Analiza zróżnicowania gatunkowego i specyfiki ekologicznej flory naczyniowej na terenach poeksploatacyjnych wybranych likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim (GOP)

• Autorzy: Jędrzejko K. , Olszewski P.

Warianty tytułu

EN

The analysis of species diversity and ecological specificity of vascular flora on the post-mine sites of the selected liquidated coal-mines in Dąbrowa Basin (GOP)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Artykuł ma charakter florystyczno-ekologiczny i zawiera alfabetyczny wykaz 559 gatunków flory naczyniowej porastającej tereny poeksploatacyjne czterech likwidowanych kopalń węgla kamiennego, tj.: "Czeladź-Saturn" w Czeladzi oraz "Niwka-Modrzejów", "Klimontów" i "Sosnowiec" w Sosnowcu. Analizami składu gatunkowego roślin objęto tereny wymienionych zakładów górniczych na etapie obecnego stanu ich odkształcenia poeksploatacyjnego. W latach 2001-2005 autorzy niniejszego artykułu podjęli eksplorację botaniczną ze szczególnym uwzględnieniem terenów likwidowanych kopalń w Zagłębiu Dąbrowskim (GOP). Na każdym z czterech omawianych terenów przeprowadzili liczne analizy florystyczne. W badaniach uwzględniono częstotliwość występowania poszczególnych gatunków roślin. Wykazano ich specyficzne cechy autekologiczne w zakresie zapotrzebowania na - światło, wilgotność i trofizm podłoża (Zarzycki 2002). Niezależnie określono przynależność poszczególnych gatunków do grup biocenologicznych (Szafer, Zarzycki 1977), a także charakter formy życiowej roślin podano według C. Raunkiaera (1905) za: L. Rutkowskim (1998). Dokonano również obserwacji zaawansowania procesu sukcesji wtórnej, prowadzącego do trwałej kolonizacji silnie antropogenicznie odkształconych siedlisk poprzemysłowych. Analiza i porównanie wyróżnionych specyficznych grup gatunków we florze naczyniowej występujących na badanych obszarach pozwoliły wykazać, że: - udział procentowy gatunków należących do określonego typu formy życiowej jest znacznie zróżnicowany, a najliczniejsze grupy tworzą hemikryptofity i terofity, - w zakresie zróżnicowania ilościowego grup synekologicznych dominują wyraźnie gatunki ruderalne i segetalne, - pod względem przynależności poszczególnych gatunków roślin do danej grupy geograficzno-historycznej najliczniejszym udziałem wyróżniają się synantropijne gatunki rodzime (apofity); udział roślin uprawianych i efemerofitów oraz gatunków o niepewnym statusie we florze polskiej jest nieliczny, - ze względu na zróżnicowanie wartości głównych wskaźników autekologicznych, dotyczących światła, trofizmu podłoża i wilgotności, odniesionych do poszczególnych gatunków stwierdzono, że najliczniejszą grupę tworzą gatunki o wysokich wymaganiach świetlnych, bardzo liczny udział w badanej florze mają gatunki mezotroficzne (podłoża średnio żyzne), nieliczna jest grupa gatunków eutroficznych (bogato żyzne) i oligotroficznych (skąpo żyzne - wskaźnik 1-2); wyraźnie najliczniejszą grupę tworzą gatunki mezofilne i higrofilne. Analiza flory gatunków spontanicznie "wkraczających" na górnicze tereny poeksploatacyjne dostarcza wielu danych o charakterze aplikacyjnym, między innymi dotyczących doboru gatunków, które mogą być wykorzystane w rekultywacji biologicznej. Dotyczy to zarówno elementów rodzimych, jak i obcego pochodzenia.

