Rozwój osadnictwa i jego wpływ na krajobraz na przykładzie Ziemi Krakowskiej

• Autorzy: Krasnowolski B.

Warianty tytułu

EN

Development of settlement and its influence on landscape: case study of the Cracow province

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

Human activity turns natural landscape into cultural landscape. In extreme situations, when this results in devastation, it is more proper to speak about devastated than cultural landscape. The processes of landscape changes may be divided into historically-conditioned phases, and the transformations that occurred in Krakow Province (Ziemia Krakowska) are representative for the entire country. The most ancient phase to be sufficiently traceable in archaeological sources (8th.9th century AD) included the construction of graves and baileys (especially Wawel and Okół), and establishment of necropolises accentuated by man-made mounds (kurgans). The first centuries of Christianity brought about significant changes. The geography of the baileys (except for Wawel) began to change in the middle of 11th century with the arrival of first stone constructions. The settlement based on German Law played a key role here. After the initial phase in first half of 13th century, the process intensified in the latter half of 13th and in 14th century. The geometrical plans of most towns and villages were developed according to the principle of full divisibility of the land; they included settlement centres (urban grid-based solutions, central squares in villages) and their economic backgrounds, inscribed precisely into strictly defined borders of all towns and villages: surveying of agricultural lands (divided into Franconian manses (laneus franconicus), earmarking sites for meadows, pastures, and forests. Systemically conducted, such actions resulted in the settlement base that is still legible in contemporary plans. In this way threedimensional spatial systems were shaped over the centuries. The connection between settlement structures with the natural landscape resulted from strategic reasons: protection from floods, and soil quality. Late Middle Ages and modernity (from 15th to mid-18th century) marked secondary changes in the planned settlement systems: the development of suburbs and hamlets rather than isolation of new settlement systems from earlier ones, and major transformations in the development itself. Krakow cityscape, dominated by multi-storey, solid (brick or stone) developments was an exception already towards the end of 14th century The .standard. development consisted of single-storey, wooden houses, with regional differentiations perceptible already in 18th and 19th centuries. Church towers provided dominant elements, manors surrounded with parks developed in the places where charters located the seats of district leaders (Polish wójt, Latin: advocatus) and headmen (Polish: sołtys, Latin: scultetus), holy figures were put up on borders and along roads among especially planted trees, valleys served the development of fishponds (present in great numbers in the Duchies of Zator and O.więcim), and mills. The countryside of the turn of the period was glorified in 20th century as an epitome of the native village and town. The time of Enlightenment brought certain corrections. Following the achievements of the Great Sejm (Sejm Wielki), the shaping of modern Krakow began by incorporation of satellite towns and independent villages. The reforms introduced by Emperor Joseph II (1780.1790) in Galicia brought about a few rationally planned urban systems (Podgórze, the new centre of Biała) and rural systems (colonies) and charting of .the Imperial Route., which straight, avenue-like sections differed from the winding medieval roads. Parks provided a new element in city programmes from the 1st half of 19th century onwards. Since mid-19th century a necessary condition for city existence were railway lines that introduced new elements into the countryside: bridges, embankments, buildings. The time of Galician autonomy not only brought the development of brick buildings to the cities and towns of Galicia but also greatly expanded their sizes. Rural landscape would, nevertheless, change only to a lesser degree: late in 19th and early in 20th centuries diminutive, historical churches were began to be replaced by new .giants.. The medieval lay of the land in the Russian Partition was obscured by demarcation of new property divisions resulting from the repressions that followed the uprisings. The period between the two world wars was the time of developing structures that harmonised with the landscape, as e.g. the industrial and settlement complex of Mo.cice near Tarnów. A reflection of Nazi occupation in the landscape are the proofs for criminal racial segregation: districts for Herrenvolk, the walls of Jewish ghettos, and concentration and death camps including KL Auschwitz. The Stalinist variation of totalitarianism led to .ideal. compositions to the like of .socialist. urban developments and the architecture of Nowa Huta and its panoramic relations to the Steel Mill. The mushrooming and sprawl of industry enforced the development of concrete jungles so typical for the People.s Republic of Poland. These mockeries of the idea of .the garden city. destroyed the panoramas of nearly every city, with Kraków in the lead. The contemporary transformations of rural architecture resulted in elimination of traditional development in favour of .cube-like. houses scattered in the landscape from the Baltic Sea in the north to the Carpathians in the south. Unmanaged legacy of the People.s Republic was aggravated by contemporary threats including commercialisation of space, pressure of major developments offering no more than banal architecture, increasing threat to the greeneries and recreational areas, and transformation of authentic elements of heritage into their caricatures (as in the case of Tropsztyn castle). Lack of heritage conservation awareness among the decision makers is mirrored by urban zoning plans that do not define heritage protection zones.

