Bezniklowe brązy aluminiowe o podwyższonej wytrzymałości i odporności na korozję

• Autorzy: Grzegorzewicz T.

Warianty tytułu

EN

Nickel-free aluminium bronzes with higher strength and corrosion resistance

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Przedstawiono wyniki badań strukturalnych właściwości mechanicznych w temperaturze otoczenia i w temperaturach niskich oraz odporności korozyjnej nowych bezniklowych brązów aluminiowych zawierających około 8 i 10% aluminium, dodatki chromu lub łącznie krzemu i żelaza. Wspólną cechą wytworzonych brązów aluminiowych było modyfikowanie ich cyrkonem. Strukturę brązów badano w różnych stanach obróbki cieplnej stosując mikroskop świetlny, elektronowy mikroskop skaningowy (SEM) i transmisyjny (TEM), mikroanalizator rentgenowski (EDS) i dyfraktometr rentgenowski (XRD). Badania odporności korozyjnej przeprowadzono w syntetycznej wodzie morskiej, w 3-procentowym wodnym roztworze NaCl i w 10-procentowym wodnym roztworze H2SO4 względem przemysłowych brązów aluminiowych CuAl8Fe3, CuAl9Fe3, Cu-Al10Ni5Fe4 oraz specjalnie opracowanych brązów Cu-Al-Co-Si-Zr. W wyniku badań określono skład fazowy nowych brązów aluminiowych oraz przebieg i mechanizm przemian strukturalnych zachodzących w trakcie ich odpuszczania Określono zmiany właściwości mechanicznych wywołanych stosowanymi zabiegami cieplnymi i ustalono zależności pomiędzy strukturą a właściwościami mechanicznymi stopów w temperaturze otoczenia i temperaturach niskich. Stwierdzono, że nowe, tańsze brązy aluminiowe charakteryzują się dobrymi właściwościami wytrzymałościowymi i użytkowymi. Bezniklowy brąz aluminiowy CuAl10Cr1,7Zr wykazuje w wielu wypadkach właściwości lepsze od uzyskiwanych dla przemysłowego brązu aluminiowego CuAl10Ni5Fe4, zawierającego około 5% drogiego niklu. Poprawa właściwości mechanicznych tego brązu po obróbce cieplnej jest efektem nałożenia się mechanizmów ulepszania cieplnego i utwardzenia wydzieleniowego. Brąz aluminiowy CuAl8Cr1,2Zr wykazuje natomiast bardzo korzystny zespół właściwości mechanicznych: dużą plastyczność, udarność i odporność na pękanie w zakresie temperatur od -196 do 20 °C. Brąz aluminiowy CuAl8Fe4Si, który w stanie wytworzonym bez dodatkowej obróbki cieplnej wykazuje dobre właściwości wytrzymałościowe, w zastosowanych do badań środowiskach korozyjnych odaluminiowaniu nie ulega. Na podstawie badań korozyjnych brązów aluminiowych określono szybkość korozji ogólnej, właściwości elektrochemiczne faz, mechanizm i rodzaje uszkodzeń strukturalnych wskutek odaluminiowania. Uzyskane wyniki umożliwią opracowanie skutecznych sposobów zapobiegania zjawiska odaluminiowania brązów aluminiowych oraz pozwolą ustalić kryteria doboru tej grupy stopów do pracy w najczęściej spotykanych środowiskach korozyjnych, takich jak woda morska roztwory chlorków i kwasu siarkowego.

EN

The paper deals with the of structure, mechanical properties at ambient and low temperatures as well as corrosion resistance of new nickel-free aluminium bronzes containing ca. 8 or 10% of aluminium and additions of chromium or silicon and iron together. A common feature of the produced aluminium bronzes is their modification with zirconium to reduce their coarsening propensities characteristic of these alloys. Application of chromium or silicon in place of nickel is economically justified since they are much cheaper, and their beneficial effect on the properties of aluminium bronzes can appear at their 1 to 2% content, i.e. over twice less compared to nickel content. After preliminary optimisation of chemical composition, new economical aluminium bronzes CuAl8Cr1.2Zr, CuAl10Cr1.7Zr and CuAl94Si1Zr as well as one not modified by zirconium CuAl8Fe4Si1 were prepared. Structure of the bronzes was examined in manufactured, annealed, hardened and tempered conditions using optical microscope, scanning electron microscope (SEM), transmission electron microscope (TEM), X-ray microanalyser (EDS) and X-ray diffractometer (XRD). Corrosion resistance of new bronzes was examined in synthetic sea water, in 3% water solution of NaCl and in 10% water solution of H2SO4 and compared with that of industrial aluminium bronzes CuAl8Fe3, CuAl9Fe3, CuAl10Ni5Fe4 and specially developed high corrosion-resisting bronzes Cu-Al-Co-Si-Zr. As a result of the research, phase composition of new aluminium bronzes was determined, as well as the course and mechanism of their structural transformations during tempering. Changes of mechanical properties due to heat treatment were determined and relationships between structure and mechanical properties of the alloys at ambient and low temperatures established. It was found that new, economical aluminium bronzes are characterised by very advantageous mechanical and usable properties. In many cases, the nickel-free aluminium bronze CuAl10Cr1.7Zr shows better properties than the industrial aluminium bronze CuAl10Ni5Fe4 containing ca. 5% of expensive nickel. Better mechanical properties of the CuAl10Cr1.7Zr bronze after heat treatment result from superposition of the toughening and the precipitation hardening. On the other hand, the CuAl8Cr1.2Zr bronze shows a very advantageous complex of mechanical properties expressed by high plasticity, impact strength and crack resistance within the temperature range from -196 to 20 °C. The aluminium bronze CuAl8Fe4Si that shows advantageous mechanical properties in manufactured temper without any heat treatment is not subject to dealuminisation in the corrosion environments applied. On the grounds of the corrosion research, the general corrosion rate, electrochemical properties of phases, mechanism and types of structural defects due to dealuminisation were determined. The results obtained will make it possible to develop effective methods preventing aluminium bronzes from dealuminising and to establish criteria for selection the group of alloys that will be applied in the most common corrosion environments, e.g. sea water or solutions of chlorides and sulphuric acid.