EN

The present paper has floristical-ecological character. It contains the alphabetical index of 559 species of vascular flora overgrowing the post-mine sites of the four liquidated coal-mines, i.e. 'KWK Czeladź-Saturn' coal-mine in Czeladź and 'KWK Niwka-Modrzejów', 'KWK Klimontów' and 'KWK Sosnowiec' coal-mines in Sosnowiec. The analyses of species composition of plants concerned the above mentioned sites in their current state of post-mine deformation. From 2001 to 2005 the authors of the present paper conducted botanical exploration taking into account the sites of the liquidated coal-mines in Dąbrowa Basin (GOP). Numerous floral analyses were carried out on each of the four discussed sites. The studies included the occurrence rate of particular species of plants. Also, their specific autoecological properties with reference to their requirements for light, moisture and trophy of soil were indicated (Zarzycki 2002). Independently, the belonging of particular species to biocenological groups was determined (Szafer, Zarzycki 1977) as well as the character of plant life forms was described by C. Raunkiaer (1905) after L. Rutkowski (1998). The development of the process of secondary succession leading to persistent colonization of intensively anthropogenicly deformed post-mine habitats was also observed. The analysis and comparison of the selected specific species groups in vascular flora occurring in the investigated areas allowed the authors to indicate that: - the percentage of species belonging to a particular type of life form is significantly differentiated and hemicryptophytes and terophytes form the largest groups, - with reference to quantity diversity of synecological groups, ruderal and segetal species are visibly dominant, - with respect to the belonging of particular plant species to a given geographical-historical group, native synanthropic species (apophytes) predominate. The percentage of cultivated plants and ephemerophytes as well as species of uncertain status in the Polish flora is small, - taking into consideration diversity of the main autoecological indicator values of light, trophy of soil and moisture related to particular species, it appeared that plants with full light requirements form the largest group. Mezotrophic species (moderately rich soils) are also very numerous in the studied flora. Eutrophic species (rich soils) and oligotrophic ones (poor or extremely poor soils- ranging from 1 to 2) are not abundant. Mesophilous and hygrophilous species form a clearly dominant group. The analysis of floral species spontaneously entering the post-mine sites provide a range of applicable data concerning, e.g. the selection of species which can serve for biological reclamation. It regards plants of both native and foreign origin.

Słowa kluczowe

PL

Zagłębie Dąbrowskie; likwidacja kopalń; teren pogórniczy; eksploracja botaniczna; flora naczyniowa

EN

Dąbrowa Bassin; mine liquidation; post-mining area; botanical exploration; vascular flora

• Wydawca: Główny Instytut Górnictwa
• Czasopismo: Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko / Główny Instytut Górnictwa
• Rocznik: 2006
• Tom: nr 3
• Strony: 43--65
• Opis fizyczny: Bibliogr. 36 poz.

Twórcy

autor

Jędrzejko K.

autor

Olszewski P.

• Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach, 41-200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30, tel. [phone] do 63,