Słowa kluczowe

PL

krajobraz; architektura krajobrazu; planowanie przestrzenne; Małopolska; Kraków

EN

landscape; landscape architecture; spatial planning; Małopolska; Cracow

• Wydawca: Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej
• Czasopismo: Roczniki Geomatyki
• Rocznik: 2007
• Tom: T. 5, z. 8
• Strony: 89--112
• Opis fizyczny: Bibliogr. 148 poz.

Twórcy

autor

Krasnowolski B.

• Akademia Pedagogiczna w Krakowie,

Bibliografia

• Anders J., 1980: Die deutschen Siedlungen in Galizien, .Eckhartschriften., zesz. 5, Wien.
• Aus Erfahrungen gesammleter theoretisch-praktischer Unterricht in dem Strassen- und Brückenbau, Zweibr ücken 1786.
• Bałus W., Mikołajska E., Wolańska J., Urban J., 2004: Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX, cz. I, Kraków.
• Banach J., 1992: Dawne widoki Krakowa, Kraków.
• Beiersdorf Z., 1996: Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Krakowie w latach 1944-1989. Próba oceny, [W:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J. M. Małecki, Kraków.
• Beiersdorf Z., Krasnowolski B., 1993: Urbanistyka, architektura i sztuka, [W:] Dzieje miasta Nowego Sącza, red. F. Kiryk, S. Płaza, t. 2, Kraków.
• Beiersdorf Z., Laskowski A., (red.) 2001: Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej, Jasło.
• Beiersdorf Z., Purchla J., 1997: Dom pod Globusem: dawna siedziba krakowskiej Izby Przemysłowo- Handlowej, Kraków.
• Berdecka A., 1982: Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333-1370), Wrocław.
• Bieniarzówna J., Małecki J. M., 1984: Kraków w wiekach XVI-XVIII, [W:] Dzieje Krakowa, t. 2, Kraków
• Bicz-Suknarowska M., Niewalda W., Rojkowska H., 1996: Zabudowa ulicy Kanoniczej w Krakowie na tle urbanistyki średniowiecznego Okołu, [W:] Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, t. 1, Warszawa.
• Błażkiewicz A. H., 1971: Powstanie polskiej prowincji reformatów, Nasza Przeszłość 14.
• Bogdanowski J., 1964: Dawna linia obronna Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Problem konserwacji i adaptacji dla turystyki, Ochrona Zabytków 17, zesz. 4.
• Bogdanowski J., 1976: Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
• Bogdanowski J, 1989: Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków.
• Bogdanowski J., 1993: Sztuka obronna. Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków.
• Bogdanowski J., 1996: Urbanizacja Krakowa w dobie PRL, [W:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J. M. Małecki, Kraków.
• Bogucka M., Samsonowicz H., 1986: Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk.
• Broch R., Hauptmann H., 1918: Die Westgalizischen Heldengraber Aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, Wien.
• Broński K., 1986: Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, Rocznik Krakowski 53.
• Chotkowski W., 1918: Księcia prymasa Poniatowskiego spustoszenia kościelne, Kraków.
• Chwalba A., 2002: Kraków w latach 1939-1945, [W:] Dzieje Krakowa, t. 5, Kraków
• Chwalba A., 2004: Kraków w latach 1945-1989, [W:] Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków
• Dayczak-Domanasiewicz M., 2007: Architektura dworu biskupów krakowskich na Prądniku Białym na tle rozwoju nowożytnego budownictwa rezydencjonalnego okolic Krakowa, [W:] Pałace i wille podmiejskie Krakowa, red. J. Małecki, Kraków.
• Davies N., 1998: Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków.
• Demel J., 1957: Kraków na przełomie XIX i XX wieku na tle rozrostu i wcielania przedmieść i gmin podmiejskich (1867-1945), [W:] Kraków, studia nad rozwojem miasta, red. J. Dąbrowski, Kraków
• Duda E., 1998: Stara Bożnica na krakowskim Kazimierzu, Krzysztofory 20.
• Duda O., 1995: Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej, Warszawa.
• Firlet E. M. 1998: Najstarsza panorama Krakowa, Kraków.