Słowa kluczowe

PL

brązy aluminiowe; badania strukturalne; właściwości mechaniczne; temperatury niskie; odporność korozyjna; odaluminiowanie

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Prace Naukowe Instytutu Materiałoznawstwa i Mechaniki Technicznej Politechniki Wrocławskiej. Monografie
• Rocznik: 2005
• Tom: Vol. 64, nr 26
• Strony: 1--186
• Opis fizyczny: Bibliogr.161 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Grzegorzewicz T.

• Instytut Materiałoznawstwa i Mechaniki Technicznej Politechniki Wrocławskiej, ul. Smoluchowskiego 25, 50-370 Wrocław

Bibliografia

• [1] ADAMSKI CZ., BONDEREK Z., PIWOWARCZYK T., Mikrostruktury odlewniczych stopów miedzi oraz cynku, Wyd.„Śląsk” 1972.
• [2] AHMAD Z., AFSHAR A., The effect of iron addition on the corrosion resistance and mechanical properties of modified aluminium bronze chromium addition, Anti-Corros.Meth. and Mater., 24, 1977 s. 8-12.
• [3] ALPATER E., HEUBNER U., RUDOLPH G., WEIDEMANN R., Die korrosion von kupferaluminium-legirungen in schwefelsaurer beizlösung, Werkst. und Korros. 25, 1974, s. 411-420.
• [4] ANKUDOWICZ B., GRZEGORZEWICZ T., MOLL R., PIETRASZKO D., Modyfikujące działanie cyrkonu na brązy aluminiowo-krzemowe, International Scientific Conference Foundry'95 Kielce, November 6-7, 1995. Krzepnięcie metali i stopów, nr 22, s. 95-99.
• [5] ARNAUD D., PATON R., WIGY S., MASCARE C., Contribution a l’etude de la desaluminisation des cupro-aluminiums moules, Mém. Scient. Rev. Métallurg., 62, 1965, s. 89-116.
• [6] BANASZKIEWICZ A., GĘGA J., URBAN E., Korozja mosiądzu aluminiowego MA62 oraz brązów B101, BA1032, BA1044 w syntetycznej wodzie morskiej w podwyższonych temperaturach, Ochrona przed korozją, 44, 2001, s. 87-93.
• [7] BARANEK J., Wpływ temperatur hartowania i odpuszczania na strukturę i własności mechaniczne brązów aluminiowych: BA93, BA1032 i BA1044A, praca doktorska, Politechnika Wrocławska 1971.
• [8] BARANEK J., HAIMANN R., Mikrotwardość faz w układzie Cu-AI o zawartości do 16,3% cięż. Al, Zeszyty Naukowe PWr., 198, 1968, s. 83-94.
• [9] BARRET CH.S., Struktura metaliov, Moskva 1948.
• [10] BIAŁAS K., GRZEGORZEWICZ T., Brązy o zawartości 12% Al na narzędzia do tłoczenia blach ze stali nierdzewnych, Rudy Metale, 36, 1991, s. 310-314.
• [11] BIAŁAS K., GRZEGORZEWICZ T., PIETRASZKO D., Wpływ obróbki cieplnej na przemiany fazowe i niektóre własności mechaniczne brązów aluminiowo-żelazowo-manganowych, Rudy Metale, 39, 1994, s. 125-130.
• [12] BENKIßER G., Einfluß des Laserumchmelzens aur des Gefüge die Kristallstruktur einer gegossenen Mehrstoffaluminium bronze, Z. Metallkd. 86, 1995, s. 27-30.
• [13] BENKIßER G., OHLA K., EBERLEIN J., KAPS R., Comparative considerations on the micostructures of cast and spray formed complex aluminium bronzes, Special Edition of the Pract. Metallog., 32, 2001, s. 39-48.
