition of particular phases of Cenozoic volcanism, what will be the basis for forecasting of the raw material quality within the particular deposits and their parts. For recognition of evolution of volcanism suitable geological (including petrographic), chemical and mineral indices and prooves were utilised. They have revealed a relation between technical and petrurgical properties of the basalts. Identification of the particular stages of volcanism, which occurred in the Pogórze Rębiszowskie region made it possible to forecast rock quality distribution in the deposits and, in consequence, enables optimum deposits management and obtaining raw material of high quality. Evolution of Cenozoic volcanism in the Pogórze Rębiszowskie region resulted in formation of different types of basaltiodes of varying quality and suitability of extracted raw materials. The basic goals of this thesis were: - recognition of the process and the products of evolution of Cenozoic volcanism in the Pogórze Rębiszowskie region, - achievement of scientific basis for identification of varying quality of basaltic raw material within the deposits, - indication of other ways of basalt rock utilisation than aggregate production. Cenozoic volcanism in the Pogórze Rębiszowskie region underwent evolution and resulted in formation of different petrographic types of basaltoides (nephelinites, basanites, nephelinite dolerites and tephrites) and varying quality of the basaltic raw material in the particular deposits and surface rock occurences. As a result of this variability, two types of basaltoides have been distinguished: the basaltoid type A (fresh basaltoid) and the basaltoid type B (transformed basaltoid). Petrographic and geological prooves and indices revealed, that volcanic rocks in the Pogórze Rębiszowskie region present a set of rocks related to each other by process and place of their formation and thus, creating a petrographic series. Magma, which was the material for the volcanic rocks of this area, showed nephelinitic character and produced nephelinites as main rocks. Other petrographic types of basaltoides were created as a result of differentiation of magma in the Earth crust zone and varying conditions of its crystallization. In the Pogórze Rębiszowskie region there occured two extrusion episodes resulting in formation of pyroclastic rocks and, after their deposition, creation of nephelinitic cover of the Łysa Góra and basanitic cover of Kłopotno as well as formation of dykes of dolerites, nephelinites and tephrites. The nephelinite cover of the Łysa Góra was detached from the chimney zone of nephelinites of the Góra Hucianka and then, shifted down on the unconsolidated clayey ground as a result of gravitational mass movement. Apparent results of this shift are: present location of the nephelinite rock cover, complex deformation of the clayey deposits, widening of tectonic fault and cleavage gaps, which are filled with cleyey material. Differentiation in chemical composition of the basaltoides can be seen between the particular deposits and occurences, and even within a single deposits. The determined chemical indices gave prooves for the presence of the chimney volcanic zones in the nephelinites of the Góra Hucianka, the Stary Łom as well as in basanites of the Kłopotno. Variability in elemental content of particular petrographic types of basaltoides can be distinguished, such as: - lower contents of Co and Ni and higher amounts of Pb in nephelinites, when compared to other basaltoide types, - lower contents of Cr, Ga, Sn, V and higher amounts of Bi in basanites, when compared to the remaining types of basaltoides, - increased amount of MgO in basaltoides results in increased concentration of Cr, Co, Rb, Zr, Nb, Ni, La and Ce and drop in concentration of Mo, Sc, Hf, Ta, Th, Pr, Gd, Tb and Ho. In the thesis, there has been pointed out a possibility to differentiate basaltoides types A and B among the petrographic types of volcanic rocks (nephelinites, basanites). This can be done on the basis of alkalinity index (Na20 and K20) and ignition loss index. However, these indices are not useful for differentiation of A and B types with no reference to petrographic types (or they can be applied for a particular deposits only). There has also been ascertained domination of Na20 over K2O contents in the rocks and their correlation with the amount of P2O5. Chemical indices reveal evolution of magma towards continental, low silica containing-alkali basalts, with formation of two or three series, which might have been formed during stops in magma ascent and at high pressure. Mineral indices and prooves revealed, that primary crystals of augite start to crystallize at the approximate pressure range between 11 and 13 kbar, which refer to the depths of around 40 km. The results of detailed mineralogical research also prove the processes of transformation of primary minerals or their re-crystallization as an effect of post-magmatic, metamorphic and hypergenic processes. The contents of nepheline and analcime, as well as presence of zeolites (being result of volcanic glass transformation) and volcanic glass contents may be used as indicators of a quality of basaltic raw material. On the basis of the described mineral generations originating from different conditions of crystallization the following evolution stages have been distinguished for Cenozoic volcanism in the area under research: - magma generation stage, creation of magmatic centre, ascent of the magma towards the Earth surface with extrusion episodes and lava outflow, - stage of activity of post-magmatic (hydrothermal, pneumatolitic) processes, - stage of activity of hypergenic processes, - stage of contact metamorphism, - stage of tectonic activity (thermal cleavage, formation of basaltic pillars, shift of nephelinite cover of the Łysa Góra). The results of evolution of Cenozoic volcanism in the Pogórze Rębiszowskie region, apart from the formation of petrographic types of basaltoides, were: - occurrence of the volcanic rocks in form of lava covers, dykes and chimneys, presence of clastic rocks of pyroclastic character; - transformation products of the above rock material, which made it possible to differentiate from type A (fresh rock) and type B (transformed rock). The above results are related to the magma differentiation, the ways of magma release on the Earth's surface, conditions of crystallization of magma components, intensity of postmagmatic and hypergenic processes, intensity of contact metamorphism and tectonic activity. Variable quality of the basaltic raw material stays in close relation with the evolution of the volcanism in the area under research. This fact has been indicated on the basis of technical properties testing results obtained for particular petrographic types of basaltoides (e.g. variable absorbability and Deval drum grindability) and for type A or type B basaltoides (e.g. higher compression strength, lower aggregate stamping coefficient value, lower Boehme wheel or Deval drum grindability for basaltoides type A). The relations have been observed between certain technical properties and the rock texture, quantitative mineral composition (conditions of mineral compounds formation) and chemical composition (magma differentiation) of the basaltoides. Compression strength of the rocks increases with higher volcanic glass content and SiC>2 content. The compression strength will decrease with the higher primary crystals content mainly transformed olivine crystals and Na20. Drop in compression strength after 25 freezing cycles has also been noted with the increase of primary crystals (mostly - transformed olivine crystals). Absorbability was growing with increasing contents of zeolites and transformed olivine, but decreasing with higher contents of augite. It has been noted that grindability values are lower when there are more primary crystals, rock mass augite crystals and nepheline in the rock. Grindability is higher when the contents of non transparent minerals and volcanic glass is high. Presence of numerous cleavage cracks and large number of zeolite veins helps obtaining tiny blocks during rock extraction process. Variability in the quality of rocky raw material, which was modified during particular stages of volcanism evolution in the Pogórze Rębiszowskie region determins broader range of the material application. Apart from the rock aggregate production, the raw material can also be utilised in hot-melt processing, thanks to its useful petrurgical properties, such as: low melting point, no mineral relicts present after melting, low melting interval, low primary crystals contents. The raw material coming from certain parts of the deposits will require correcting of its composition with the material of higher acidic oxides contents, hence, it is recommended to create possibilities for obtaining the raw material of the averaged quality.

Słowa kluczowe

PL

Przedgórze Rębiszowskie; bazaltoidy; wulkanizm

EN

Przedgórze Rębiszowskie; basaltoides; volcanism

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Górnictwo / Politechnika Śląska
• Rocznik: 2008
• Tom: z. 282
• Strony: 1--244
• Opis fizyczny: bibliogr. 173 poz.

Twórcy

autor

Adamczyk Z.

• Instytut Geologii Stosowanej Politechniki Śląskiej ul. Akademicka 2 44-100 Gliwice tel.: [phone]

Bibliografia

• Abdel-Fattah M. Abdel-Rahman, Stephen Kumarapeli P.S. - Geochemistry and petrogenesis of the Tibbit Hill metavolcanic suite of the Appalachian fold belt, Quebec-Vermont; a plume-related and fractionated assemblage. Am. J. Sci., 299, 210-237, 1999.
• Adamczyk Z. - Wstępna ocena przydatności bazaltoidu z Rębiszowa jako surowca do wielokierunkowego użytkowania. Gosp. Sur. Mineral., 14, z. 4, 177-184, 1998.
• Adamczyk Z. - Zeolites in Tertiary basaltoids from Rębiszów (Lower Silesia, SW Poland). Arch. Min., LIV, 2-3, 23-32, 2001 (printed 2003).
• Adamczyk Z., Derewecki M. - Initial evaluation of the basalt from Kłopotno deposit as a raw material for multipurpose application. Gosp. Sur. Mineral., 20, 37-46, 2004.
• Adamczyk Z, Komraus J. L. - Móssbauer study of thermal treatments of Fe minerals in the basalt rock from Rębiszów (Izera Mountainous, Poland), w druku
• Adamczyk Z., Komraus J., Mączyński T. - Chemical and mineralogical alteration in the Rutki-Ligota basalts: Tertiary Volcanic Formation, Lower Silesia. Geol. Quartely, 44 (4), 405-413, 2000.
• Allan J. E. M., Coey J. M. D., Sanders I. S., Schwertmann U., Friedrich G., Wiechowski A. -An occurrence of a fully-oxidized natural titanomaghemite in basalt. Min. Mag., 53, 299-304, 1989.
• Amma-Miyasaka M., Nakagawa M. - Origin of anorthite and olivine megacrysts in islandic- arc tholeiites: petrological study of 1940 and 1962 ejecta from Miyake-jima volcano, Izu-Mariana arc. Journal of volcanology and Geothermal Research, 117, 263-283, 2002.
• Badura J., Pecskay Z., Koszowska E., Wolska A., Zuchiewicz W., Przybylski B. - Nower dane o wieku i petrologii kenozoicznych bazaltoidów dolnośląskich. Przegl. Geol., 54,2,145-153,2006.
• Bakun-Czubarow N., Białowolska A. - Śnieżne Kotły bazaltoid dike (Karkonosze-Izera Block) a case of granitic contamination of basaltic magma. Mineralogical Society of Poland-Special Papers, 20, 63-65, 2002.