Bibliografia

• 1. Braun-Blanquet J. (1964): Pflanzensoziologie Grunzüge der Vegetationskunde. Wien -New York, Springer.
• 2. Cabała S., Sypień B. (1987): Rozwój szaty roślinnej na wybranych zwałowiskach kopalń węgla kamiennego GOP. Archiwum Ochrony Środowiska nr 3-4, s. 169-184.
• 3. Cyrek A., Malczyk W., Małkowski A. (1998): Ekspertyza górniczo-geologiczna dla KWK Niwka Modrzejów. Katowice, Hydrogop (mscr).
• 4. Ellenberg H., Weber H., Dull R., Werner W., Paulissen D. (1992): Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Gottingen, Scripta Bot.
• 5. Fiek E. (1881): Flora von Schlesien. Breslau, JU. Kerns Verlag.
• 6. Galiński A. (1994): Udział gatunków leczniczych w zbiorowiskach ruderalnych i segetalnych obszaru Czeladzi i Siemianowic Śląskich. Ś.A.M. w Katowicach (Praca magisterska).
• 7. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. (1997): Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Katowice, Śląska Akademia Medyczna.
• 8. Jędrzejko K. (1987): Szata roślinna w krajobrazie przemysłowym Wyżyny Śląskiej. W: Problemy geograficzne górnośląsko-czechosłowackiego regionu przemysłowego. Materiały Symposium polsko-czechosłowackiego, 5-7 maja, 1987. Katowice, Wydział Nauk o Ziemi U.Śl., s. 49-56.
• 9. Jędrzejko K. (1999): Mchy (Bryopsida) Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Leśnego Pasa Ochronnego wobec antropopresji. Mosses (Bryopsida) in the Upper Silesian Industrial District and the forest protective belt and their relation to anthropopressure. Prace i Studia t. 39, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydaw. Polskiej Akademii Nauk.
• 10. Jędrzejko K. (1985): Wątrobowce (Hepaticopsida) Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Leśnego Pasa Ochronnego na Wyżynie Śląskiej wobec antropopresji. The liverworts (Hepaticopsida) in the Upper Silesian Industrial District and the forest protective belt in the area of the Silesian Upland and its relation to anthropopressure. Katowice, Śląska Akademia Medyczna.
• 11. Jędrzejko K. (2001): Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Katowice, Śląska Akademia Medyczna.
• 12. Kenneth A.K. (1978): Ilościowa i dynamiczna ekologia roślin. Warszawa, PWN.
• 13. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. (2002): Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Vascular plants of Poland a checklist. Polish Botanical Studies. Guidebook Ser. No. 15, Polish Academy of Science, W. Szafer Institute of Botany, Kraków, 2002.
• 14. NOBANIS: North European and Baltic Network on Invasive Alien Species, www.artportalen.se/nobanis.
• 15. Olszewski P. (2001): Flora synantropijna terenów poeksploatacyjnych Kopalni Węgla Kamiennego „Sosnowiec” (Zagłębie Dąbrowskie). Synanthropic flora of the post-mine sites of “Sosnowiec” Coal-Mine (Dąbrowa Basin). Materiały IX Konferencji na temat: Zapobieganie zanieczyszczeniu środowiska, 13-14 grudnia, 2001. Bielsko-Biała, Zakł. Ochr. Środ. A.T.H.
• 16. Olszewski P. (2003): Flora synantropijna terenów poeksploatacyjnych Kopalni Węgla Kamiennego „Saturn” w Czeladzi (Zagłębie Dąbrowskie). Synanthropic flora of the post-mine sites of “Saturn” Coal-Mine (Dąbrowa Basin). Archiwum Ochrony Środowiska Vol. 29, No. 1, s. 81-98.
• 17. Paprzycki E., Jaromin L. (1956): Podsumowanie wyników badań prób zalesienia piaskowni. PAN, Kom. dla spraw GOP, Biul. 1, s. 7-48.
• 18. Patrzałek A., Rostański A. (1992): Procesy glebotwórcze i zmiany roślinności na skarpie rekultywowanego biologicznie zwałowiska odpadów po kopalnictwie węgla kamiennego. Archiwum Ochrony Środowiska nr 3-4, s. 157-168.
• 19. Pawłowski B. (1972): Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szata roślinna Polski Praca zbior. pod red. K. Zarzyckiego i W. Szafera, T.1. Warszawa, PWN, s. 237-279.
• 20. Raunkiaer C. (1905): Types biologiques pour la geographie botanique. Overs. Kongel. Danske Vidensk. Selsk. Forh. Medlemmers Arbeider No. 5, s. 347-437.
• 21. Rostański A. (1997): Flora spontaniczna hałd Górnego Śląska. Archiwum Ochrony Środowiska nr 23, s. 159-165.
• 22. Rostański A. (2000): Podsumowanie badań flory terenów poprzemysłowych na Górnym Śląsku (1989-1999). Acta Biologica Silesiana, Wydaw. Uniwersytetu Śląskiego, T. 35 (jubileuszowy), s. 131-155.
• 23. Rostański A. (1991): Spontaniczna sukcesja roślinności na wybranych zwałach poprzemysłowych w województwie katowickim. Katowice - Sosnowiec, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Wydział Nauk o Ziemi, U.Śl. nr 3, s. 35-38.
• 24. Rostański A. (2000): Trawy spontaniczne zasiedlające nieużytki poprzemysłowe w aglomeracji katowickiej. Łąkarstwo w Polsce, nr 3, s. 141-150.
• 25. Rostański K., Tokarska-Guzik B., Kania E. (1994): Flora naczyniowa obrzeży wybranych zalewisk pogórniczych na terenie Bytomia, Jaworzna i Knurowa. Acta Biologica Silesiana, Wydaw. Uniwersytetu Śląskiego T. 25, s. 7-18.
• 26. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dziennik Ustaw z dnia 28 lipca 2004 r.) na podstawie art. 48 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
• 27. Rutkowski L. (1998): Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Warszawa, PWN.
• 28. Sendek A. (1984): Rośliny naczyniowe Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Warszawa, PWN.
• 29. Sudnik-Wójcikowska B. (1988): Słownik z zakresu synantropizacji szaty roślinnej. Warszawa, Uniwersytet Warszawski.
• 30. Szafer W., Zarzycki K. (1977): Szata roślinna Polski. Warszawa, PWN.
• 31. Tokarska-Guzik B., Rostański A. (1998): Flora naczyniowa miasta Czeladź. Acta Biologica Silesiana, Wydaw. Uniwersytetu Śląskiego, T. 33, s. 12-58.
• 32. Uechtritz R. (1879-1886): Resultate der Durchforschung der schlesischen Phaneroga-menflora im Jahre 1878-1885, jahres - Ber. D. Schkes. Gesell. F. vaterl. Cultur. 56, s. 154-176; 57, s. 323-349; 60, s. 243-284; 61, s. 249-300; 62, s. 309-341; 63, s. 216-276.
• 33. Wąsowicz M. (1874): Wyniki wycieczek botanicznych, dokonanych w okolicach Mysłowic. AU, Spraw. Kom. Fizjogr. nr 11, s. 30-40.
• 34. Woźniak G. (2001): Flora roślin naczyniowych osadników ziemnych wód kopalnianych - nieużytków poeksploatacyjnych na Górnym Śląsku. Katowice, Uniwersytet Śląski, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, s. 7-46.
• 35. Zając M. (1994): Ocena fitosocjologiczna zasobów flory leczniczej w szacie roślinnej Sosnowca (okolice peryferyjne). Katowice, Śląska Akademia Medyczna (Praca magisterska).
• 36. Zarzycki K. (2002): Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Kraków, Instytut Botaniki PAN.