• [14] BEKIßER G., RÜHL I., LADEWIG C., The microstructure of thermally treated and laser remelted hetergenous aluminium multicomponent bronzes, Prakt. Metallogr., 38, 2001, s. 39-48.
• [15] BOJARSKI Z., MORAWIEC H., Metale z pamięcią kształtu, PWN, Warszawa 1989.
• [16] BRADLEY A.J., GOLDSCHMID H.J., An X-ray study of slowly cooled iron-copper-aluminium alloys. Part I—AIIoys rich in iron and copper, J. Inst. Metals, 65, 1939, s. 389.
• [17] BUŠNEV S.L., PAJUK A.V., KOROTAEV D.A., Starenie splavov med-cirkonij i med-aljuminijcirkonij, Fizika Metallov. i Metalloved., 37, 1974 s. 573-579.
• [18] BUTLER H., FLETCHER A.J., The decomposition of the phase in certain hypereutektoid copper-aluminium alloys, J. Inst. Metals, 98, 1970, s. 16-19.
• [19] BYDAŁEK A. W., KRÓL J., Wpływ rafinacji azotem stopu Cu-Al9 na atomowe uporządkowanie bliskiego zasięgu, Inżynieria Materiałowa, 14, 1993, s. 14-16.
• [20] CAUBEYRE D., PAGETTI-AIMONE L., TALBOT J., Étude electrochimiques des cuproaluminium dans les solutions chloureés, Mém. Scient. Rev. Métallurg., 69, 1972, s. 285-291.
• [21] ČERVJAKOV V.N., CHARKOVA L.V., PČELNIKOV A.P., LOSEV V.V., Korrozija aljuminievych bronz v chloroidnych rastvorach, Zaščita metallov, 26, 1990, s. 913-920.
• [22] CHEN C.H., LIU T. F., Phase transformations in Cu-14.2 Al-12.0Ni alloy, Scripta Mat., 47, 2002, s. 515-520.
• [23] COOK M., FENTIMAN W.P., DAVIS E., Observations on the structure and properties of wrought cooper-aluminium-nickel-iron alloys, J. Inst. Metals, 80, 1951-1952, s. 419-429.
• [24] COPE R.G., The tempering of martensite in copper-aluminium alloys, J. Inst. Metals, 87, 1958-1959, s. 330-337.
• [25] DAS S.K., RAVIKUMAR B., BHATTACHARYA D.K., CHATTORAJ I., Stress corrosion cracking in an Al-bronze chlorine gas regulating valve, Engineering Failure Analysis, 7, 2000, s. 229-237.
• [26] DELAEY L., LEFEVER I., Das Anlaßverhalten von martensitschen Kupfer-Aiuminium-Legierungen, Metall, 27, 1973, s. 1085-1090.
• [27] DIES K., Kupfer und Kupferlegirungen in der Technik, Springer-Verleg, Berlin 1967.
• [28] DUDZIŃSKI W., PĘKALSKI G., Tytan jako dodatek stopowy w dwuskładnikowych brązach aluminiowych, Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Wrocław-Szklarska Poręba 1994, s. 53-60.
• [29] DUTKIEWICZ J., MORGIEL J., SALWA J., Efect of titanium on the structure and mechanical properties of Cu-Al-Ti alloys, J. Mat. Sci., 19, 1984, s. 24-30.
• [30] DUVAL P., HAYMANN P., Etude du recuit d’alliages Cu—AI pour des compositions voisines de Cu3Al, Mém. Scient. Rev. Métallurg., 68, 1971, s. 55-61.
• [31] DUVAL P., HAYMANN P., Etude du recuit d'alliages cuivre-aluminium, II-Formation des phases X et α2 par recuit de la phase martensitique ß'1, Mém. Scient. Rev. Métallurg., 70, 1973, s. 159-164
• [32] ERDMANN-JESITZER F., LOUIS H., PETERSEN J., Kavitation von CuAl10 nach thermischer Vorbehandlung, Metall, 31, 1977, s. 59-63.
• [33] FORTINA G., LEONI M., Compertamento alla corrosione in ambiante marino dei bronzi di alluminio al cobalto, Metallurgia Italiana, 6, 1973, s. 363-368.
• [34] FRYDMAN S., GRZEGORZWICZ T., Własności mechaniczne brązu aluminiowego BA93 w niskich temperaturach, Rudy Metale, 36, 1991, s. 84-86.
• [35] FURRER P., WARLIMONT H. , Phasenumwendlungen in β-Cu-Al bei extrem rascher Abkühlung aus der Schmelze, Z. Metallkad., 64, 1973, s. 626-635.
• [36] GARWOOD R.D., Iron steel Inst., Spec. Raport No. 93, 1965, s. 90.
• [37] GAUDIG W., WARLIMONT H., Direkte Beobachtungen des Nahordnungszusten des und einer stabilen Überstrukturphase in α-Kupfer-Aluminium-Legirungen, Z. Metallkad., 60, 1969, s. 488-498.