• Fischinger A., 1976: Główne kierunki włoskiej twórczości renesansowej w Polsce XVI wieku, [W:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków, czerwiec 1972 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1973, Warszawa.
• Fischinger A., 1989: Renesansowa kultura artystyczna Krakowa - architektura i rzeźba, [W:] Kraków w dobie Renesansu. Materiały z sesji naukowej z okazji Dni Krakowa w roku 1986, red. J. M. Małecki, Kraków.
• Fischinger A., 2003: Początki nowożytnych pałaców miejskich w Krakowie, [W:] Pałace miejskie Krakowa, red. J. Małecki, Kraków.
• Frodyma R., 1995-1997: Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik, t. 1-3, Pruszków.
• Frycz J., 1975: Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-1918, Warszawa.
• Gapski H., 1993: Klasztory krakowskie w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. Analiza przestrzenna środowisk zakonnych, Lublin.
• Gawlas S., 1999: Ulica a zmiany krajobrazu miejskiego w okresie lokacji, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 47, nr 1-2.
• Gieysztor A., Rosłanowski T. red., 1976: Miasta doby feudalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, Warszawa-Poznań-Toruń.
• Grodziska-Ożog K., 1987: Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803-1939), Kraków.
• Haupt Übersicht der seit dem Erscheinen Ergänzungstabellen zur Straseentrakte von Galizien in dem Strassenwesen dieses Landem eingetretenen Veränderungen, 1837.
• Hirschberg A., 1925: Stosunki osadnicze w dobrach klasztoru tynieckiego w początkach jego istnienia, Lwów.
• Holewiński M., 1989: Nieznany plan budowy Twierdzy Kraków z 1852 roku, Rocznik Krakowski 55.
• Janczykowski J., 2000: Fortyfikacje Podgórza, [W:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa, red. J. Małecki, Kraków.
• Janczykowski J., 2004: Zamek Jerzego Zbaraskiego w Pilicy. Rezydencja militaris, [W:] Dzieło sztuki a konserwacja, Kraków.
• Jeckel F. J.,1809: Galiziens Strassen- und Brücken-Bau nach dem System des Herrn Johann Gross, Wien und Triest.
• Klein F., 1911: Planty krakowskie, Kraków
• Knaus K., 1893: Nie dajmy zasłaniać Wawelu!, Kraków.
• Kolatschek J., 1860: Geschichte der evangelischen Gemeinde in Biala in Galizien.
• Kołodziejski S., 2001: Przegląd archeologicznych badań średniowiecznych budowli obronnych w dolinie Prądnika i w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, [W]: XX Lat Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego. Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, red. J. Partyka, Ojców.
• Komorowski W., 1997: Domy Rynku krakowskiego w XVI i XVII wieku (do pierwszego najazdu szwedzkiego), [W:] Między gotykiem a barokiem. Sztuka Krakowa XVI i XVII wieku, Biblioteka Krakowska 136.
• Komorowski W., Krasnowolski B., 1996: Architektoniczny pejzaż Krakowa około roku 1400, [W:] Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, t. 1, Warszawa.
• Komorowski W., Sudacka A., 1995: Architektura linii kolejowej Karola Ludwika, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 40, z. 2.
• Komorowski W., Sudacka A., 2003; Die Architektur des Eisenbahnnetzes des Erzherzogs Karl Ludwig, [W:] Aus der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa, zesz. 4 Kunstgeschichte, red. A. Glaser, Z. Kowalska, J. Byczkowski, J. Gadomski, S. Grodziski, Wien.
• Kornecki M., 1982, 1983: Problemy pejzażu kulturowego wsi, Ochrona Zabytków 34, 35.
• Kornecki M., 1984: Wiejski krajobraz kulturowy. Oblicze - elementy - przemiany, [W:] Ochrona krajobrazu kulturowego - między dokumentacją a realizacją, seminarium konserwatorskie PKZ, Warszawa.
• Kornecki M., 1987: Miejsce budownictwa drewnianego w krajobrazie kulturowym Polski, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 32, nr 3-4.
• Kornecki M., 1988: Wieś i miasteczko - krajobraz czasu minionego, Sprawozdania z Posiedzeń. Komisji Naukowych PAN Oddz. w Krakowie, 32/1.
