Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań. Wybrane zagadnienia bezpieczeństwa w środowisku zbudowanym

• Autorzy: Czyński M.

Warianty tytułu

EN

Architecture in the space of human behaviour. Selected problems of safety in a build environment

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Przedmiotem analizy są wybrane elementy środowiska zbudowanego, które - głównie na skutek określonych decyzji i wyborów architekta - stają się stresorami. Dotyczy to struktur architektonicznych oraz planów zagospodarowania przestrzeni niezgodnych z biologicznymi mechanizmami zachowań oraz kulturowymi wzorcami użytkowania przestrzeni. Niedostosowanie rozwiązań do cech i potrzeb ludzkiego organizmu, poziomu sprawności i zdolności percepcyjnych wyzwala poczucie zagrożenia, dyskomfortu fizycznego i psychicznego, ogranicza swobodę i mobilność przestrzenną człowieka. Z tych samych względów stresorem może być także obecność innych osób w przestrzeni, jeśli stanowi ingerencję w nieformalną strukturę dystansów proksemicznych, narusza akceptowany system norm i wzorców zachowań, ingeruje w sferę życia prywatnego itp. W końcu przedmiotem badań są te miejsca (przestrzenie ucieczkowe i opresyjne), które ze względu na kumulację przestrzennych i społecznych stresorów można zaliczyć do kategorii patologii środowiska zbudowanego.