• [38] GAUDIG W., WARLIMONT H., The stucture of short-range ordered α-Cu-Al alloys and new superlattice phase, Acta, Met., 26, 1978, s. 709-724.
• [39] GIGLA M., MORAWIEC H., Microstructure and properties of CuAlNi shape memory alloys, Arch. Nauki Mater., 16, 1995, s. 253-266.
• [40] GÓRNY Z, Odlewnicze stopy metali nieżelaznych, WNT, Warszawa 1992.
• [41] GRABOWSKI A. , Analiza procesów starzenia stopów Cu-AI-Co-Si bogatych w miedź, praca doktorska, Politechnika Wrocławska 1978.
• [42] GRENINGER A.B., The martensite transformation in beta copper-aluminium alloys, Trans.AIME, 133, 1939, s. 204.
• [43] GRIDNEV V., KURDIUMOV G., Prevrašcenija evtektoidnych splavach Cu-Al. Soobšč 3, Obratimye prevreščenija tverdogo rastrvora β w metastabilnom sostojanii, Żurn. Tech. Fiziki, 7, 1937, s. 2090-2102.
• [44] GRONOSTAJSKI J., Wpływ Co, Ti, Al i Zn na kinetykę i mechanizm przemian w fazach α i κ oraz na wlasności mechaniczne stopów Cu-Si, praca habilitacyjna, Politechnika Wrocławska 1967.
• [45] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ chromu na strukturę i niektóre wlasności obrobionych cieplnie brązów aluminiowych, praca doktorska, Politechnika Wrocławska 1973.
• [46] GRZEGORZEWICZ T., Odaluminiowanie brązów aluminiowych, Pr. Nauk. Inst. Technol. Nieorg. i Naw. Miner., PWr. 46, Konf. 27, Wroclaw 1998, s. 259-264.
• [47] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na odaluminiowanie brązu aluminiowego BA93, Materialy IV Krajowej Konferencji Korozyjnej, IChF PAN, Warszawa 1993, s. 285-288.
• [48] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na odporność korozyjną brązu aluminiowego CuAl10Ni5Fe4, Materialy Ogólnopolskiej Konferencji „Korozja'96" Teoria i Praktyka, Gdańsk 1996, s. 113-116.
• [49] GRZEGORZEWICZ T., Korozyjne pękanie brązów aluminiowych, Pr. Nauk. IMiMT PWr. 60, Konf. 8, Wrocław 1998, s. 108-115.
• [50] GRZEGORZEWICZ T., Struktura i wlasności mechaniczne obrobionego cieplnie brązu aluminiowego z dodatkiem chromu i cyrkonu, Rudy Metale, 34, 1989, s. 424-428.
• [51] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na strukturę i własności mechaniczne brązu aluminiowego CuAl8CrZr, Rudy Metale, 34, 1990, s. 176-179.
• [52] GRZEGORZEWICZ T., Odporność korozyjna bezniklowych brązów aluminiowych, Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Korozja 2002 „ProbIemy nowego tysiącIecia” Kraków 2002, Ochrona przed korozją, wydanie specjalne, s. 222-226.
• [53] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na umocnienie stopu CuAl11NiCrFe, Prace Nauk. IMiMT, PWr., Studia i Mat. 27, Wrocław 1988, s. 87-97.
• [54] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na niektóre własności stopu CuAl8Fe6Si, Praca niepublikowana, Politechnika Wrocławska 1964.
• [55] GRZEGORZEWICZ T., Charakterystyka odporności korozyjnej brązów aluminiowych z dodatkami chromu i cyrkonu, Rudy Metale, 40, 1995, s. 156-160.
• [56] GRZEGORZEWICZ T., Problemy obróbki cieplnej i cieplno-plastycznej stopów miedzi o wysokich własnościach wytrzymałościowych odpornych na korozję, Raport IMiMT PWr., seria SPR, Nr 39/1987, Wrocław 1987.
• [57] GRZEGORZEWICZ T., Wpływ obróbki cieplnej na własności mechaniczne i odporność korozyjną stopów Cu-Al-Cr-Zr, Raport IMiMT PWr., seria SPR, Nr 27/1989, Wrocław 1989.
• [58] GRZEGORZEWICZ T., FRYDMAN S., Analiza podstawowych własności mechanicznych i odporności na pękanie brązów CuAl8CrZr i CuAl9Fe3 w zakresie temperatur 293-77K, Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Szklarska Poręba 1994, s. 97-102.
• [59] GRZEGORZEWICZ T., FRYDMAN S., WOJCIECHOWSKI B., Własności mechaniczne brązu aluminiowego CuAl8CrZr w niskich temperaturach, Rudy Metale, 36, 1991, s. 174-177.
• [60] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN K., Wpływ chromu na pasywację obrobionych cieplnie brązów aluminiowych, Rudy Metale, 21, 1976, s. 253-258.
• [61] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN K., Wpływ niskich temperatur na własności brązu aluminiowego z dodatkiem chromu i cyrkonu, Rudy Metale, 37, 1992, s. 48-51.
