Poszukiwanie możliwości zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych w celu zachowania ich walorów geologicznych i krajobrazowych

• Autorzy: Nita J. , Myga-Piątek U.

Warianty tytułu

EN

Searching for management possibilities of post-exploitation areas in aims of geological - scenic values protection

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Rozwój górnictwa surowców skalnych uwarunkowany jest przez wiele czynników m.in. takich jak: konieczność ochrony środowiska, podporządkowanie się planom zagospodarowania przestrzennego, uwarunkowania formalno-prawne i społeczne, kwestie ekonomiczno-finansowe. Istotnym czynnikiem jest ograniczenie dostępności do złóż położonych na terenach objętych ochroną lub przeznaczonych do zagospodarowania w sposób kolidujący z górnictwem odkrywkowym, ponieważ blisko 30% powierzchni kraju jest objęte tzw. wielkoprzestrzennym systemem obszarów chronionych (parki krajobrazowe i in.). Gęsta zabudowa kraju stanowi poważne ograniczenie w zagospodarowaniu złóż z uwagi na możliwość szkodliwego oddziaływania na infrastrukturę. W wyniku trwającej eksploatacji surowców skalnych dochodzi do wielkoprzestrzennych zmian krajobrazu. Proces zagospodarowania tych terenów wymaga interdyscyplinarnych konsultacji i zaangażowania różnych grup zawodowych i konsultacji społecznych. Nierozwiązanym problemem pozostaje bowiem ich zagospodarowanie w taki sposób, aby były harmonijnie wkomponowane w przestrzeń miejską lub otwartą przestrzeń podmiejską, a nie były „gorącym” tematem i przedmiotem konfliktów ekologicznych. Obiekty działalności wydobywczo-górniczej na Śląsku są wyraźnym dowodem historii gospodarczej całego kraju. Dziwić nas powinien fakt, iż w obliczu otaczania wielką troską innych obiektów historycznych (pałace, dwory, zamki, kamienice itd.) i uznawania ich za zabytki, obiekty związane z kilkusetletnim okresem historii przemysłu stanowią nadal dla wielu osób zarządzających rozwojem przestrzeni Górnego Śląska temat nie wart upamiętnienia. Co więcej, traktuje się je jako elementy środowiska, które trzeba jak najszybciej „posprzątać”, jako coś wstydliwego i brzydkiego. Często wynika to z braku świadomości i wiedzy na temat rzeczywistych wartości tych obiektów. W wyniku żywiołowych i nieprzemyślanych działań pseudo rekultywacji utracono już wiele niepowtarzalnych form krajobrazowych.

EN

The article discusses landscape changes caused by both surface and underground mining of all minerals in Poland. The authors try to point to possible ways of management of post-mining and post-industrial areas as regions of large potential of geological and scenic values. Development of mining in Poland is conditioned, among other factors, by the need for environment protection, spatial management plans, formal-legal and social conditions, and economic-financial matters. Another important factor is restrictions in accessibility of deposits situated within legally protected areas (over 30% of the country’s area is covered by so called large-scale system of protected areas) or assigned for management in a way which collides with surface mining. What also seriously restricts management of deposits is dense architecture of the country (resulting in a risk of unfavorable effect on the infrastructure). Continuous exploitation of rock minerals results in large scale spatial changes of the landscape. The process of managing these areas requires interdisciplinary consultations and involvement of different professional groups, as well as participation of communities. The key point, however, is always in managing them in a way that complies with the surrounding values, harmonious composition in the urban space or open suburban space. The objects of mining activities in Silesia are a clear record of the economic history of the whole country. What is surprising is the fact that in the light of taking much care of other historical objects (palaces, courts, castles, tenement houses) and regarding them as monuments, objects related to several hundred years’ history of industry are still an issue which is not worth commemorating for many people who deal with spatial development of the Upper Silesia. This often results from lack of awareness and knowledge about actual values of such objects. Unrestrained and indeliberate pseudo-reclaiming actions have already resulted in destruction of many unique landscape forms. The article discusses examples of the most interesting and spectacular for the landscape anthropogenic objects with the most distinct forms. These are related to deep vertical rock walls, man-made geological exposures, mining waste disposal sites – heaps that are formed as a result of rock mineral exploitation. The authors also describe particular examples of positive actions in management of post-exploitation spaces; these are mainly examples from abroad, though. The authors also point to the need for selected objects to be covered by particular forms of legal protection in order to prevent rock objects, which are frequently unique, from devastation. According to the Nature Protection Act of 16.04.2004 (Journal of Laws, No. 92, Item 880), environmentally valuable objects can be protected by establishing the most appropriate protection form for them (national park, reserve, landscape park, nature-landscape complex, protected landscape area, ecological ground or documentation post, or by including them in the international network of protected areas Natura 2000). Following the act, mining-geological objects can be protected in two cases: if the development of biological processes, frequently triggered by human activities, has caused valuable and diversified ecosystems to form in them, or if they are regarded as worth protecting their geological values – inanimate nature reserves (e.g. reserves of the Świętokrzyski region). Most usually, however, geological-mining objects also have a chance for unofficial protection, if they are located within other forms of animate nature protection, such as forest, steppe or meadow reserves, etc. From the legal point of view, there are two basic forms, landscape reserve and inanimate nature reserve. More and more often, lower range protection forms, namely documentation posts and protected landscape areas or nature-landscape complexes, are established in areas of former exploitation hollows and quarries by means of a resolution of a district council. Reserve protection in his case aims at protecting the remains of former rock and ore exploitation hollows, natural limestone rock formations and communities of xerothermic vegetation. Such exposures are often places where rarely found rock formations with effects of karstic weathering, rock outcrops of interesting tectonic and mineralization, and rare species of plants and animals occur.

