Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej. Część I. Tradycjonalizm

• Autorzy: Wąs C.

Warianty tytułu

EN

The beginning and development of contemporary sacral architecture. Part 1. Traditionalism

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Konflikt między starym a nowym wydaje się tkwić w kulturze ludzkiej od jej zarania. Gdy Timoteos z Miletu, słynny ateński kompozytor z przełomu V i IV w., zwiększył liczbę strun w swojej kitarze z siedmiu do jedenastu, odebrano mu wówczas instrument, jego natomiast powieszono. Początkowo zresztą chciano to uczynić za pomocą owych czterech dodatkowych strun. To spektakularne zwycięstwo konserwatystów było jednak pozorne i w następnych latach liczba strun kitary dochodziła nawet do dwudziestu. Opisaną sytuację uznać można za modelową i powołać niezliczone wręcz przykłady jej zaistnienia w następnych wiekach i epokach. Zawierają się w niej pewne ważne skłonności ludzkie: pierwsza, do opierania porządku rzeczywistości na elementach niezmiennych i druga, przeciwna, polegająca na dostosowywaniu podległych ludzkim zamiarom wymiarów rzeczywistości do nowych okoliczności. Potrzeba stałości i potrzeba zmiany ścierają się ze sobą nieustannie. Relacje między tymi skłonnościami układały się bardzo różnie, ale najczęściej dominowała tradycja, zastane wzorce czy sprawdzone formuły, wobec których inwencja spełniała jedynie rolę czynnika doskonalącego. Trudno wskazać dokładnie na zjawiska, w których proporcje te zaczęły się chwiać i rola elementu in-wentywnego zaczęła gwałtownie wzrastać. Z pewnością jednak można powiedzieć, że z wyraźnym odwróceniem opisywanych relacji mamy do czynienia pod koniec XIX i na początku XX w. Nigdy wcześniej rola innowatorów w całym obszarze kultury i stosunków społecznych nie była tak wielka. Choć brzmi to paradoksalnie: narodziła się tradycja wymagająca, by nieustanne przekształcanie było brane pod uwagę jako punkt wyjścia wszelakiej działalności. Zasada ciągłych poszukiwań stała się tradycją nowoczesnego życia, z której rezygnuje się tylko w dobrze umotywowanych wypadkach [1, s. 13]. Sytuacja w architekturze przełomu XIX i XX w. w interesujący sposób prezentuje to zjawisko zmiany tradycji. Większość tworzonej wówczas architektury opierała się na zasadzie kontynuacji, choć historyzm pozbawił normę klasycznąjej wyjątkowego charakteru i rozmnożył liczbę wzorców do naśladowania. Mimo to długotrwały rozwój architektury utrwalił w niej pewne normy, które nie zmieniały się wraz ze zmiennym przebraniem stylowym. Architektura tworzona była zgodnie z doskonale wyrażoną przez Witruwiusza potrzebą jednoczesnego uwzględniania czynników trwałości, użyteczności oraz piękna. Witruwiańska triada firmitas, utilitas, venustas była uzupeł-niana zasadą stosowności, to znaczy użyciem właściwych do specyficznych okoliczności form i ozdób. To właśnie "stosowność" czyniła z architektury sztukę przemawiającą, zdolną brać udział w ideologicznych sporach i przyczyniła się do uznania architektury za najbardziej polityczną ze sztuk [18, s. 73]. Długotrwałą tradycję wymienionych zasad architektury zaczęto podważać w końcu XIX w., jednak po zakończeniu I wojny światowej można już mówić o bardzo zdecydowanych próbach jej zanegowania.