• [62] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN R., Wpływ chromu na strukturę i własności brązu aluminiowego CuAl10, Materialy VIII Konferencji Metaloznawczej, Gliwice-Wisła 1974, s. 136-144.
• [63] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN R., Struktura i własności mechaniczne stopów Cu-Al-Cr po obróbce cieplno-plastycznej, Prace Nauk. IMiMT PWr., 33, 1977, s. 3-16.
• [64] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN R., Brąz aluminiowy, Patent PL z 12.03.1990 Nr 160787.
• [65] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN R., Brąz aluminiowy, Patent PL z 12.03.1990 Nr 160788.
• [66] GRZEGORZEWICZ T., HAIMANN K., DUDZIŃSKI W., Badania fraktograficzne obrobionych cieplnie brązów aluminiowych, Materialy VIII Konferencji Mikroskopii Elektronowej Ciała Stałego, Wrocław-SzkIarska Poręba 1993, s. 346-349.
• [67] GRZEGORZEWICZ T., KUŹNICKA B., Failure analysis of brass tubes of a heat exchanger, Prakt.Metallogr., 35, 1998, s. 148-154.
• [68] GRZEGORZEWICZ T., KUŹNICKA B., KRAJCZYK L., Modifying effect of zirconium on an aluminium-chromium bronze, Z. Metallkd., 91, 2001, s. 489-493.
• [69] GRZEGORZEWICZ T., KUŹNICKA B., WOJCIECHOWSKI B., Modyfikujące działanie cyrkonu na brązy aluminiowo-chromowe, II Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Szklarska Poręba 1996, s. 73-80.
• [70] HAIMANN R., Wpływ manganu na izotermiczny rozpad fazy ß w stopach Cu-Al o składzie zbliżonym do eutektoidalnego, Archiwum Hutnictwa, 9, 1964, s. 362-379.
• [71] HAIMANN R., KRAJCZYK A., Effect of cobalt on transformations in heat-treated aluminium bronze, Metals Technology, June 1980, s. 252-255.
• [72] HAIMANN R., KRAJCZYK A., Badania mikrotwardości faz stabilnych i metastabilnych w układzie Cu-Al-Co, Pr. Nauk. IMiMT PWr., 47, 1988, s. 3-11.
• [73] HAIMANN R., KRAJCZYK A, Wpływ składu chemicznego i obróbki cieplnej na własności wytrzymałościowe brązów aluminiowo-kobaItowych, Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Wrocław-Szklarska Poręba 1994, s. 103-110.
• [74] HAJDASZ M., Metale nieżelazne w przemyśle okrętowym, PrzegIąd Odlewnictwa, 4, 1993, s. 102-105.
• [75] HANSEN M., ANDERKO K, Constitution of Binary Alloys, Mc Graw-Hill, New York 1958.
• [76] HASAN F., JAHANAFROOZ A., LOMIER G.W., RIDLEY N., The morphology, crystallography, and chemistry of phases in as-cast nickel-aluminium bronze, Metall. Trans. A, 13A, 1982, s. 1337-1345.
• [77] HAYNES R., Some observations on isothermal transformations of eutetoid-aluminnum bronzes below their MS-temperatures, J. Inst. Metals, 83, 1954-1955, s. 357.
• [78] HELLIWELL B.J., WILLIAMS K.J., The effect of compositions on the susceptibility to stress corrosion of some wroight copperbase alloys, Metallurgia, 81, 1970, s. 131-135.
• [79] HUCIŃSKA J., GŁOWACKA M., Cavitation erossion of copper and copper-based alloys, Metall. Mater. Trans. A, 32A, 2001, s. 1325-1333.
• [80] HUNGER J., DIENST W., Elektronenmikroskopische Untersuchungen über den Zerfall martensitischer Phasen in Aluminiumbronzen mit 10 und 12% Al und Zusätzen von Nickel, Mangan und Eisen, Z. Metallkd., 51, 1960, s. 394-403.
• [81] HUSSEIN A. A., Structure-property relationships in dual-phase Cu-Al alloys: Part I. Individual phases, Metall. Trans. A, 13A, 1982, s. 837-846.
• [82] HYATT C.V., MAGEE K.H., BETANCOURT T., The effect of heat input on the microstructure and properties of nickel aluminium bronze laser clad a consumable of composition Cu-9,0AI-4,6Ni-3,9Fe-1,2Mn, Metall. Mater. Trans. A, 29A, 1998, s. 1677-1690.
• [83] JCPDS — International Centre for Diffraction Data, 1997
• [84] JEWETT R. P., MACK D.J., Further investigation of copper-aluminium alloys in the temperature range below the β ↔ α + ϒ2 eutectoid, J. Inst. Metals, 92, 1963-1964, s. 59-61.
• [85] KAINUMA R., TAKAHASHI S., ISHIADA K, Thermoelastic martensite and shape memory effect in ductile Cu-Al-Mn alloys, Metall Trans. A, 27A, 1966, s. 2187-2195.