• Kornecki M., 1991: Krajobraz kulturowy, perspektywy badań i ochrony, Ochrona Zabytków 44, nr 1.
• Kornecki M., 1994: Miejsce kościołów drewnianych w przestrzeni kulturowej Polski, Wiadomości Archidiecezjalne Łódzkie 68, nr 9.
• Kornecki M., 1999: Kościoły drewniane w Małopolsce. Zagadnienia uwarunkowań oraz systematyki typów i form architektury (od średniowiecza do XX wieku), Kraków.
• Kornecki M., Majka M., Zań G., Cabała A., Krynica, materiały do studium historyczno-urbanistycznego, Materiały i Sprawozdana Konserwatorskie Województwa Krakowskiego, 1974
• Krasnowolska M., Kmietowicz-Drathowa I., 1998: Krakowska Skałka: topografia i zabudowa, Studia Claromontana.
• Krasnowolski B., 1971-1972: Powstanie i rozwój uzdrowiska w Szczawnicy, Materiały i Sprawozdana Konserwatorskie Województwa Krakowskiego.
• Krasnowolski B., 1988: Rozwój urbanistyczny i architektoniczny miasta żydowskiego na krakowskim Kazimierzu, Krzysztofory 15.
• Krasnowolski B., 1992: Ulice i place krakowskiego Kazimierza, Kraków.
• Krasnowolski B., 1993: Rozwój przestrzenny Żywca, [W:] O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, red. E. Chojecka, Katowice
• Krasnowolski B., 1997: Rozwój urbanistyczny Białej do początku XIX wieku, Bielsko-Bialskie Studia Muzealne 3.
• Krasnowolski B., 1998: Zapomniane sanktuarium maryjne i lateraneńskie z 1- połowy XVII wieku w Suchej: wielka treść skromnej formie, [W:] Festina lente. Prace ofiarowane Andrzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Piwocka, D. Nowacki, Kraków.
• Krasnowolski B., 1998a: Zabytki i wartości kulturowe, w: Sucha Beskidzka, red. J. Hampel. F. Kiryk, Kraków.
• Krasnowolski B., 1999: Rozwój przestrzenny, zabytki i wartości kulturowe, [W:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta, red. J. Motyka, wyd. Muzeum w Chrzanowie, t. II, cz. 1, Chrzanów.
• Krasnowolski B., 1999a: .Przeciw zamierzeniu rozebrania.. Przyczynek do dziejów drewnianego kościoła z Komorowic, [W:] Prace ofiarowane Marianowi Korneckiemu w siedemdziesięciopięciolecie urodzin, Teki Krakowskie 9.
• Krasnowolski B., 2002: Dzieje budowy, architektura i symbolika kościołów św. Aleksandra i Matki Boskiej Anielskiej w Dąbrowie Górniczej, Nasza Przeszłość 98.
• Krasnowolski B., 2003: Studie über österreichische Architektur, Städtebau und Raumplanung in Galizien In den Jahren 1772-1815, [W:] Aus der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa, zesz. 4 Kunstgeschichte, red. A. Glaser, Z. Kowalska, J. Byczkowski, J. Gadomski, S. Grodziski, Wien.
• Krasnowolski B., 2004: Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 1-2, Kraków.
• Krasnowolski B., 2004a: Kazimierskie miasto żydowskie i jego zabudowa w .wietle niektórych przekazów źródłowych, Krzysztofory 22.
• Krasnowolski B., 2004b: Odnowa zabytków Krakowa. Geneza, cele, osiągnięcia, zamierzenia, wyd. Renowacje i Zabytki, Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, Kraków.
• Krasnowolski B. (red.) 2004: Fablok w Chrzanowie, monografia, Chrzanów.
• Krasnowolski B., 2005 Trzy układy przestrzenne Nowego Targu, Wierchy.
• Krasnowolski B., 2006: Kraków - Przestrzeń miejska, [W:] Kraków - dziedzictwo wieków, wyd. Muzeum Historyczne m. Krakowa, red. J. Małecki, Kraków.
• Krasnowolski B., 2007: Historyczne przemiany krajobrazu Krakowa, referat na sesji Towarzystwa Miłośnik ów Historii i Zabytków 2007, w druku.
• Krasnowolski B., Małecki J., 2000: Podgórze, hasło [W:] Encyklopedia Krakowa, Kraków.
• Krasnowolski B., Niewalda W., 1979: Alwernia, studium historyczno-urbanistyczne, maszynopis, archiwum Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie.
• Krasnowolski B., Rączka J. W., 2007: Królewska rezydencja w Łobzowie, [W:] Pałace i wille podmiejskie Krakowa, red. J. Małecki, Kraków.