EN

Architecture is a form of human being cultural adaptation to life in natural and social environment. It is an art and a capability to shape the structure of barriers and spatial distances, which protect humans against unfavourable influence of environment, compensate for their biological deficits, and regulate the character and intensity of contacts with other concurrent users. Faults in the arrangement of space, functional-spatial arrangements and development plans often result in humans facing excessively high adaptive requirements. They become a cause of stress reactions, a feeling of discomfort and a threat to health and life. Stressing situations arise as a result of faulty structure of barriers and spatial distances having been created, which is incompatible with: genetic conditioning of human nature, physiological limitations of human organism as far as perception and capabilities are concerned, proxemic models of spatial behaviour, cultural models of space usage and social relations development. Sociobiology proves that humans have embedded, genetically programmed biological dispositions and an evolutionally selected repertoire of needs, inclinations and behaviours. A hypertrophy of human nature features are such behaviours as: territorialism, attachment to land of childhood, division into friends and strangers, and religion (sacralisation of environment and human life). The models of spatial environment shaped in conflict with those dispositions either contribute to destabilisation and degeneration of spatial behaviour culture, or are themselves adapted or replaced. Ergonomics allow for elimination of only those elements of physical environment, which are not adapted to the features of humans' organic space and their ability to perceive stimuli and information which are important for health and life. Proxemics introduce into the design the knowledge about micro-cultural models of spatial behaviour, with the meaning brought by spatial dissonances to social contacts. These models define the limits of human private and public spaces. The axiology of spatial behaviour by architecture users is focused on satisfying the needs of safety and personal freedom. These two values are equally valuable, but divergent. The need to have an own, safe shelter is accompanied by the need to live actively in an open environment, in the space without borders and barriers. Observations of different types of user intervention within the structure of objects and also the scope of character change in the arrangement and usage of space indicate that those needs are not fulfilled. The problem of living in architecture is also connected with the insufficiently fulfilled security needs. Built-up environement do not provide acceptable standards in the protection and defense against social life burdens, danger and pathology. An architect's duty is to distinguish the stressors which can be associated with architectural design and urban planning or in the structure of barriers and spatial distances which can, in consequence, have a negative influence on the users' perception of other people's presence and behavior. Social stressors can be intensified by the effects of spatial stressors. Stressors may include the following: openness of space, which can eliminate the protective function of architectural barriers; enclosed space which can isolate excessively and reduce the contact with someone's surroundings; inaccessible space which can segregate users in a repressive way; accessible space which does not protect against undesirable contact; confined space which can result in the inaccurate measurement of the number of users; overcrowded space connected with the deprivation of emotional comfort in social situations; closeness of structural elements in space, which causes an inconvenience for working objects; complexity and maze-like characteristics of space; monotony and emptiness in spatial arrangement, resulting in an individual's bewilderment or becoming lost in a built-up environement. Concentrations of stressors are connected with the common occurrence of spatial pathology in built-up environement. Exemplifications include passageways and evacuation zones. As far as behavior is concerned, they are the weakest example and yet important at the same time. In these spaces the process of degeneration of urban environment begins early, although their only functions are to direct mobility. They create favorable circumstances for rising crime and various kinds of social pathology. The ergonomic criteria for architectural space identification are the kinetic parameters of the human body and human vision. The arrangement of barriers and spatial distances, which encroaches human organic border is the stressor as well as the one which exposes humans to being in direct contact with building partitions. The former results in a willingness to escape, the latter becomes a trap, labyrinth or "no way out". A situation of oppression is connected with the invasion against human body, its integrity and dignity, physical pressure, or with blocking the freedom of mobility. Proxemics introduces the criteria of informal distances, which are kept by people unconsciously, while moving or passing by each other in passageways. The width of communicative spaces should take into account a potentially dangerous situation involving two strangers having a close encounter in conditions that are conducive to criminal behaviours i.e. at night, or in dark, empty, narrow or commonly accessible spaces. The width of comfortable and safe pedestrian paths will be different in private or public spaces. They are different behavioral spaces, having their own distinctive levels for causing stress. Reaction to existing stressors and pathological spaces within our environment are the self-defensive acts of architecture's users. Their aim is to intensify an informal space ownership and to raise passive safety standards (mental in everyday contact with others and/or active behavior in a dangerous situation). Among these acts there are not only different types of control, but also the aesthetic taming and cleaning of collective spaces. In areas with intensive housing development, especially those with numerous apartment buildings, inhabitants have a basic pattern of defensive behavior, namely modifications (rearrangement) of existing barriers and spatial distances. They consist of the reinforcement of isolating or defensive barrier function (i.e. partitions, building holes, borders) and in the extension of private territory through the appropriation of communal spaces, or in having indefinite territory status. On the one hand, these acts compensate for a lack of proper distance between private and public territories and on the other hand, through the isolation of intermediate half-private and half-public spaces, they compensate through lower isolation of territorial borders, holes and architectural barriers. These modifications also imply that the accessibility of space becomes limited and that undesirable social contact will be less frequent. Safety standards are becoming the criteria for social and economic stratification of built-up environement. A town today is divided into enclaves of safe, comfortable life and districts of poverty, which are technologically degraded and threatened by social pathologies. The architect's duty is to realize the standards for safe buildings, estates and towns, above all by focusing attention on self-defensive features of architectural spaces. This problem is connected with both the axiology and methodology of design, in which the contemporary and dominant strategies of spatial mobility (the accessibility and openness of space) should be counterbalanced by using certain strategies for creating safe, healthy and user-friendly surroundings.

Słowa kluczowe

PL

antropologia architektury; bezpieczeństwo w środowisku zbudowanym; stres środowiskowy; przestrzeń architektoniczna; socjologia miasta; aspekt społeczny; urbanistyka

• Wydawca: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej
• Czasopismo: Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej. Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego
• Rocznik: 2006
• Tom: Nr 587 (45)
• Strony: 3--355
• Opis fizyczny: Bibliogr. 259 poz., il., rys.

Twórcy

autor

Czyński M.

• Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Szczecińskiej

Bibliografia

• 1. Aaoutils CD-Rom: Design for all, awareness, inspiration, information, Aaoutils 2003, http://anhl.be/aaoutills
• 2. Alexander C., Notes on the synthesis of form, Cambridge, Mass., Harvard University Press 1964
• 3. Alexander C., The timeless way of building, New York, Oxford University Press 1979
• 4. Alexander C., Ishikawa S., Silverstein M., Jacobson M., Fiksdahl-King I., Angel S., A Pattern language, New York, Oxford University Press 1977
• 5. Altman I., Privacy: a conceptual analysis, Environment and Behavior 1976, 1
• 6. Argyle M., Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa, PWN 1999
• 7. Aries P., Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk, Marabut 1995
• 8. Aronson E., Wilson T. D., Alert R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań, Wyd. Zysk i Ska 1997
• 9. Atlas przestępczości w Polsce, red. A. Siemaszko, t. 2, Warszawa, Oficyna Naukowa 1999
• 10. Augé M., Orte und Nicht-Orte. Vorüberlegungen zu einer Ethnologie der Einsamkeit, Frankfurt am Main, Fischer Verlag 1994
• 11. Bailey J., The case history of a failure, Architectural Forum, 1965 dec.
• 12. Bańka A., Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Behawioralne podstawy projektowania, Poznań, Gemini 1999
• 13. Bańka A., Behawioralne podstawy projektowania architektonicznego, Poznań, Wyd. PP 1984
• 14. Bańka A., Historia badań dotyczących człowieka i środowiska w Polsce, w: Forma i przestrzeń w świadomości użytkowników i projektantów, w: Zachowanie, Środowisko, Architektura (2), Poznań, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 2003
• 15. Bańka A., Psychologiczna struktura projektowa środowiska. Studium przestrzeni architektonicznej, Poznań, Wyd. PP 1985
• 16. Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Warszawa, Wyd. Naukowe Scholar 2002
• 17. Barbieri U., Labyrinth and squere: the architectural story of Aldo van Eyck, Dutch Art and Architecture Today 1980, 7
• 18. Barker R. G., Ecological psychology. Concepts and methods for studying the environment of human behavior, Stanford, Stanford University Press 1968
• 19. Basista A., Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu, Warszawa, PWN 2001
• 20. Bauman Z., Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Kultury 1994
• 21. Beaujeu-Garnier J., Chabot G., Zarys geografii miast, Warszawa, PWE 1971
• 22. Bechtel R. B., Environment and behavior, Sage Publications 1997
• 23. Bell P. A., Greene Th. C., Fischer J. D., Baum A., Environmental psychology, New York, Holt, Rinehart & Winston 1990
• 24. Benjamin W., Paryż II Cesarstwa, w: Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, Poznań, Wyd. Poznańskie 1996
• 25. Berlin I., Dwie koncepcje wolności i inne eseje, Warszawa, Res Publica 1991
• 26. Bielicki T., Nierówności społeczne w Polsce w ocenie antropologa, Warszawa, Nauka Polska 1992
• 27. Biologiczne i społeczne uwarunkowania kultury, red. J. Kmita, K. Łastowski, Warszawa—Poznań, PAN 1992
• 28. Bishop G. D., Psychologia zdrowia, Wrocław, Wyd. Astrum 2000
• 29. Bollnow O. F., Mensch und Raum, Stuttgart, W. Kohlhammer 1990
• 30. Bökmann D., Sicherheit und Mobilität in der Siedlungsentwicklung, Perspektiven 1994, 3
• 31. Bökemann D., Theorie der Raumplanung, München, R. Oldenbourg 1982
• 32. Bratton W., Knobler P., Przełom, Poznań, Media Rodzina 2000
• 33. Brozi K. J., Antropologia wartości, Lublin, Wyd. UMCS 1994
• 34. Bunke P., Schule und Gewalt — Netzwerk gegen Gewalt w: Kriminalprävention in Stadtteilen mit besonderem Ereuerungsbedarf, Dortmund, Schriften ILS 1997
• 35. Burszta W. J., Antropologia kultury, Poznań, Wyd. Zysk i Ska 1998