• [86] KALKARNI S.D., Mechanism and kinetics of eutektoid reaction in Cu-AI system, Acta Met., 21, 1973, s. 1539-1546.
• [87] KAMINSKIJ E. , KURDJUMOV G., NEJMARK V., O prevraččenijach β-fazy v medno- aluminevych splavach, Żurn. Tech. Fiziki, 4, 1934, s. 1774-1775.
• [88] KHAN Q, DELAEY L, The effect grain size on the strength of Cu-Al β-martensite, Z. Metallkd., 60, 1969, s. 949-951.
• [89] KIM J.W., ROH D.W., LEE E.S., KIM Y.G., Effects on microstructure and tensil properties of a zirconium addition to a Cu-AI-Ni shape memory alloy, Metall. Trans. A, 21A, 1990, s. 741-744.
• [90] KOKORIN V.V., KOZLOVA L.E., TITENKO A.N., Temperature hysteresis of martensite transformation in againg Cu-Mn-Al alloy, Scripta Mat., 47, 2002, s. 499-502.
• [91] Korozja, t.1 i 2, Praca zbiorowa pod red. SHREIRA L.L., WNT, Warszawa 1966.
• [92] KOSELEV P.F., Mechaničeskije svojstva materialov dla kriogennoj techniki, Spravočnik posobie, Moskva 1971.
• [93] KÖSTER W., SPEIDEL M.O., Der Einfluß der Temperatur und der Korngröße auf die ausgeprgte Streckgrenze von Kupfelgierungen, Z. Metallkd., 56, 1965, s. 585-598.
• [94] KOWARSCH A., Wytrzymalość korozyjno-naprężeniowa wieloskładnikowych brązów manganowo-aluminiowych, Ochrona przed korozją, 28, 1985, s. 161-162.
• [95] KRAJCZYK A., Wpływ kobaltu na strukturę i niektóre własności mechaniczne cieplnie obrobionych brązów aluminiowych, praca doktorska, Politechnika Wrocławska 1976.
• [96] KRAJCZYK A., KRAJCZYK L., Badania przemiany perytektoidalnej w odkształconym plastycznie stopie Cu-10,66Al, Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Szklarska Poręba 1994, s. 133-138.
• [97] KURDJUMOV G. , Bezdiffuzionnye (martensitnye) prevraščenija v splavach, Żurn. Tech. Fiziki, 18, 1948, s. 999-1025.
• [98] KURDJUMOV G., MIRECKIJ V., STELLECKAJA T., Prevraščenija v evektoidnych splavach Cu-Al, soobšč.5. Struktura martensitnoj fazy ϒ’ i mechanizm prevraščenija β1 → ϒ’, Żurn. Tech. Fiziki, 5, 1935, s. 1959-1972.
• [99] KUWANO N., OGATA I., EGUHI T., Application of atomic potential to the effect of short range order in the α phase of Cu-AI alloys, Trans. JIM , 18, 1977, s. 807.
• [100] KUZNECOV M.G., FEDOROV V.N., RODNJANSKAJA A.A., NAYMOVA A.E., Issledovanie diagrammy sostojanija sistemy Cu-Cr-Zr, Cvetnaja metallurgija No. 1, 979, s. 95-98.
• [101] LANGER R., KAISER H., KAESCHE H., Zur Korrosion von binären CuAl-Legierungen in schwefelsäure., Wekst. und Korros., 29, 1978, s. 409-414.
• [102] LEBEDEV K.P., RAJNES L.S., ŠČEMETEV G.F., GORJAČEV A.D., Litejnye bronzy, Leningrad 1973.
• [103] LE MAITRE F., LéEYMONIE C., Étude des transformations en refroidissment continu l’ alliage U-A10, Mém. Scient. Rev. Métallurg., 65, 1968, s. 817-824.
• [104] LEONI M., Caratteristiche strutturali e meccanniche di bronzi di aluminio al cobalto, Metall Ital. 61, 1969, s. 602-610.
• [105] LINDEN G., Micostructures and mechanical properties of the phases in Cu-rich Cu-Al-alloys, Part I, Prakt. Metallogr., 9, 1972, s. 393-407.
• [106] LINDEN G. Microstructure and mechanical properties of the phases in Cu-rich Cu-Al-alloys, Part II. Prakt. Metallogr., 9, 1972, s. 457-469.
• [107] LINDEN G., A redtermination of the (α + β)-two-phase region in the Cu-AI system, Prakt. Metallogr., 9, 1972, s. 3-14.
• [108] ŁABUĆ L., WYSIECKI M., Complex aluminium bronze for casting of propeller screws, Archiwum Nauki o Materiałach, 9, 1988, s. 213-229.
• [109] LORIMER W.G., HASAN F., IQBAL J., RIDLEY N., Observation of microstructure and corrosion behaviour of some aluminium bronze, Br. Corros. J. , 21, 1986, s. 244-248.
• [110] LÜTJERING G., WARLIMONT H., Untersuchung von Ordnungsvorgängen an den Phasen Fe3Al und Cu3Al, Z. Metallkd., 56, 1965, s. 1-9.