EN

Conflict between the old and the new seems to be inherent in human culture since the dawn of history. Human inclinations aspire both to basing the order of reality on unchanging elements and on the contrary to conforming measures of reality, subordinate to human intentions, to new circumstances. The need for stability and the need for change clash with each other unceasingly. Relations between these inclinations shaped in various ways but tradition dominated most often. At the end of the 19lh century and beginning of the 20th we have to do with a clear reversal of the described relations. A tradition was born which demanded that unceasing transformation be taken into account as a starting point of all activity. The principle of constant quest became the tradition of contemporary life, being renounced only in well motivated cases [1, p. 13]. The situation in architecture at the turn of the 19th and 20th centuries presents this phenomenon of changing tradition in an interesting manner. Most of the architecture created at that time was based on the principle of continuation, although historism deprived the classic norm of its unique character and increased the number of canons to be imitated. Nevertheless, the long standing development of architecture consolidated certain norms which remained unchanged although stylish disguise varied. Architecture was created in accordance with the magnificently expressed, by Vitruvius, need of simultaneous regard for the factors of lastingness, utility and beauty. Adherents of contemporary architecture, especially those particularly radical, although they proclaimed the need for asemantic architecture they incorporated it into the mechanisms of politics and leftist ideologies. Devoid of ornamentation, bare architecture allegedly directed, above all, into correct solving of function problems became an argument in political aspirations to build a new world. The trend of radical innovation which grew on the ground of modernism had historism as its antagonist. In this way formed the most basic dilemma of the creators of sacral architecture of the 20,h century: whether to create on the basis of principles of church architecture already formed or whether to seek new forms for sacral space. After several scores of years of domination of the adherents of vanguard modernism among historians of architecture, the history of architecture is discovering, since only several years, the scale and rank of architectonic creation which preserves connections with the values of ancient cultures. Perhaps, as yet, information about continuing the tradition of Gothic architecture in the 20th century [4] does not find its way on to the pages of text-books but, for the present, only on to the pages of specialists papers. In the laicized European society only post-modernism awakened interest with architecture inspired by religious values which experiences a successive demise foretold by many enlightened. The rich domain of religious tradition in the past century succumbed to a considerable impoverishment, nevertheless both orthodox as well as heterodox religiousness played an important role in inspiring outstanding works of 20,h century architecture (even such laic ones as the Centenary Hall of Max Berg). When the ideas of Universalism and cosmopolitism was winning then, at the beginning of the 20th century, less notice was taken of works of architecture seeking their roots in national traditions, however national issues were deeply experienced and to many nations possessing architecture of clear individual features was very important. While seeking for this separateness, myths were reached for. Traditions of beauty related to transcendental existence survived in the 20lh century from olden days. Indications of reception of old cultures began to be studied only in the 20lh century, but perhaps the present weariness with modernism will lead to the development of their studies and modification of the strongly consolidated form of the history of 20lh century architecture.

Słowa kluczowe

PL

architektura sakralna; wiara; kościoły europejskie

EN

church architecture; faith; European Churches

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2005
• Tom: Nr 1-2(17-18)
• Strony: 71--86
• Opis fizyczny: Bibliogr. 54 poz.

Twórcy

autor

Wąs C.