• Bakun-Czubarow N., Białowolska A. - Enclaves of black clinopyroxenite in the Księginki nephelinite near Lubań (Lower Silesia). Mineralogical Society of Poland - Special Papers, 23, 35-37, 2003.
• Bakun-Czubarow N., Białowolska A. - Clinopyroxene-rich peridotites - an ultramafic cumulate member of the Nowa Ruda ophiolite, West Sudetes. Mineralogical Society of Poland-Special Papers, 24, 73-77, 2004.
• Bakun-Czubarow N., Gałązka-Friedman J., Suwalski J., Szpila K. - Weathering of the Lower Silesian basaltoids studied by móssbauer spectroscopy. Arch. Mineralog., T. XLIX (2), 3-21, 1993.
• Barcova K., Mashalan M., Zboril R., Martinec P. - Móssbauer study of transformation mechanism of Fe cations in olivine after thermal treatments in air. J. Radioanal. Nucl. Chem., 255, No.3, 529-533, 2003.
• Beal G.H., Rittler H.L. - Basalt glass ceramics. Am. Ceram. Soc. Bull., 55, 579-582, 1976.
• Berg G., Ahrens W. - Erlauterungen zur Geologishen Karte - Blatt Friedeberg a.Q. Preuss Geol.LA. Berlin 1926.
• Berg G. - Uber den Nephelinendolerit von Wickenstein. Mitt.Abt.Gesteins - u.Salzuntersuch, 3, 1928.
• Białowolska A. - Geochemiczna charakterystyka niektórych bazaltoidów Dolnego Śląska i ich ultramafitowych enklaw. Arch. Miner. T. XXXVI, z. 2, 107-170, 1980.
• Białowolska A. - Enklawy w bazaltoidach Wzgórz Łysanka i Trupień (Dolny Śląsk). Arch. Min., T.XLIX, 2, 145-191, 1993.
• Birkenmajer K., Siemiątkowski J. - Geological, petrographical and mineralogical characteristics of Tertiary basaltic rocks from Góra Św. Anny and Ligota Tułowicka. Publ. Inst. Geoph. Pol. Acad. Sc, C43, (111), 19-30,1977.
• Birkenmajer K., Pecskay Z., Grabowski J., Lorenc M., Zagożdżon P. - Radiometrie dating of the Tertiary volcanism in Lower Silesia, Poland. III. K-Ar and paleomagnetic data from Early Miocene basaltic rocks near Jawor, Fore Sudetic Block. Ann. Soc. Geol. Pol., 72, 241-253, 2002.
• Birkenmajer K., Lorenc M., Pecskay Z., Zagożdżon P. - Wiek, cykle i kierunek migracji trzeciorzędowego bazaltowego wulkanizmu Dolnego Śląska w świetle datowań K- Ar. VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa "Datowanie minerałów i skał", Kraków, 9-10, 2004a.
• Birkenmajer K., Pecskay Z., Grabowski J., Lorenc M., Zagożdżon P. - Radiometrie dating of the Tertiary volcanism in Lower Silesia, Poland. IV. Further K-Ar and paleomagnetic data from Late Oligocene to Early Miocene basaltic rocks of the Fore Sudetic Block. Ann. Soc. Geol. Pol., 74, 1-19, 2004b.
• Blusztajn J., Hart S.R. - Sr, Nd, and Pb isotopic character of Tertiary basalts from southwest Poland. Geochim. et Cosmochim. Acta, 53, 2689-2696, 1989.
• Bolewski A., Manecki A. - Mineralogia szczegółowa. Wyd. PAE, Warszawa 1993.
• Bolewski A., Ney R., Smakowski T. - Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i świata 1994-1998. PAN IGSMiE, Kraków 2000.
• Borkowska M. - Petrografia granitu Karkonoszy. Geol. Sud., 2, 1966.
• Borkowska M. - Skały gabrowe masywu Nowej Rudy w Sudetach i ich minerały. Geol. Sud., XX, 1, 3-35, 1985.
• Bottinga Y., Weill D.F. - The wiscosity of magnetoc silicate lignids a model for calculation. Am. J.Sci., 272, 438-475, 1972.
• Brassines S., Balaganskaya E., Demaiffe D. - Magmatic evolution of the differential ultramafic, alkaline and carbonatite intrusion of Vuoriyarvi (Kola Peninsula, Russia). A LA-ICP-MS study of apatite. Lithos, 85, 76-92, 2005.
• Briggs R.M., Rosenberg M.D., de Lange P.J., Itaya T., King,, P.R., Price R.C. - Geology and geochemistry of Gannet (Karewa) Island, Tasman Sea: a rift-related nephelinitic tuff ring. New Zealand Journal of Geology and Geophysics, 40, 261-271, 1997.
• Budek L., Gaweł A., Sikora W.S. - Wielkość krystalitów minerałów ilastych i nieilastych ze zwietrzelin skał bazaltowych Dolnego Śląska. Konferencja : Deficytowe surowce mineralne i surowce niemetaliczne. Pol.Tow.Miner.-Prace Specj., 1, 41-52, 1991.
• Chen J., Lee K-L. - Geochemistry of Miocene basaltic rocks recovered by the Ocean Drilling Program from the Japan Sea. Journal of southeast Asian Earth Sci.,13, 29-38, 1996.