Słowa kluczowe

PL

górnictwo; tereny pogórnicze; kształtowanie krajobrazu; krajobraz inżynieryjny; rekultywacja; wartości geologiczne

EN

mining; post-exploitation area; shaping of landscape; engineering landscape; reclamation; value geological

• Wydawca: Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN
• Czasopismo: Technika Poszukiwań Geologicznych
• Rocznik: 2005
• Tom: R. 44, nr 3
• Strony: 53--70, 2 nlb.
• Opis fizyczny: Bibliogr. 54 poz., fot.

Twórcy

autor

Nita J.

• Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemii, 41-200 Sosnowiec, ul. Będzińska 60

autor

Myga-Piątek U.

• Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemii, 41-200 Sosnowiec, ul. Będzińska 60

Bibliografia

• 1. ABSALON D., NITA J., PARUSEL J., LEŚNIOK M., 2004 - Waloryzacja przyrodnicza i krajobrazowa gminy Będzin, 2004: Maszynopis w Urzędzie Miejskim w Będzinie.
• 2. Bilanse zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. 2001 (Projekt 2002). Ministerstwo środowiska - Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.
• 3. CZAJA S., 1999 - Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji na przykładzie konurbacji katowickiej. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
• 4. CZAJA S., 2003 - Zbiorniki i pojezierza antropogeniczne. W: T. Szczypek, M. Rzętała : Człowiek i woda, PTG, Sosnowiec.
• 5. CIOŁKOSZ A., OSTROWSKI M., 1995 - Atlas zdjęć satelitarnych Polski, Warszawa, SCI-ART.
• 6. CZYLOK A., RAHMONOV O., 1996- Unikatowe układy fitocenotyczne w wyrobiskach wschodniej części województwa katowickiego. W: Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Wyd. WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec, nr 23, s. 27-31.
• 7. CZYLOK A., 2004 - Wyrobiska po eksploatacji piasku na Wyżynie Śląskiej i ich roślinność. W: J. Partyka (red.) Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. T.1 Przyroda. Ojców, s. 205-212.
• 8. ĆMIEL S. R., 1999 - Perspektywy geologii złożowej i ekonomicznej w Polsce. Tom poświęcony Jubileuszowi Profesora Erasta Konstantynowicza, Jankowski A. T. (red.).
• 9. DULIAS R., 2003 - Rola niecek osiadania w krajobrazie obszarów górniczych na przykładzie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. W: M. Śmigielska, J. Słodczyk (red.) Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej. PTG Oddział w Opolu, Uniwersytet Opolski, Opole.
• 10. DYBCIAK A., HELIASZ Z., OSTAFICZUK S., 2000- Ciepło z hałd kopalnianych. Arch. I.G.S.M.i E. PAN Kraków.
• 11. GASIDŁO K., 2001 - Krajobraz postindustrialny w rozwoju aglomeracji katowickiej. W: J. Rybarkiewicz (red.) Krajobraz jako wizerunek tożsamości regionalnej. Zagrożenia, ochrona i kształtowanie. Materiały IV Forum architektury krajobrazu. Katowice.
• 12. GOSZCZ A., 1999 Elementy mechaniki skał oraz tąpania w polskich kopalniach węgla i miedzi. Wydaw. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN,. Kraków.
• 13. JAKUBEK J. i in., 2003 - Zagadnienia zagospodarowania terenów przyległych do likwidowanego wyrobiska "Machów" Gór. Odkryw. nr 7/8, s. 12-19.
• 14. JANKOWSKI A.T., 1986 - Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze uprzemysłowionym i urbanizowanym (na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego). Wyd. UŚ, Katowice.
• 15. JANKOWSKI A.T., 1999 - Antropogeniczne zbiorniki wodne na obszarze górnośląskim . W: Acta Universatis Nicolai Copernici. Geografia XXIX - Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, Z. 103 UMK, Toruń.
• 16. JURA D., PERSKI Z., 1999 - Pomiary dynamiki osiadań górniczych za pomocą satelitarnej interferometrii radarowej (InSAR) na wybranym przykładzie z Katowic w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Prace GIG, Seria Konferencje 30, 362-370.
• 17. KABZIŃSKI A., 2003 - Stan, perspektywy, problemy górnictwa surowców skalnych w Polsce. Przegląd Górniczy nr 1 O.