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 36, 50-139 Wrocław

Bibliografia

• [1] Białostocki Jan, Innowacja i tradycja, [w:] Tradycja i innowacja. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, listopad 1979, PWN, Warszawa 1981, s. 9-15.
• [2] Bartning Otto, Vom neuen Kirchenbau, Berlin 1919.
• [3] Bergström Anders, Arkitekten Ivar Tengbom - byggnadskonst pà klassik grund, Sztokholm 2001.
• [4] Chmielarska Barbara, Łoś Władysław, Tradycja klasyczna i gotycka w architekturze Torunia czasów II Rzeczypospolitej, [w:] Sztuka i historia. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, listopad 1988, Warszawa 1992, s. 373-386
• [5] Comper John Ninian, Of the Christian altar and the buildings which contain it, Londyn 1950.
• [6] Dom Bellot, Moine-Architecte ¡876-1944, red. Maurice Culot, Martin Meade, Institut Français d’Architecture, Paryż 1996.
• [7] Evers Hans Gerhard, Historismus, [w:] Historismus und bildende Kunst, red. Ludwig Grote, Monachium 1965, s. 25^12.
• [8] Finke Werner, Die Walifahrkirche von Neviges. Zum 80. Geburtstag des Architekten Gottfried Böhm, „Münster” 1999, z. 4, s. 345-352.
• [9] Gerle Janos, Hungarian architecture from 1900 to 1918, [w:] The architecture of historic Hungary, red. Dora Wiebenson, József Sisa, Londyn 1998, s. 223-242.
• [10] Gropius Walter, The scope of total architecture, Nowy Jork 1943.
• [11] Heatcote Edwin, Spens Iona, Church builders, Chichester 2000.
• [12] Janhsen-Vukicevic Angeli, Gottfried Böhms Walifahrkirche in Neviges, http://www.thoe.tu-cottbus.de/wolke/x-positionen/ Janhsen/janhsen.html.
• [13] Korvenmaa Pekka, Innovation versus tradition. The architect Lars Sonck Works and projects 1900-1910, Helsinki 1991.
• [14] Krakowski Piotr, Teoretyczne podstawy architektury wieku XIX, Warszawa 1979.
• [15] Królikowski Jeremi, Kilka uwag o nacjonalizmie w architekturze, [w:] Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789-1950, red. D. Konstantynów, R. Pasieczny i P. Paszkiewicz, Warszawa 1998, s. 25-31.
• [16] Le Corbusier, The Chapel at Ronchamp, Londyn 1957.
• [17] Lethaby William Richard, Architecture, mysticism and myth, Londyn 1891.
• [18] Leśniakowska Marta, Jan Koszczyc-Witkiewicz (1881-1958) i budowanie w jego czasach, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1998.
• [19] Lewis Michael J., The politics of the German Gothic revival: August Reichensperger, Londyn 1993.
• [20] Loos Adolf, Architecture, [w:] The architecture of Adolf Loos, katalog wystawy, Londyn 1985.
• [21] Mannheim Karl, Myśl konserwatywna, tłum. Sławomir Magala, Warszawa 1986.
• [22] Miller Lane Barbara, Memory, myth and ideas of community in Modern German and Scandynavian Architecture, http://www.bryn- mawr.edu./emeritus/lane.html.
• [23] Miller Lane Barbara, National romanticism and modern European architecture in Germany and the Scandynavian countries, Cambridge 2000.
• [24] Mischke Wojciech, Gotyk między trwaniem i odnową, „Miscellanea Łódzkie”, 1 (15), 1996, Materiały Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Łódzkiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego pt. Neogotyk w Muzeum Historii Miasta Łodzi w dniach 12-13 grudnia 1996 r., s. 16-20.
• [25] Moravânszky Âkos, Competing visions, Aesthetic invention and social imagination in Central European Architecture, 1867-1911, Londyn 1998.
• [26] [morphvs], Conjuratio! A brief conversation with Archangel Michael, http://www.aiwaz.net/PIecnik/Michael/.
• [27] Mortlock Charles Bernard, Sir John Ninian Comper - England's Greatest Architect, http://members.aol.com/stmarywboro/com- per.htm.
• [28] Novalis, Chrześcijaństwo albo Europa (1826), [w:] Manifesty Romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja, Wybór tekstów i oprać. Aliny Kowalczykowej, Warszawa 1975, s. 183-201.