• Chesworth W., Dejou J., Larroque P., Rodeja E. G. - Alteration of olivine in a bazalt from Central France. Catena, 56, 21-30, 2004.
• Chodyniecka L. - Bazalt z Góry Świętej Anny. Prace Min., 8, 1967.
• Chodyniecka L. - Bazalt z Graczy i towarzyszące mu utwory piroklastyczne. Kwart. Geol. 13,1,211-220,1969.
• Chodyniecka L. - Badania petrograficzne dolerytu z Graczy. Przegl. Geol., 4, 205-206, 1971.
• Ciężkowski W, Wojewoda J., Żelaźniewicz A - Sudety Zachodnie od wendu do czwartorzędu. Praca zbiorowa, Wrocław 2003.
• Coish R.A., Kretschmar L.M., Journeay J.M. - Geochemistry of the Mount Noel volcanics, British Columbia and comparison with the Columbia River Basalt. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 83, 269-285, 1998.
• Cooper R.F., Fanselow J.B., Poker D.B. - Thw mechanism of oxidation of a basaltic glass: Chemical diffusion of network-modifying cations. Geochim. et Cosmochim. Acta, 60, 17,3253-3265, 1996.
• Cox, K.J., Bell, J.D., Pankhurst, R.J. - The interpretation of igneous rocks. Allen and Unwin, London, 450, 1979.
• Deer W. A., Howie R. A., Zusseman J. - Rock forming minerals. Longmans Green and Co Ltd London, vol. 3 Sheet Silicates, 1962.
• Depciuch T., Lis J. - Wiek bezwględny (K-Ar) granitoidów masywu Karkonoszy. Kwart. Geol., 15,4, 1971.
• Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu "Kłopotno" w kategorii Cl z określeniem jakości kopaliny w kategorii B. Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu. Wrocław XII 1974.
• Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu "Kłopotno" w kategorii Cl. Dodatek nr 1. Wrocław, II 2000.
• Don J. - Kaledonidy i waryscydy Sudetów Zachodnich. Przegl. Geol., 8-9, 1984.
• Dostał J., Dupuy C, Leyreloup A. - Geochemistry and petrology of metaigneous granulitic xenoliths in Neogene volcanic rocks of the Massif Central, France - Implications for the lower crust. Earth Planet Sci Lett, 50, 31-40, 1980.
• Downes H. Dupuy C, Leyreloup A.F.- Crustal evolution of the Hercynian belt of western Europe: evidence from lower crustal granulitic xenoliths (French Massif Central). Chem, Geol., 83, 209-231, 1990.
• Dunworth E.A., Wilson M. - Olivine melilites of the SW Germany Tertiary Volcanic Province: mineralogy and pedogenesis. Journal of Petrology 39, 1805-1836, 1998.
• Farbisz E., Mzyk S. - Opracowanie badań geofizycznych na złożu bazaltoidoidu w kat. Ci "Wzgórze 548 m" k. Rębiszowa. Wrocław 1999.
• Fiedler H. - Die Mineralien Schlesiens mit Beriicksichtigung der angrenzenden Lander. Breslau 1863.
• Foley S. F. - Experimental constrains on phlogopite chemistry in lamproites: 1. the effect of water activity and oxygen fugacity. Eur. J. Mineral., 1,411-426, 1989.
• Foreman N., Peacor D.R. - Refinement of the nepheline structure at several temperatures. Zeitschrift fur Kristallographie, 132, 45-70, 1970.
• Foster M.D. - Interpretation of the composition of trioctahedral micas. U.S.Geol.Surv. Prof.Pap 354B, 1-49, 1960.
• Frankiewicz W., Glapa W., Michałowski P. - Środowiskowe i technologiczne uwarunkowania eksploatacji i przeróbki bazaltoidoidu na przykładzie złoża Rębiszów. Mater. IX Konferencji z cyklu "Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi", Rytro 1999.
• Gaines R.U., Skiner H.S., Foord E.E., Mason B., Rosenzweig A. - Danas New Mineralogy. Copyright by John Wiley & Sons, Inc. New York 1997
• Gaweł A., Sikora W.S. - Analiza profilu piku dyfrakcyjnego 060 smektytów ze zwietrzelin skał bazaltoidoidowych Dolnego Śląska. Konferencja: Deficytowe surowce mineralne. I Surowce Niemetaliczne, Pol.Tow.Miner.-Prace Specj., 1, 77-82, 1991.
• Gellens L.R., Price G.D., Smith LV. - The structural relationship between svetlozarite and dachiardite. Min.Mag., 45, 157-161, 1982.
• Ginsberg A.S - Eksperymentalnaja petrografija. Wyd. Nauka, Leningrad, 1951.
• Gradziński R., Kostecka A., Radomski A., Unrug R. - Zarys sedymentologii. Wyd. Geol., Warszawa 1986.
• Grove T.L., Kinzler R.J., Bryan W.B. - Fractionation of Mid-Ocean Ridge Basalt (MORB). In: Mantle Flow and Melt Generation at Mid-Ocean Ridges, Am. Geophys. Union Monogr., vol. 71, 281-310, 1992.