• Krassowski W. C., 1977: Problemy genezy, przemian i ochrony krajobrazu osadniczego ziem Polski, Politechnika Warszawska, Instytut Architektury i Planowania Wsi, Warszawa 1977.
• Kratter F., 1786: Briefe über den itzigen Zustand von Galizien. Ein Beitrag zur Statistisch und Menschenkenntnis, Leipzig.
• Kret W., 1967: Problematyka artystyczna kościoła oo. kamedułów na Bielanach pod Krakowem, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 12.
• Kuhn W., 1981: Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien), Würzburg.
• Kurnatowska Z., 2005: Kraków i ziemia krakowska w procesie formowania się państwowości na ziemiach polskich, [W:] Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Profesor Klementynie Żurowskiej, red. Jerzy Gadomski, Adam Małkiewicz, Teresa Rodzińska-Chorąży, Andrzej Włodarek, Kraków.
• Kuropatnicki E. A., 1786: Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi y Lodomerii, Przemyśl.
• Laberschek J., 2000: Czy istniał w średniowieczu system obrony na Jurze? Uwagi na marginesie książki Marcelego Antoniewicza, Teki Krakowskie 12.
• Langerówna H., 1929: System obrony doliny Dunajca, Kraków 1929.
• Laskowski A., 2002: Ekspansja lwowskiego środowiska architektonicznego na zachód na przełomie XIX i XX wieku, Przegląd Wschodni.
• Lepucki H., 1938: Działalność kolonizacyjna Matii Teresy i Józefa II w Galicji, 1772-1790, Badania z dziejów społeczno-gospodarczych, red. F. Bujak, t. 29, Lwów.
• Łabęcki H., 1841: Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, Warszawa.
• Małkiewicz A., 1985: Kościół świętych Piotra i Pawła w Krakowie, Kraków.
• Małkiewicz A., 1992: Barokowa sztuka w Krakowie, [W:] Kraków sarmacki, red. J. Małecki, Kraków.
• Małkiewicz A., 2003: Rzym a barokowa architektura Krakowa, Rocznik Krakowski 69.
• Małkowska-Holcerowa T., Kleszczyńska B., 1975: Wczesnobarokowa rezydencja Lubomirskich w Wiśniczu, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN” 18.
• Manecki A. (red.), 1981: Quo vadis, Cracovia?, wyd. Polski Klub Ekologiczny, koło AGH, Kraków.
• Marsch A., 2003: Podróż przez centrum Europy. Obrazy z podróży palatyna Ottheinricha z lat 1536/37, Potsdam.
• Miłobędzki A., 1980: Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
• Mitkowska A., 1990: Sacro-monte - park pielgrzymkowy, Kraków.
• Mitkowska A., 2003: Polskie Kalwarie, Wrocław.
• Niewalda W., 1975: Fazy rozwojowe zamku w Wiśniczu w świetle badań architektonicznych, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji PAN” 18.
• Paldus J., 1916: Die Einverleibung Galizien und der Bukowina in die sterreichische Monarchie im Jahre 1772 und Landesaufnahme durch den K.K. Generalquartierstab 1775-1785, Mitteilungen der K. K. Geogr.Gesellschaft in Wien 59.
• Państwowa fabryka związków azotowych w Mościcach, 1930, Kraków.
• Pasiecznik J., 1992: Kościół i klasztor Reformatów w Zakliczynie nad Dunajcem, Kraków.
• Pencakowski P., 1993: Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Galicji. Przegląd problematyki, [W:] Przed wielkim jutrem. Sztuka 1905-1918, Warszawa.
• Pero. J., 1910: Kraków w planach konkursowych, Kraków.
• Pianowski Z., 2006: Architektura monumentalna wczesnośredniowiecznego Krakowa, [W:] Kraków w chrześcijańskiej Europie X-XIII w., 2006.
• Piechotkowie M., K., 1999: Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.
• Pieńkowska H., 1969: Problem organizacji parków etnograficznych Ziemi Krakowskiej, Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 10.
• Pieńkowska H., 1977: Nowe metody planowania konserwatorskiego, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 11, 1977.
• Pieradzka K., 1937: Kraków w relacjach cudzoziemców X-XVII wieku, Rocznik Krakowski 27.
• Piotrowicz J., 1990: Dole i niedole Wieliczki za panowania ostatnich Jagiellonów i królów elekcyjnych (do „potopu” szwedzkiego), [W:] Wieliczka, dzieje miasta (do roku 1980), red. S. Gawęda, A. Jodłowski, J.Piotrowicz, Kraków.
