Gród, kasztelania, civitas

• Autorzy: Kozaczewski T.

Warianty tytułu

EN

Strongholds, castellanies, civitas

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Grody utożsamiane bywają zazwyczaj z siedzibami władz, natomiast przez określenie miasto obronne rozumiemy przede wszystkim osiedle typu gospodarczego. Historycy podchodzą do miasta okresu plemiennego na ogół sceptycznie. Jedni uważają je za "miasta możno-władcze czy plemienne", inni określają"zalążkami miast", a więc czymś, co nie zostało jeszcze w pełni wykształcone. W przypadku odnalezienia pozostałości nad terenem w postaci form zamkniętych określa się je z reguły jako grody, grodziska, takie lub inne, zależnie od kształtu zachowania Najczęściej mówi się o grodach i osadach otwartych bez bliższego scharakteryzowania. Nie znaleziono metody na wykrywanie zróżnicowania osadnictwa. Pozostaje to w wyraźnej sprzeczności ze źródłami pisanymi. Ich autorzy formułują swoje sądy o osadnictwie na podstawie tego, w jaki sposób było użytkowane, na ogół nie precyzując jego formy przestrzennej. Sprawa powiązania źródeł pisanych z wynikami badań archeologicznych pozostaje otwarta. Okres plemienny zdołał jednak wykształcić osiedla, które w oczach współczesnych były postrzegane jako miasta, w pełni odpowiadające ówczesnym poglądom. Dowodem tego są notatki tzw. Geografa Bawarskiego z połowy IX w., w których wymieniono 60 miast na terenie Śląska, występujących na obszarze czterech plemion śląskich: Dziadoszan (20 miast), Ślężan, (15 miast), Opolan (20 miast) i Gołężyców (5 miast). W IX w. w wyniku zjednoczenia plemion w jeden organizm państwowy zmieniła się struktura organizacyjna -Śląsk został podzielony na dwadzieścia kilka kasztelanii, z silnymi ośrodkami administracyjnymi. Archeologowie i historycy początkowo sądzili, że zespół osadniczy był jednostką dwuczłonową, złożoną z grodu (castrum) i powiązanego z nim podgrodzia (civitas, suburbium). Wyniki badań w Opolu udowodniły istnienie samodzielnego, jednoczłonowego grodu . Zachwiało to hipotezą o dwuczłonowej jednostce grodowej. Dalsze badania pozwoliły na zweryfikowanie tej hipotezy na korzyść tezy o dwuczłonowym ośrodku osadniczym, złożonym z dwóch samodzielnych jednostek przestrzennych - civitas i castrum. Zmiana warunków polityczno-społecznych i gospodarczych Śląska na przełomie XII i XIII w., nowe koncepcje urbanistyczne i organizacyjne miast na zachodzie Europy spowodowały przebudowę systemu i organizacji miast śląskich. Pozostawiono organizacyjną strukturę państwa opartą na kasztelaniach, ale zerwano z tradycją miast obronnych na korzyść miast otwartych, co zapewniło im późniejszy rozwój.

EN

Relating the results of town-planning, architectonic, archaeological and historié investigations as well as the new interpretation of documents, allowed the author to recreate the processes of forming and transforming mediaeval Silesian towns. The division of tribes into administrative and military districts led to the origin of tribal towns called strongholds, before the 9th century. In the 10th century during the dawning of the state, the hitherto existing provinces were divided into castellanies. The castellany centres were composed of the civitas - the town and Castrum - the castellany castle. New towns were founded in earlier uninhabited places and the population from the stronghold was transferred there while the strongholds were used as bases for the building of castles. The town and castle lay nearby but were usually separated by a river or some other natural barrier. A successive rebuilding of towns took place in the 13th century. Prince Henryk Brodaty (Henry the Bearded) based the origination of towns on the hitherto existing castellany system. The inhabitants of the overpopulated defensive towns of the 10th century were given plots in the area of location towns, usually situated in new terrain, nearby. The 10th century fortified civitas could be used for the construction of a castle. The 13lh century civitas, at first open, developed freely enlarging the occupied terrain. In the second harf of the 13th century or a little later the inhabitants obtained the right to build defensive walls. The castle then became a part of the town and within the walls of towns survived during several successive centuries.

Słowa kluczowe

PL

grody; średniowieczne miasta; kasztelania; plany miast; Śląsk; civitas

EN

strongholds; castles; castellanies; medieval town; city plans; Silesia; civitas

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2007
• Tom: Nr 1-2(21-22)
• Strony: 25--39
• Opis fizyczny: Bibliogr. 21 poz.

Twórcy

autor

Kozaczewski T.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

Bibliografia

• [1] Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, t. 1-4, Breslau 1940-1943.
• [2] Dziewulski W., Miasto lokacyjne w Opolu X1II-XV w., „Studia Śląskie. Nowa Seria", Opole 1958, 1.
• [3] Dziewulski W., Studia z historii budowy miast polskich, Warszawa 1957.
• [4] Gediga B., Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka miejskiego na Ostrówku w Opolu, „Slavia Antiqua" 1969, 16.
• [5] Guequin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957.
• [6] Hołubowicz W., Opole w wiekach średnich, Katowice 1956.
• [7] Kaletynowie M. i T., Lodowski J., Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego, Wrocław 1968.
• [8] Kaźmierczyk J., Ku początkom Wrocławia, cz. 1, Wrocław-Warszawa 1991.
• [9] Kaźmierczyk J., Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1966.
• [10] Keyser E., Deutsche Städtebuch. Handbuch Städtischer Geschichte,t. 1, Stuttgart 1939.
• [11] Kozaczewski T., Forum Vratislaviense, civitas Vratislaviensis,civitas Vratislavia, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 1975,t. 20, z. 4, s. 249-261.
• [12] Kozaczewski T., Głogów - miasto średniowieczne, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 1973, t. 18, z. 1, s. 3-34.
• [13] Kozaczewski T, Głogów średniowieczny do końca XIII w. Osadnictwo i architektura, Głogów 2006.
• [14] Kozaczewski T., Początki i rozwój Wrocławia do roku 1263, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 1959, t. 4, nr 3^t, s. 171-185.
• [15] Kozaczewski T., Rozplanowanie, układ przestrzenny i rozwój miasta średniowiecznego, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 5, Seria Monografie, nr 4, Wrocław 1973.
• [16] Kozaczewski T., Wielkość i program budowy miasta średniowiecznego, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 4, Seria Monografie, nr 3, Wrocław 1972.
• [17] Kozaczewski T., Z zagadnień urbanistycznych Środy Śląskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" 1962, t. 7, z. 4, s. 331-349.
• [18] Miasta polskie w tysiącleciu, red. nauk. M. Siuchniński, t. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965-1967.
• [19] Muszyński J., Krosno Odrzańskie. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa-Poznań 1972.
• [20] Muszyński J., Rozwój przestrzenny miasta Krosna Odrzańskiego do XV wieku, Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii, VII, z. 3, Zielona Góra 1970.
• [21] Weczerka H., Handbuch der Historischen Städten. Schlesien, Stuttgart 1977.