• Grzybek H., Kołak R. - Wysokiej jakości kruszywa dla drogownictwa i budownictwa produkcji "PRI-Bazalt" SA w Rębiszowie. Mater. V Międzynarodowej Konferencji "Rozwój infrastruktury transportowej w Polsce do 2015 r.", Łódź 1999.
• Gunia P. - O znaczeniu chemizmu spineli chromowych dla petrogenezy niektórych ultrabazytów dolnośląskich. Arch, Min., XLII, 2, 59-67, 1987.
• Gurenko A. A, Chaussidon M. - Enriched and depleted primitive melts included in olivine from Icelandic tholeiites: Origin by continuous melting of a single mantle column. Geochim. et Cosmochim. Acta, 59, 14, 2905-2917, 1995.
• Hald N., Tegner C. - Composition and age of Tertiary sills and dykes, Jameson Land basin: Relation to regional flood volcanism of the East Greenland rifted margin. Lithos, 54, 207-233, 2000.
• Harlov D.F., Forster H.J., Nijlang T.G. - Fluid-induced nucleation (Y+REE) - phosphate minerals within apatite: Nature and experiment. Part I. Chlorapatite. Am. Mineral., 87,245-261,2002.
• Hassaan M. Y. - Basalt rock as an alternative raw material in Portland cement manufacture. Materials Letters, 50, 172-178, 2001.
• Haase K.M., Hartmann M., Wallrabe-Adams H.-J. - The geochemistry of ashes from Vesterisbanken Seamount, Greenland Basin: Implications for the evolution of an alkaline volcano. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 70, 1-19, 1996.
• Heflik W., Natkaniec-Nowak L. - Ksenolity z bazaltoidów z Rębiszowa koło Mirska (Dolny Śląsk). Przegl. Geol., 52, 9, 910-915, 2004a.
• Heflik W., Natkaniec-Nowak L. - O produktach mineralizacji bazaltoidów z Rębiszowa koło Mirska na Dolnym Śląsku. Zesz. Nauk. AHG, Geologia, t. 30, z. 1, 33-46, 2004b.
• Hill I.G., Worden R.H., Meighan I.G. - Geochemical evolution of a palaeolaterite: the Interbasaltic Formation, Northern Ireland. Chem. Geol., 166, 65-84, 2000.
• Hintze C. - Handbuch der Mineralogie. Zweiter Band. Silicate und Titanate. Leipzig, 1897.
• Hubicka-Ptasińska M. - Fe-Ti oxide minerals in andesite from the Wżar Mountain (PieninyMts.). Min. Pol., 4, 57-65, 1973.
• Hubicka-Ptasińska M. - Tlenkowe minerały żelaza i tytanu w niektórych skałach bazaltoidoidowych formacji wulkanicznej Dolnego Śląska. Pr.Miner.Kom.Nauk. Miner.PAN Oddz.w Krakowie, Nr 38, 1974.
• Irvine T. N., Baragar W.R.A. - A guide to the chemical classification of the common volcanic rocks. Canadian Journal of Earth Sciences, 8, 523-548, 1971.
• Jabłoński K, Wałecka H. K., Żurek B. - Dokument aplikacyjny do normy PN-EN 3043:2004. Nawierzchnie asfaltowe, Nr 2, 17-19, 2005.
• Jang Y. D., Naslund H.R., McBirney A.R. - The differentiation trend of the Skaergaard intrusion and the timing of magnetite crystallization: iron enrichment revisited. Earth and Planetary Science Letters, 189, 189-196, 2001.
• Jaworski A. - Bazaltoidoid z Białej Wody (Pieniny) w świetle badań geochemicznych i petrofizycznych. Arch. Min. XXXIX, 1, 149-164, 1983.
• Jensen S. D., Shive P. N. - Cation distribution in sintered titanomagnetites. J. Geophys. Res., 78, 8474-8480, 1973.
• Jung S., Masberg P. - Major and trace-element sytematics and iotope geochemistry of Cenozoic mafic volcanic rocks from the Vogelsberg (central Germany). Constrains on the origin of continental alkaline and tholeiitic basaltsss and their mantle sourcesss. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 86, 151-177, 1998.
• Kaluza A. - Ubersicht der Mineralien Schlesien und Glatz nebst ihren Fundortern und vielen neuen Hohenmessungen auf 4 Karten dargestell. Breslau, 1818.
• Kapuscinski T., Pozzi M. - Próba klasyfikacji bazaltów śląskich jako surowca do produkcji wełny mineralnej. Mater. Budowl., 13, 6-7, 1979.
• Kapuściński T., Pozzi M. - Dobór surowców naturalnych i odpadowych do produkcji wełny mineralnej. Mater. Budowl. 9, 18-20, 1984.
• Kapuściński T., Pozzi M. - Problemy wykorzystania bazaltów śląskich i odpadowych żużli hutniczych do produkcji wełny mineralnej. Gosp. Sur. Min., 1, 3-4, 465-486, 1985.
• Kapuściński T., Żołnierczyk W., Pozzi M. - Wpływ budowy petrograficznej bazaltów na ich właściwości technologiczne w procesie produkcji włókien mineralnych. Szkło i Ceramika, XXXI, 1980.