• Piniński L., 1912: Piękno miast i zabytki przeszłości, Lwów 1912.
• Poleski J., 2005: Grody państwowe na terenie Małopolski od XI do połowy XIII wieku, [W:] Lapides viventes.
• Potępa S. (red.) 1994-1995: Tarnów. Wielki przewodnik, red. S. Potępa, Tarnów 1994-1995.
• Purchla J., 1979: Jak powstał nowoczesny Kraków. Studia nad rozwojem budowlanym miasta w okresie autonomii galicyjskiej, Kraków.
• Purchla J., 1992: Matecznik polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w dobie autonomii galicyjskiej, Kraków.
• Purchla J., 2005: Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, Rocznik Krakowski 71.
• Radwański K., 1975: Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny, Kraków.
• Radwański K., 2003: Wielkie kopce krakowskie i próba uściślenia ich chronologii, Rocznik Krakowski 69.
• Rakowicz J, 1913: O wprowadzeniu w życie planu regulacji miasta w ogóle i w zastosowaniu do Wielkiego Krakowa, Lwów.
• Rolle K. (wyd.), 1931: Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, Kraków.
• Ross J., 1973: Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich 1835-1914, [W:] Sztuka drugiej polowy XIX wieku, Warszawa.
• Schlesinger W. hrsg, 1975: Die deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der europäischen Geschichte, Vorträge und Forschungen 18, Sigmaringen.
• Seefeld F., 1935: Quellenbuch zur deutschen Ansiedlung in Galizien unter Kaiser Joseph II, w: Ostdeutsche Forschungen, wyd. V. Kauder, Plauen in Vogtlande, t. 3.
• Solewski R., 2005: Franciszek Mączyński (1874-1947), architekt krakowski, Kraków.
• Stapf A. J., 1902: Sprawa regulacji miast i miasteczek w Galicji, Tarnów.
• Steinbach L. von, 1944: Das sterreichische Postwesen in bezden Galizien und in der Bukowina in den Jahren 1772-1820, t. 2, Lemberg, Österreichische Nationalbibliothek, Wien, Manuskrypt, sygn. 297.299.C.
• Sudacka A., 1995: Sukiennice krakowskie w XIX wieku . bazar czy świątynia sztuki?, Rocznik Krakowski 61.
• Szczotka S., 1949:, Studia z dziejów prawa wołoskiego w Polsce, Czasopismo Prawno-Techniczne 2, Poznań.
• Szydłowski T., 1919: Ruiny Polski, opis szkód wyrządzonych przez wojnę na ziemiach Małopolski i Rusi Czerwonej, Lwów.
• Świszczowski S., 1961: Założenie i rozwój Kazimierza, Biuletyn Krakowski 3.
• Tomkowicz S., 1909: Piękność miast i jej ochrona, Kraków.
• Tondos B., 2004: Styl zakopiański i zakopiańszczyzna, Wrocław.
• Trafas K., 2000: Plany urbanistyczne, [W:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków.
• Ulanowski B., 1892: O założeniu i uposażeniu klasztoru Benedyktynek w Staniątkach, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, ser. 2, t. 3, Kraków.
• Wagner R., 1921: Der Bielitzen Zion in en Predigten seiner Pastoren, Bielitz.
• Wieś i miasteczko. Materiały do architektury polskiej, wyd. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Warszawa 1916.
• Widawski J., 1973: Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV w., Warszawa.
• Wiślicki J., 1850: Opis Królestwa Polskiego pod względem historycznym, statystycznym, rolniczym, fabrycznym, handlowym, zwyczajowym i obyczajowym, t. I, Warszawa.
• Witkowska A., 2002: Przestrzeń sakralna późnośredniowiecznego Krakowa, [W:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa.
• Wyrozumska B., 1993: Czy Jan Olbracht wygnał Żydów z Krakowa, Rocznik Krakowski 59.
• Zientara B., 1975: Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa.
• Zubrzycki Sas J., 1910: Styl nadwiślański jako odcień sztuki średniowiecznej w Polsce, Kraków.
• Żółciak J., 1996: Wolne Królewskie Miasto Podgórze, Płaszów . Rybitwy . Przewóz. Zarys przemian historycznych, Kraków.
• Żywirska M., 1955: Kolonia Reden w Dąbrowie Górniczej - najstarsze osiedle w Zagłębiu Dąbrowskim, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 1.