• 18. KOZIOŁ W., KABZIŃSKI A. - Dziś i jutro górnictwa odkrywkowego surowców skalnych. VII Krajowy Zjazd Górnictwa Odkrywkowego, Nauka - Technika - Środowisko.
• 19. KOZACKI L., 1980 - Przeobrażenia środowiska geograficznego spowodowane wgłębnym górnictwem węgla brunatnego na terenie środkowego Poodrza. Seria Geografia nr 21. Uniwersytet A. Mickiewicza, Poznań .
• 20. KULMA R., HAŁADUS A., 2001 - Hydrodynamiczne skutki likwidacji wyrobiska poeksploatacyjnego siarki w Piasecznie koło Tarnobrzega przy braku dennej warstwy izolacyjnej: Gosp. Sur. Miner. z. 2, s. 123-140.
• 21. LAMPARSKA-WIELAND M., 2001 - Zabytkowe krajobrazy dawnych zagłębi górnictwa srebra, galeny i galmanu: ośrodki górnictwa sztolniowego okolic Tarnowskich Gór, Trzebini, Olkusza i Bolesławca, W: U. Myga-Piątek (red.): Krajobraz kulturowy idee, problemy i wyzwania, WNoZ UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec. Materiały konferencyjne. Warszawa- Radziejowice, 15-17.X.2001. Warszawa, s. 36-42.
• 22. MAZIERSKI J., KOSTECKI M., KOWALSKI E., 2003 – Ocena warunków napełniania wodą wyrobiska popiaskowego, na przykładzie K.P.P. Kotlarnia S.A.: Arch. Environ. Protect, nr 4, s. 13-23.
• 23. Materiały w sprawie kopalnictwa rud ołowiu i srebra na Górnym Śląsku - zebrał i opracował E.L.G. Abt w 1791 Wydawnictwo „Śląsk" - Katowice, 1957.
• 24. MICHAŁOWSKI A., 2001 - Krajobraz kulturowy i naturalny zagrożenia i nowe wyzwania. W: K. Sałaciński (red.) bezpieczeństwo dóbr kultury. Nowe idee i technologie.
• 25. MODRZEJEWSKI Sz., 2004 - Ekonomiczno-techniczne, prawne i środowiskowe uwarunkowania górnictwa skalnego. Górnictwo Odkrywkowe nr 1.
• 26. MŁYNKOWIAK E., KUTYNA I., 1999 - Wyrobiska po eksploatacji piasku i żwiru jako cenne biotopy śródpolne w zachodniej części Pojezierza Drawskiego: Przyroda, z. 3/4 Pojezierze Drawskie- flora, s. 85-109.
• 27. MYCZKOWSKI Z., 2003 - Studia i aranżacje krajobrazowe wybranych obiektów poeksploatacyjnych. W: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Materiały Międzynarodowej Konferencji, 10-12 XII. 2003. Kraków. Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika, Krakowska, s. 87-100.
• 28. NITA J., 2001 - Ewolucja krajobrazu środkowej części Wyżyny Częstochowskiej - aspekt przyrodniczy. W: K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski i jego funkcjonowanie. Problemy ekologii krajobrazu, 10, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 350-357.
• 29. NITA J., 2002 - Wykorzystanie modeli numerycznych powierzchni terenu i zdjęć lotniczych w ocenie form morfologicznych dla potrzeb waloryzacji krajobrazu. W: Fotogrametria i Teledetekcja w Społeczeństwie Informacyjnym. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji Vol. 12 a, Warszawa.
• 30. OSTAFICZUK S., 2000 - Ekologiczne możliwości utylizacji zamykanej kopalni węgla- restrukturyzacja z perspektywą. W: A.T. Jankowski, U. Myga-Piątek , S. Ostaficzuk. Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego - stan poznania, zagrożenia i ochrona. WNoZ UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.
• 31. OSTROWSKI M., 2004 - GEA - znaczy ziemia.
• 32. OSTROWSKI J., (praca zbiorowa), 2001 - Ochrona środowiska na terenach górniczych, WIGSMiE, PAN, Kraków.
• 33. PAWŁOWSKA K., 2001 - Idea swojskości miasta. Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej, Kraków.
• 34. PAWŁOWSKA K., SWARYCZEWSKA M., 2002 – Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna. Wyd. UJ, Kraków.
• 35. PERSKI Z., 1999a - Osiadania terenu GZW pod wpływem eksploatacji podziemnej określane za pomocą satelitarnej interferometrii radarowej (InSAR ), Prz. Geol. 2, 171-174.
• 36. PERSKI Z., 1999b - Możliwości zastosowania satelitarnej interferometrii radarowej do monitorowania obniżeń terenu wywołanych podziemną eksploatacją złóż, Publ. Inst. Geoph.