• Kardymowicz I. - Enklawy w niektórych bazaltoidoidach Dolnego Śląska. Biul. Inst. Geol. 197, 1967.
• Karwacki A. - Kryteria kwalifikacji jakościowej skalnych surowców drogowych dla potrzeb budowy autostrad. Górn. Odkr., XXXIV, 3-4, 112-117, 1992.
• Komraus J. L., Adamczyk Z. - Przemiany minerałów żelaza podczas obróbki termicznej trzeciorzędowego bazaltu rejonu Jawora. Fizykochemiczne Problemy Mineralurgii, 33,73-81, 1999.
• Komraus J. L., Adamczyk Z. - Phase Composition of Iron Compounds in the Products of Annealing of the Tertiary Basaltic Rock from Góra Obłoga (the Lower Silesia, Poland). Hyperfine Interactions, 163, 57-72, 2006.
• Korenaga, J., Kelemen P.B. - Major element heterogeneity in the mantle source of the North Atlantic igneous province. Earth and Planetary Science Letters, 184, 251-268, 2000.
• Kozłowska-Koch M. - Petrography of ultramafic nodules in the nephelinites from Księginki near Lubań (Lower Silesia). Arch. Min., 37, 33-58, 1981.
• Kozłowski K., Karwowski Ł. - Znaczenie petrologiczne enklaw w bazaltoidach na przykładzie rejonu Rębiszowa. Komunikat, Geologia Uniw.SI., T. 9, 131-132, 1988.
• Kozłowski S. - Cios termiczny w dajkach. Roczn. Pol. Tow. Geol., XXX, 1, 3-28, 1960.
• Kozłowski S. - Surowce skalne Polski. Wyd. Geolog., Warszawa 1986.
• Kozłowski S., Pawłowska J. - Rocky mineral raw in the Izera Mts. Kwart. Geol., 11,2, 373-389, 1967.
• Krzemiński L. - Geochemical constraints on the origin of the mid-Paleozoic diabases from Holy Cross Mts. And Upper Silesia, southeastern Poland. Geol. Quart., 48, 147-158, 2004.
• Le Maitre R., Bateman P., Dudek A., Keller J., Lameyre J., Le Bas M. J., Sabine P. A., Schmid R., Sorensen H., Streckeisen A., Wooley A. R., Zanettin B. - A classification of igneous rocks and glossary of term. Recommendations of the International Union of Geological Sciences Subcomission on the Systematics of Igneous Rocks. Blackwell, Oxford, 193, 1989.
• Lis J., Sylwestrzak H. -Minerały Dolnego Śląska. Wyd. Geol., Warszawa 1986.
• Łatwkiewicz A., Michalik M., Zych B. - Opaque minerals in Tertiary basalt from the Lower Silesia. Mineralogical Society of Poland-Special Papers, 20, 133-136, 2002.
• McCusker L.B., Baerlocher C, Nawaz R - Rietveld refinement of the crystal structure of the new zeolite mineral gobbinsite. Zeitschrift fur Kristallographie, 171, 281-289, 1985.
• Majerowicz A., Wierzchołowski B - Petrologia skał magmowych. Wyd. Geol., Warszawa 1990.
• Majkowska U., Farbisz E. - Sprawozdanie z badań geologicznych metodą geofizyczną na złożu bazaltoidoidu w "Rębiszowie". Wrocław 1997.
• Majkowska U. - Sprawozdanie z badań geofizyczno-geologicznych na złożu bazaltoidoidu w kat. Ci "Wzgórze 548 m". Wrocław 1999. Majkowska U., Farbisz E. - Sprawozdanie z badań geologicznych metodą geofizyczną na złożu bazaltoidoidu w "Rębiszowie". Wrocław 2000.
• Mansker W. L., Ewing R. C, Keil K. - Barian-titanian biotites in nephelinites from Oahu, Hawaii. Am. Min., 64, 156-159, 1979.
• Matusiak M., Puziewicz J. - Preliminary data on basalt from Winna Góra near Jawor (SW Poland) and its peridotitic enclaves. Mineralogical Society of Poland-Special Papers, 26, 205-208, 2005.
• Mengel K. - Crustal xenoliths from Tertiary volcanics of the Northern Hessian Depression. Contrib. Mineral. Petrol., 104, 8-26, 1990.
• Meschede M. - A metod of discriminating between different type of mid-ocean ridge basalt and continental tholeiites with the Nb-Zr-Y diagram. Chem. Geol., 56, 207-218, 1986.
• Nadolski G., Jasiński A. - Bazalty - polski surowiec strategiczny. Górn. Odkrywk., XXXVII, 1,39-47,1995.
• Nadybski J. - Dokumentacja geologiczna złoża bazaltoidoidu w Rębiszowie w kategorii B i Ci. Kraków 1956.
• Nakamura M. - Residence time and crystallization history of nickeliferous olivine phenocrysts from the northern Yatsugatake volcanoes, Central Japam: Application and Geothermal Research, 66,81-100,1995,
• Nawaz R., Malone J.F. - Gobbinsite, a new zeolite mineral from Co. Antrim, N. Ireland. Min. Mag., 46, 365-369, 1982
• Nimis P. - A clinopyroxene geobarometer for basaltic systems based on crystal-structure modeling. Contrib. Mineral. Petrol., 121, 115-125, 1995.