• [111] MATVEEV V.V., JAROSLAVSKIJ G.Ja., ČAJKOVSKIJ B.S., KONDRATEV S.Ju, Splavy vysokogo dempfirovanija na mednoj osnove, Kiev 1986.
• [112] Mc KEOWN J., MENDS D.N., BALE E.S., MICHAEL A.D., The creep and fatigue properties of some wrought complex aluminium bronzes, J. Inst. Metals, 83, 1954-1955, s. 69-76.
• [113] MOR E. , SCOTTO V., TREVIS A., Dissolution anodique de quelques allioges de cuivre dans I’ eau de mer. Corrosion, 18, 1970, s. 67-74.
• [114] NIKOLAEV K.A., NOVIKOV I.A., ROZENBERG V.M., Chromovye bronzy, Metallurgija, Moskva 1983.
• [115] NISHIYAMA Z., KAJIWARA S., Electron microscopy study of the crystal structure of the martensite in a copper-aluminium alloy, Jap. J. Appl. Phys., 2, 1963, s. 478-486.
• [116] OHLA K, BENKlßER G. , The microstructures of spray formed complex aluminium bronzes, Special Edition of the Practical Metallographie, 32, 2001, s. 259-258.
• [117] PAGEITI-AIMONE L, TALBOT J., Etude electochimique das cupro aluminium binaires., Corrosion 18, 1970, s. 135-145.
• [118] PANIN V.E., ZENKOVA Z.K., FADIN V.P., Issledovanie javlenija uporajadočenija v splavach Cu-AI. 1.Odnorodnye tvardye rastvory, Fizika Metallov i Metalloved., 13, 1962, s. 86-92.
• [119] PANSERI C., LEONI M., Ricerche sui bronzi di alluminio complessi. II diagramma di stato tenario Cu-AI-Zr, Alluminio e Nuova Metallurgia, 33, 1964, s. 63-70.
• [120] PEARSON W.B., A handbook of lattice spacings and structures of metals and alloys, London 1967.
• [121] PĘKALSKI G., Korozja brązów aluminiowych, II Konferencja Dolnośląska, Stopy miedzi, Szklarska Poręba 1996, s. 133-151.
• [122] PĘKALSKI G., Wpływ składu chemicznego i obróbki cieplnej na korozję brązów aluminiowych, Ochrona przed korozją, 33, 1990, s. 290-294.
• [123] PLESSING J., ACHMUS CH., NEUHÄUSER H., SCHÖNFELD B., KOSTORZ G., Short-range order and the mode of slip in concetrated Cu-based alloys, Z. Metallkd., 88, 1977, s. 630-635.
• [124] PORUBAIX M., Wykłady z korozji elektrochemicznej, PWN, Warszawa 1978.
• [125] PROWANS S., WYSIECKI M., Wpływ żelaza na strukturę i przemiany fazowe brązów aluminiowych, Archiwum Hutnictwa, 17, 1972, s. 379-391.
• [126] PRZYSTUPIŃSKI H., Wpływ obróbki cieplnej na strukturę i własności bogatych w miedź stopów Cu-Al-Si, praca doktorska, Politechnika Wrocławska 1964.
• [127] RAČEV CH., STEFANOVA S., Spravočnik po korrozii, Moskva „Mir" 1982.
• [128] RAYNOR G.V., Annotatted Eqilibrium Diagram Serries, nr 4, Institute of Metals, London 1944.
• [129] ROHATGI A., VECCHIO K.S., GRAY III G.T., The influence of stacking fault energy on the mechanical behavior of Cu and Cu-Al alloys: Deformation twinning, work hardening, and dynamic recovery, Metall. Mater. Trans. A., 32A, 2001, s. 135-145.
• [130] ROMANKIEWICZ F., Wpływ modyfikacji na energię kawitacyjną i wskaźniki wytrzymałościowe brązu BA1032, Materiały Konferencji „RacjonaIne stosowanie metali nieżelaznych w gospodarce morskiej" Szczecin 1981, s. 78 za praca [106]
• [131] SCHÖNFELD B., ROELOFS H., MALIK A, KOSTORZ G., PLESSING J., NEUHÄUSER H., The microstructure of Cu-Al, Acta Mater., 44, 1996, s. 335-342.
• [132] SHALABY H.M., AL-HASHEM A., AL-MAZEEDI H, ABDULLAH H., Field and laboratory study of cavitaion corrosion of nickel aluminium bronze in sea water, Corros. J., 63, 1995, s. 63-70.
• [133] SMIRJAGIN A.P., SMIRJAGINA N.A., BELOVA A.V., Promyslennye cvetnye metally i splavy, Metallurgija, Moskva 1974.
• [134] SOLNCEV JU.P., STEPANOV G.A., Materialy v krigennej technikie, Spavočnik, Leningrad 1982.
• [135] SOORUDI A., DAVAMI P., AHMED Z., Effect of chromium addition on new corrosion-resistant aluminium bronze, Met. and Metal Form., 44, 1977, s. 63-66.