• Pol. Acad. Sci. M-22 (310), 275-282.
• 37. PINIŃSKA J. (red.), 1994 - Własności wytrzymałościowe i odkształceniowe skał. Skały osadowe regionu świętokrzyskiego, Tom l, Katalog, Zakład Geomechaniki Instytutu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej, Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa.
• 38. PINIŃSKA J. (red .), 1996 - Własności wytrzymałościowe i odkształceniowe skał. Skały magmowe, osadowe i metamorficzne regionu Sudetów, Tom III, Katalog, Zakład Geomechaniki Instytutu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej, Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa.
• 39. PINIŃSKA J. (red.), 1999 - Własności wytrzymałościowe i odkształceniowe skal. Część III. Jura Krakowsko-Częstochowska, Tom V, Katalog. Zakład Geomechaniki Instytutu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej, Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• 40. PIETRZYK-SOKULSKA E., 2001 - Waloryzacja występowania i eksploatacji złóż zwięzłych surowców skalnych na przykładzie Beskidów Zachodnich. Studia, Rozprawy i Monografie 98. Wydawnictwa IGSMiE PAN, PAN Kraków.
• 41. PIETRZYK-SOKULSKA E., 2003 - Kamieniołomy surowców skalnych w polskim krajobrazie. W: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Materiały Międzynarodowej Konferencji, 10-12 XII. 2003. Kraków. Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Krakowska, s.43-54.
• 42. PIETRZYK-SOKULSKA E., 2004 - Kamieniołomy kopalin skalnych w krajobrazie Karpat - atrakcyjność złóż i ich otoczenia. W: U. Myga-Piątek (red.) Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat - wybrane aspekty. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 3. Sosnowiec, s. 63-76.
• 43. Praca zbiorowa pod kier. Sikorska-Maykowska M., 2001. Waloryzacja środowiska przyrodniczego i identyfikacja jego zagrożeń na terenie województwa śląskiego. PIG i U.M.Woj. Śląsk., Warszawa 2001.
• 44. RASZEJA E., 2003 - Przegląd europejskich metod i instrumentów ochrony krajobrazu. W: Biuletyn parków krajobrazowych Wielkopolski, 9 (10). Poznańska Drukarnia Naukowa, s. 9-29.
• 45. RYBICKI S., UBERMAN R, 1996 - Prognozowany wpływ poziomów wodonośnych wyrobiska „Machów" na warunki ekologiczne i geotechniczne „Piaseczna" i jego otoczenie: Bezp. Pr. Ochr. Gór, nr 11, s. 5-9.
• 46. RZĘTAŁA M., 2000 - Wybrane problemy eksploatacji i ochrony zbiorników wodnych na obszarze województwa śląskiego. W: A. T. Jankowski, U. Myga-Piątek, S. Ostaficzuk. Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego, stan poznania zagrożenia i ochrona. WNoZ UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.
• 47. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r (Dz.U. nr 92, poz. 880).
• 48. Ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (Dz.U. 99/2001, poz. 1079 i Dz. U 100/2001, poz. 1085).
• 49. Ustawa o odpadach – Dz.U. Nr 62, poz. 628.
• 50. WĘGIEREK M., DORDA A., 2004 - Krajobrazowa rola w krajobrazie Karpat - wybrane problemy organizacji przestrzeni. W: U. Myga-Piątek (red .) Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat. Wybrane aspekty. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec.
• 51. SPAID S., 2002- Econvention: current atr to transform ecologiest. Cincinnati.
• 52. STAWICKI H., 2003 - Kształtowania krajobrazu wyrobisk poeksploatacyjnych w górnictwie skalnym. W: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Materiały Międzynarodowej Konferencji, 10-12 XII. 2003. Kraków. Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Krakowska, s. 25-43.
• 53. SZCZEPAŃSKI M.S., 2000 - Śląsk bez górników. Wywiad dla Nauka Polska i Przyszłość nr 3 (112) CUN PAN, Warszawa.
• 54. ZACHARIASZ A., 2003 - Park w kamieniołomie. W: Kształtowania krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Materiały Międzynarodowej Konferencji, AGH, Politechnika Krakowska, Kraków, s. 102-111.