• Nowakowski A. - O niektórych skałach żyłowych Pogórza izerskiego. Arch.Min., 19, 1, 1956.
• Oberc J. - Geologis i surowce skalne bloku karkonosko-izerskiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., XL, 195-205, 1970.
• Oberc J. - Budowa geologiczna Polski. Sudety i obszary przyległe. Wyd. Geol., Warszawa 1972.
• O'Reilly W. - Weak Reflactions in the doffraction pattern of magnetite, FesCU. Acta Cryst., 24,422, 1968.
• Ozerov A. Y. - The evolution of high-alumina basalts of the Klyuchevckoy volcano, Kamchatka, Russia, based on microprobe analyses of mineral inclusion. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 95, 65-79, 2000.
• Pearce J.A., Cann J. R. - Tectonic setting of basic volcanic rocks determined using trace element analyses. Earth and Planetary Science Letters, 19, 290-300, 1973.
• Pearce J.A., Norry M.J. - Petrogenetic implication of Ti, Zr, Y and Nb variations in volcanic rocks. Contrib. Mineral. Petrol., 69, 33-47, 1979.
• Pentlakowa Z., Szarras S. - Przydatność bazaltoidoidów dolnośląskich do otrzymywania odlewów skaliwnych. Przegl. Geol., 6, 273-278, 1968.
• Piestrzyński A. - Wybrane materiały do ćwiczeń z petrografii rud. Wyd. AGH, Kraków 1992.
• Pol A. W. - Katalog zabytków gierczyńskich. Muzeum Górnictwa Węglowego, Zabrze 1999.
• Pozzi M. - Studium mineralogiczno - petrograficzne nad przydatnością niektórych surowców skalnych i hutniczych do produkcji wełny mineralnej. Praca dokt. Pol.SI., Gliwice 1984.
• Price R. C, Gray C. M., Frey F. A. - Strontium isotopic and trace element heterogeneity in the plains basalts of the Newer Volcanic Province, Victoria, Australia. Geochim. Et Cosmochim. Acta, 61 (1), 171-192, 1997.
• Przeniosło S. - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (wg stanu na 31 XII 1997), Praca zb. pod red. S. Przeniosło. PIG, Warszawa 1997.
• Puziewicz J. - Petrology of the Księginki nephelinite (Central European Tertiary Magmatic Province): a reappraisal oi existing data and preliminary feSuYtS of a new Study. Mineralogical Society of Poland-Special Papers, 24, 333-336, 2004.
• Raos A.M., Crawford A.J., - Basalts from the Efate Island Group, central section of the Vanuatu arc, SW Pacific: geochemistry and pedogenesis. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 134, 35-56, 2004.
• Reichów M. K. Saunders A.D., White R.V., Al'Mukhamedov A.I., Medvedev A.I. - Geochemistry and pedogenesis of basalts from the West Siberian Basin : An extension of the Permo-Triassic Siberian Traps, Russia. Lithos, 79, 425-452, 2005.
• Reubi O., Nicholls I.A., Kamenetsky V.S. - Early mixing and mingling in the evolution of basaltic magmas: evidence from phenocryst assemblages, Slamet volcano, Java, Indonesia. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 119, 255-27, 2002.
• Schneider G. - Der Bergbau am Schwarzen Berge bei Schreiber 1892.
• Schneider G. - Die Minerale des Riesen - und Isergebirges. Wanderer im Riesengeb. Bd 6, 1894.
• Singer - Das Mineralreichtum Schlesiens. Ubers.Arb.Schles.Ges.Vaterl.Kult., 1844.
• Słaby E. - Topienie skaleni alkalicznych - proces sterowany dyfuzją? Arch. Min., XLIX, 2, 99-111, 1993.
• Smith D. R., Leeman W.P. - Chromian spinel-olivine phase chemistry and the origin of primitive basalts of the southern Washington Cascades. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 140, 49-66, 2005.
• Smulikowski W. - Petrograficzne i strukturalne problemy północnej okrywy granitu Karkonoszy. Geol. Sud., 6, 97-188, 1972.
• Steinthorsson S., Helgason O., Madsen M. B., Bender Kozh C, Bentzon M. D., Morup S. - Maghemite in Icelandic Basalt. Min. Mag., 56, 185-199, 1992.
• Stern R. A., Syme E. C, Lucas S. B. - Geochemistry of 1.9 Ga MORB- and OIB-like basalts from the Amisk collage, Flin Flon, Canada: Evidence for an intra-oceanic origin. Geochim. et Cosmochim. Acta, 59, 15, 3131-3154, 1995.
• Stoch L., Wyszomirski P. - Surowce i technologia hutnictwa skalnego. Prace Mineralogiczne Nr 45, s. 6-76, PAN Oddział Kraków, Komisja Nauk Mineralogicznych, Wyd. Geol., Warszawa 1976.
• Stupnicka E. - Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa 1989.
• Sun S.S., McDonough, W.F. - Chemical and isotopic systematics of oceanie basalts: implications for mantle composition and processes. In: Saunders, A.D., Nony, M.J. Eds., Magmatism in Ocean Basins. Geol. Soc. Spec. PubL, London, 313-345, 1989.