• 36. Bühler H., Papp S., Körper, Raum, Wirkung. Bewertung des Raumes. IV Seminar, Münster, FHS 1997
• 37. Cackowski Z., Życie ludzkie jako dobro i miara wartości, Studia Filozoficzne 1978, 4
• 38. Calhoun J. B., Population density and social pathology, Scientific American 1962, 206
• 39. Campbell B., Ekologia człowieka, Warszawa, PWN 1995
• 40. Canetti E., Masa i władza, Warszawa, Czytelnik 1996
• 41. Capra F., Tao fizyki, Kraków, Nomos 1994
• 42. Charytonowicz J., Ergonomia, ekologia i architektura (Ergonomics, ecology and architecture), Zastosowania Ergonomii 1997
• 43. Chermayeff S., Alexander C., Toward new architecture of humanism. Community and privacy, Garden City, New York, Doubleday 1969
• 44. Choay F., L'urbanisme, Utopies et réalités. Une anthologie, Paris, Ed. du Seuil 1965
• 45. Cichy-Pazder E., Humanistyczne podstawy kompozycji miast. Wybrane aspekty percepcyjne i behawioralne, Kraków, OKUP PK 1998
• 46. Cirlot J. E. Słownik symboli, Kraków, Znak 2000
• 47. Colquhoun J., Design out crime. Creating safe and sustainable communities, Oxford, Elsevier, Architectural Press 2004
• 48. Considérat V., Descripction du phalanstére et considérations sociales sur l'architectonique, Paris, Ed. De la Villette 1979
• 49. Crouch S., Shaftore H., Flemming R., Bezpieczne mieszkanie, dom i osiedle, Warszawa, Arkady 2001
• 50. Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t. II, Warszawa, PWN 1965
• 51. Czekaj K., Wódz J., Patologia społeczna w aglomeracji miejskiej Górnego Śląska, Katowice 1993
• 52. Czyński M., Accessibility and attainance of social space, Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej 1992, 465
• 53. Czyński, M., Architektura jako kultura kształtowania barier i dystansów przestrzennych. Mat. Konferencji pt. „Metamorfozy architektury", Gdańsk, WAPG 1996
• 54. Czyński M., Architektura— myślenie w żywiole wartości, Mat. II Kongresu Architektury Polskiej, Wrocław, ZO SARP 2002
• 55. Czyński M., Behawioralne aspekty w rehabilitacji zabudowy mieszkaniowej — przykłady szczecińskie, w: Problemy modernizacji zasobów mieszkaniowych. Mat. Konferencji, Szczecin, 2001, Wyd. PS 2001
• 56. Czyński M., Desakralizacja miasta, w: Mat. konferencji naukowej z okazji jubileuszu Prof. S. Latoura pt. „Miasto — historia i współczesność", Szczecin, Wyd. PS 2001
• 57. Czyński M., Przestrzeń bezpieczna, Architektura — Murator 1997, 3
• 58. Czyński M., Przyczółek Grochowski — obserwacje po latach, w: Teoria a praktyka w architekturze współczesnej, Mat. III Sympozjum KAiU PAN, Rybna 1998, Gliwice, Wyd. PŚ 1998
• 59. Czyński M., Stres w środowisku zbudowanym, Mat. Sympozjum pt. „Architektura i technika a zdrowie", Gliwice, WAPŚl., CIBPŚl 2003
• 60. Czyński M., Uwagi na marginesie wydarzeń w Usti nad Łabą, w: Gra o przestrzeń, Mat. V Sympozjum KAiU PAN, Rybna 2000, Gliwice, Wyd. PŚ
• 61. Czyński M., Wartościowanie w badaniach struktur architektonicznych, Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej 1987, 351
• 62. Czyński M., Źródła ideologii architektonicznych, Mat. I Sympozjum KAiU PAN, PŚ pt. „Teoria a praktyka w architekturze współczesnej", Rybna 1996, Gliwice, Wyd. PŚ 1996
• 63. Czyński M., Ostrowska M., Stoma A., Toward creation of the social space, in: Bioarchitecture — social problems, Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej 1992, 465
• 64. Czyński M., Wojtkun G., Ergonomia w kształtowaniu najbliższego otoczenia człowieka, Mat. Konferencji Nauk.-Techn., Szczecin, ZSB 1997
• 65. Delumeau J., Angst im Abendland. Die Geschichte kollektiver Ängste im Europa des 14. bis. 18. Jahrhunderts, t.l, Reinbek bei Hamburg, Rowehlt 1985