• [136] SPEIDEL M.O., WARLIMONT H., Festigkeit und Verformungsverhalten martensitisch umgewandelter Kunferlegierungen, Z. Matallkd., 59, 1968, S. 841-852.
• [137] Spravočnik metallista, t. 2, Praca zbiorowa pod red. RACHŠČTADA A.G., BROSTEMA V.A., Moskva 1976.
• [138] SÜRY P., OSWALD H.R., On the corrosion beh aviour of individual phases present in aluminium bronzes, Corr. Sci., 12, 1972, s. 77-90.
• [139] SWAN P.R., WARLIMONT H., The electren-metallography and cystallography of copper-aluminium martesites, Acta Met., 11, 1963, s. 511-527.
• [140] THOMAS D.L., Metastable system involving β et β1 phases in copper-aluminium alloys, J. Inst. Metals, 94, 1966, s. 250-254.
• [141] TIEGOT J., D.L., Les cupro-aluminium corroyés., Mém. Scient. Rev. Métallurg. 63, 1966, s. 699-706.
• [142] TITOV P.V., CHANDROS L.G., Vlijanie dobavok nikelja i marganca na martensitnoe prevraščenie v splave Cu-Al, Voprosy fiziki metallov i metallovedenija, Kiev 1962, s. 105—110.
• [143] TOKARSKI M. , Metaloznawstwo metali i stopów nieżelaznych w zarysie, Wyd. Śląsk 1986.
• [144] TOMAKIYO Y., KUWANO N, Structure of short-range order in α-Cu-18% at Al, J. Phys. Soc. Japan, 35, 1973, s. 618-619.
• [145] TURKIN V., FIEDOROVA J., Metalloviedienje i obrabotka cvietnych mietallov i splavov, Mietallurgizdat, Mosva 1957.
• [146] TUSCHY E., Nickel Aluminium bronzen, Thames Hause Milbank, Londyn 1962.
• [147] TUTHILL A.H., Guidelines for the use of copper alloys in seewater., Mater. Perform. , 26, 1987, s. 12-22.
• [148] UJMA J., BANASZKIWICZ A, DYSZY S., PACAŁOWSKI J., Porównanie odporności korozyjnej mosiądzu MA62 i brązów w syntetycznej wodzie morskiej, Rudy Metale, 38, 1993, s. 132-136.
• [149] VAN DE LEEST R.E., The indoor exposure of thin sputtered copper-aluminium films, Corros. Sci., 29, 1989, s. 497-506.
• [150] WARLIMONT H., DELAY L., Martensitic transformations in copper-silver-and gold based alloys., Oxford, New York, Toronto, Sydney 1974.
• [151] WASSERMAN G., Über die Umwandlunsvoränge in β-Aluminiubronze, Metallwirtschaft, 13, 1934, s. 133.
• [152] WEILL-COULY P. , Le bronze d’ aluminium et ses principales applications, Metallurgie 15, 1975, s. 101-110.
• [153] VEITH G., TRIEB L., AUBAUER H.P., An experimental method for demonstrating the heterogenity of short range orderd phasses (α-CuAl), Scripta Metall, 9, 1975, s. 737-742.
• [154] WENDORFF Z. , Przemiany izotermiczne brązów aluminiowych o składach zbliżonych do eutektoidalnego, Archiwum Hutnictwa 7, 1962, s. 317-332.
• [155] WENSCHOT P., A new nickel-aluminium bronze alloy with low magnetic permeability, Metall. Mater. Trans. A, 28A, 1997,s. 689-697.
• [156] WEST D.R., THOMAS D.L., Some observations on constitutional changes in copper-aluminium alloys at temperatures below that of the β ↔ α + ϒ2 eutektoid, J. Inst. Metals, 83, 1954-1955, s. 506.
• [157] WETTINCK E., The effect of thermomechanical treatment on the microstucture on mechanical properties of a Cu-Al alloy, Z. Metallkd. 63, 1972, s. 214-217.
• [158] VILLARS P., CALVERT D.L., Pearson’s handbook of crystallographic data for intermetallic phases, Vol. 1, 2, 3 ASM, Metals Park, Ohio 44073, 1986.
• [159] WYSIECKI M. , Wpływ składu chemicznego i budowy strukturalnej na własności użytkowe brązów aluminiowych wieloskładnikowych, Pr. Nauk. Inst. Bud. Masz. P. Szcz. 57, Szczecin 1976.
• [160] YE J., TOKONAMI M., OTSUKA K., Crystal structure analysis of ϒ’1 Cu-Al-Ni martensite using conventional X-rays and synchrotron radations, Metall. Mater. Trans. A, 21A, 1990, s. 2669-2678.
• [161] ZOU W.H., LAM C.W.H., CHUNG C.Y., LAI J.K.L., Microstructural studies of a Cu-Zn-Al shape-memory alloy with manganese and zirconium addition, Metall. Mater. Trans. A, 29A, 1998, s. 1865-1871.