• Śliwa Z. - Własności strukturalne bazaltów Śląska. Rocz. Pol. Tow. Geol., vol. XXXVII, z. 3, 435-451, 1967.
• Śliwa Z. - Struktury kontrakcyjne wylewnych form bazaltów na Dolnym Śląsku w rejonie Leśnej i Lubania. Rocz. Pol. Tow. Geol., vol. XL, z. 3-4, 411-432, 1970.
• Thy P. - Experimental constrains on the evolution of transitional and mildly alkalic basalts: crystallization of spinel. Lithos 36, 103-114, 1995.
• Tischendorf G., Gottesman B., Forster H.J., Trumbull R.B. - On Li-bearing micas estimating Li from elektron mocroprobe analyses and improved diagram for graphical representation. Min. Mag., 61, 557-572, 1997.
• Traube H. - Die Minerale Schlesiens. Breslau, 1888.
• Tugrul A., Zarif I.H. - Correlation on mineralogical and textural characteristics with engineering properties of selected granitic rocks from Turkey. Engineering Geology, 51,303-317,1999.
• Turekian K. K., Carr M. H. - The geochemistry of chromium, cobalt and nickiel. Rep. XXI Sess. Inter. Geol. Congr., Part I, 14, 1960.
• Weaver S.D., Smith I.E.M. - New Zealand intraplate volcanism. In: Johnson RW, Knutson J, Taylor SR (eds) Intraplate volcanism in eastern Australia and New Zealand. Cambridge University Press, 157-188, 1989.
• Wierzchołowski B. - Stanowisko systematyczne i geneza sudeckich skał wulkanicznych. Arch. Min., XLIX, 2, 199-229, 1993.
• Wilk E., Witczak S. - Porównanie metod badawczych wg EN i PN dla kruszyw grubych. Nawierzchnie asfaltowe, Nr 2, 9-16, 2005.
• Winchester J.A., Floyd P.A. - Geochemical descremination of different magma series and their differentiation product using immobile elements. Chem. Geol., 20, 325-343, 1977.
• Wiszniewska J. - Geneza okruszcowania łupków izerskich Pasma Kamienieckiego. Arch. Min., XL, 1,115-198, 1984.
• Wood D. A. - The application of a Th-Hf-Ta diagram to problems of tectomagmatic classification and to establishing the nature of crustal contamination of basaltic lavas of the British Tertiary volcanic province. Earth and Planetary Science Letters, 50, 11-30,1980.
• Worner G., Schmincke H.-U., Schreyer W. - Crustal xenoliths from the Quarternary Wehr volcano (East Eifel). Neues Jahrbuch fur Mineralogie Abhandlungen, 144, 29-55, 1982.
• Wyszomirski P. - X-ray study of olivines from some Lower Silesian basalts. Min. Pol., 3, 73-78, 1972.
• Yilmaz S., Ózkan O.T., Gunay V. - Crystalization kinetics of basalt glass. Ceramics International, 22, 477-418, 1996.
• Yavuz F., Gultekin A. H., Orgun Y., Celik N., Karakaya M. C, Sasmaz A. - Mineral chemistry of barium- and titanium-bearing biotites in calc-alcaline colcanic rocks from the Mezitler area (Baltkesir-Dursunbey), western Turkey. Geoch. J., 36, 563-580, 2002.
• Zagożdżon P. - Charakterystyka bazaltoidoidów zgorzelowych występujących w kamieniołomie Winna Góra koło Jawora Przegl. Geol., 46, 1171-1178, 1998.
• Zagożdżon P - O genezie zgorzeli bazaltoidoidowej. Przegl. Geol., 49, 328-334, 2001.
• Zhang M., O'Reilly S.Y. - Multiple sources for basaltic rocks from Dubbo, eastern Australia: geochemical evidence for plume - lithospheric mantle interaction. Chem. Geol. 136, 33-54, 1997.
• PN-84/B-01080 - Kamień dla budownictwa i drogownictwa - Podział i zastosowanie wg własności fizyczno - mechanicznych
• PN-84/B-04110 - Materiały kamienne. Oznaczanie wytrzymałości na ściskanie
• PN-85/B-04102 Materiały kamienne. Oznaczanie mrozoodporności metodą bezpośrednią
• PN-85/B-04101 Materiały kamienne. Oznaczanie nasiąkliwości wodą
• PN-84/B-04111 Materiały kamienne. Oznaczanie ścieralności na tarczy Boehmego
• PN-78/B-06714.41 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie ścieralności w bębnie Devala
• PN-B-11110:1996 Surowce skalne lite do produkcji kruszyw łamanych stosowanych w budownictwie drogowym
• PN-B-11112:1996 Kruszywa mineralne-Kruszywo łamane do nawierzchni drogowych
• PN-B-11114:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa łamane do nawierzchni kolejowych
• PN-86/B-06712 Kruszywa mineralne do betonu PN-78/B-06714.19 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie mrozoodporności metodą bezpośrednią
• PN-78/B-06714.40 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie wytrzymałości na miażdżenie
• PN-78/B-06714.42 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie ścieralności w bębnie Los Angeles