• 66. Derrida J., Pismo filozofii, Kraków, Inter Esse 1993
• 67. Domachowski W., Przewodnik po psychologii społecznej, Warszawa, PWN 1999
• 68. Eco U., Dzieło otwarte, Warszawa, Czytelnik 1973
• 69. Egenter N., Anthropologie Architecturale — Série de Recherches, vols.1: L’Actualite du Primitif en Architecture, Lausanne, Ed. Structura Mundi 1992
• 70. Egenter N., Habitat research and architectural anthropology — Why do we need a general framework?, II International Conference: First World — Third World, Duality and Coincidence in Traditional Dwellings and Settlements, Okt. 4—7 1990, Berkeley, Univ. of California 1990
• 71. Egenter N., Towards an architectural anthropology, 13th International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences, Mexico City, Mexico 1993
• 72. Eisenstein S., Glass house, Notizen zu einem Filmprojekt w: Eisenstein in Deutschland, Berlin, Akademie der Künste 1998
• 73. Eliade M., Sacrum, mit, historia, Warszawa, PIW 1970
• 74. Eliade M., Traktat z historii religii, Łódź, Opus 1993
• 75. Elzenberg H., Wartość i człowiek, Toruń 1966
• 76. Encyklopedia socjologii, t. 1—4, Warszawa, Oficyna Naukowa 1998
• 77. Environmental stress, red. G. W. Evans, New York, Cambridge University Press 1982
• 78. Evans R., Bentham's Panopticon. An incident in the social history of architecture, Architectural Association Quarterly 1971, 3
• 79. Eyck van A., Labyrinthine clarity, Situationist Times 1963, 4, October
• 80. Fernandez-Galiano L., El labirinto y la vida: Aldo van Eyck 1918—1999, Arquitectura viva 1999, 64, Jan/Feb
• 81. Foucault M., Andere Räume, w: Stadt-Räume. Die Zukunft des Städtischen, Frankfurter Beiträge, red. M. Wentz, t. 2, Frankfurt am Main, Campus Verlag 1991
• 82. Foucault M., Nadzorować i karać, Warszawa, Aletheia 1998
• 83. Fougeyrollas P., Cloutuer R., Proposition québécoise de classification: processus de production du handicap, Québéc, Comité Québécoise sur la CIDIH 1996
• 84. Franus E., Stratyfikacja celów i zadań ergonomii, Ergonomia 1982, t. 5, 1—2,
• 85. Fuks W., Kombi-biuro — przyszłość czy moda?, Magazyn Budowlany 1998, 1
• 86. Füeg F., Von Mitteln und Grenzen der Architektur, Werk, Bauen+Wohnen 1980, 4
• 87. Gehlen A., W kręgu antropologii i psychologii społecznej, Warszawa, Czytelnik 2001
• 88. Gifford R., Environmental psychology. Principles and practice, Boston, Allyn & Bacon 1987
• 89. Glass D., Singer J., Urban stress, New York, Academic 1972
• 90. Goffman E., Strategic interactions, Philadelphia, University of Pennsylvania Press 1969
• 91. Goffman E., Relations in public, New York, Harper 1971
• 92. Goldzamt E., Architektura zespołów śródmiejskich i problemy dziedzictwa, Warszawa, PWN 1956
• 93. Gołaszewska M., Istota i istnienie wartości. Studium o wartościach estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej, Warszawa, PWN 1990
• 94. Goryński J., Mieszkanie wczoraj, dziś i jutro, Warszawa, Wiedza Powszechna 1973
• 95. Goryński J., Polityka przestrzenna, Warszawa, PWE 1982
• 96. Hall E. T., Bezgłośny język, Warszawa, PIW 1987
• 97. Hall E. T., Poza kulturą, Warszawa, PWN 1984
• 98. Hall E. T., Ukryty wymiar, Warszawa, PIW 1976
• 99. Hansen O., Estetyka Formy Otwartej i problem kształcenia, Architektura 1967, 4
• 100. Hansen O., Forma Otwarta, Przegląd Kulturalny 1969, 5
• 101. Hansen O., Linearny System Ciągły, Architektura 1970, 4—5
• 102. Hansen O., Osiedle Przyczółek Grochowski w Warszawie, Architektura 1971, 10
• 103. Hauziński A., Mapy poznawcze środowiska zamieszkania zagrożonego przestępczością, Poznań, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 2003
• 104. Heigl F., Raumbildungen in Städtebau, Baumeister 1968, 5