• [29] Novalis, Uczniowie z Sais. Proza filozoficzna - Studia - Fragmenty, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1984.
• [30] O'Corra Simon, Seeking the Numinous - Then and Now. Inspiration for and elements of the work of Sir Ninian Comper, church architekt, designer and furnisher (1864-1960), http://www.stphi- lips.cosham.org.uk/the.htm.
• [31] Omilanowska Małgorzata, Nacjonalizm a style narodowe w architekturze europejskiej XIX i początku XX wieku, [w:] Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789-1950, red. Dariusz Konstantynów, Robert Pasieczny i Piotr Paszkiewicz, Warszawa 1998.
• [32] Ostrowska-Kęblowska Zofia, Historyzm w architekturze XIXwieku (próby wyjaśniania), [w:] Interpretacje dzieła sztuki. Studia i dyskusje, Warszawa 1976.
• [33] Pastor Ludwig von, August Reichensperger 1808-1892. Sein Leben und sein Wirken auf dem Gebiet der Politik, der Kunst und der Wissenschaft, t. 1-2, Freiburg in Breisgau 1899.
• [34] Pehnt Wolfgang, Die Architektur des Expresionismus, Ostfildem 1998.
• [35] Prelovsek Damjan, Josef Plećnik 1872-1957. Architecturaperennis, Wiedeń 1992.
• [36] Prelovsek Damjan, Plećnikowa sakralna umetnost, Koper 1999.
• [37] Pugin Augustus Welby N., Contrasts: or, a Parallel between the Noble Edifices of Middle Ages, and correspondent Buildings of the Present Day; showing the Present Decay of Taste, Londyn 1836.
• [38] Pugin Augustus Welby N., Przeciwstawienia, czyli zestawienie wspaniałych budowli Wieków Średnich z odpowiadającymi im budynkami klasycznymi: pokazanie obecnego upadku smaku, [w:] Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, red. Elżbieta Grabska i Maria Poprzęcka, wyd. 2, Warszawa 1989.
• [39] Radovié Mahećić Darja, Victor Kovacié - promotor hrvatske moderne arhitekture, „Radovi Instituta za povijest umjetnosti”, 1997, z. 21.
• [40] Richards James Maude, 800 years of Finish Architecture, Londyn 1978.
• [41 ] Rozwadowska Ewa, ffybratem rozwiązanie nowatorskie. Rozmowa z Księdzem Kardynałem Józefem Glempem, Prymasem Polski, „Architektura-Murator”, 2000, nr 7, s. 10-11.
• [42] Rubens Godfrey, William Richard Lethaby: His life and work 1857-1931, Londyn 1986.
• [43] Scott Giles Gilbert, .Journal of RIBA”, lllh November 1933, s. 5 -14.
• [44] Slapeta Vladimir, Der moderne Sakralbau in der Tschechoslowakei, „Kunst und Kirche” 1991, z. 2, s. 112-119.
• [45] Stefański Krzysztof, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2000.
• [46] Tardif-Painchaud Nicole, Dom Bellot et ¡'architecture religieuse au Québec, Les Presses de T’Universiteté Laval, 1978.
• [47] Tarragona Josep, Boży architekt. Rzecz o Antonio Gaudim, Ząbki 2002.
• [48] Tuomi Ritva, On the search for a national style, „Abakus” [rocznik Museum of Finnish Architecture], 1979, s. 57-96.
• [49] Watkin David, Morality and architecture. The development of a theme in architectural history and theory from the Gothic Revival to the Modern Movement, Oxford 1977.
• [50] Wawrzyniak Waldemar, Sacrum w architekturze. Paradygmaty Kościoła iw. Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu, Wrocław 1996.
• [51] Wąs Cezary, Architektura Joże Plećnika, Wroclaw 2004.
• [52] Otto Wagner, Wiedeń - architektura około 1900, red. Jacek Purchla Kraków 2000.
• [53] Zablocka-Kos Agnieszka, Sztuka — wiara - uczucie. Alexis Langer - śląski architekt neogotyku, Acta Universitatis Wratislaviensis nr 1827, Historia Sztuki XI, Wrocław 1996.
• [54] Zipser Tadeusz, Kościół św. Ducha we Wrocławiu. Historia kreowania formy, [w:] Architektura Wrocławia, t. 3, Świątynia, red. Jerzy Rozpędowski, Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997, s. 465—488.