• 105. Heimsath C., Behavioral architecture. Toward an accountable design process, New York, McGraw-Hill Book Company 1977
• 106. Hillier B., Hanson J., The social logic of space, Cambridge, Cambridge University Press 1984
• 107. Hoffman von A., Why they built the Pruitt-Igoe project, Harvard Taubman Center for State and Local Government, Harvard University 1998, http://ksgwww.harvard.edu
• 108. Ingarden R., Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków, Wyd. Literackie 1966
• 109. Jacobs J., Death and life of american cities, New York, Randon House 1961
• 110. Jałowiecki B., Miasto i społeczne problemy urbanizacji, Warszawa, PWN 1972
• 111. Jałowiecki B., Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa, KiW 1988
• 112. Jałowiecki B., Znaczenie przestrzeni, Studia Socjologiczne 1991, 1—2
• 113. Jencks C., Le Corbusier — tragizm współczesnej architektury, Warszawa, WAF 1982
• 114. Jencks C., Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa, WAF 1987
• 115. Jencks C., The language of post-modern architecture, London, Rizzoli 1977
• 116. Kail E., Kleedorfer J., Wem gehört der öffentliche Raum — Frauenalltag in der Stadt, Wien, Böhlau 1991
• 117. Kamiński S., Jak uporządkować rozmaite koncepcje wartości, w: O wartościowaniu w badaniach literackich red. S. Sawicki, W. Panas, Lublin, KUL 1986
• 118. Kapuściński R., Imperium, Warszawa, Czytelnik 1993
• 119. Kasper B., Die Angst aus Räumen. Untersuchungen von Angst in den Städten und von kommunalen Strategien zur Auseinandersetzung mit städtischen Angsträumen, Kassel, Universität Gesamthochschule 1998
• 120. Kelling G. L., Coles C. M., Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań, Media Rodzina 2000
• 121. Kępiński A., Lęk, Warszawa, PZWL 1987
• 122. Kępiński A., Melancholia, Kraków, WL 2001
• 123. Kępiński A., Psychopatie, Warszawa, PZWL 1977
• 124. Kleyff Z., Konkretystyczna analiza dziedziny architektury, Zagadnienia Naukoznawstwa 1977, 4
• 125. Kleyff, Z., Przyczynek do systematyzacji narzędzi, Zagadnienia Naukoznawstwa 1973, 2
• 126. Kleyff Z., Typologia i ogólne warunki środowiskowe dla czynności umysłowych, Warszawa, Prace IKŚ, PWN 1974
• 127. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa, PWN 1981
• 128. Knapp M. L., Nonverbal communication in human interaction, New York, Holt, Rinehart, Winston 1978
• 129. Kocowski T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Wrocław, Ossolineum, Wyd. PAN 1982
• 130. Koenne W., Überlegungen zur Bedeutung und zum Gebrauch des Begriffs „Sicherheit", Perspektiven 1994, 3
• 131. Kolipiński J., Systemy przestrzenne jako środowisko człowieka, Warszawa, PAN 1980
• 132. Kołakowski L., Odwet sacrum w kulturze świeckiej, w: Cywilizacja na ławie oskarżonych, Warszawa, Res Publica 1990
• 133. Kołakowski L., Wieś utracona, w: Cywilizacja na ławie oskarżonych, Warszawa, Res Publica 1990
• 134. Kose U., Licka L., Sicherheit und Stadtplanung, Perspektiven 1994, 3
• 135. Krebs J. R., Davies N. B., Wprowadzenie do ekologii behawioralnej, Warszawa, PWN 2001
• 136. Krier L., Architektura. Wybór czy przeznaczenie, Warszawa, Arkady 2001
• 137. Kroeber A. L., Istota kultury, Warszawa, PWN 1973
• 138. Król-Bać K., Wpływ uwarunkowań fizjologicznych na kształtowanie najbliższego otoczenia człowieka. Refleksje i syntezy, Prace Naukowe Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej 1992, 28, Monografie, 16
• 139. Kuryłowicz E., Projektowanie uniwersalne, Warszawa, CEBRON 1996
• 140. Lazarus R. S., Patterns of adjustment, New York, McGraw-Hill 1975
• 141. Lehne W., Bangenmachen gilt nicht— Kriminalität und Unsicherheit in der Großstadt, Hamburg, IfKS 1996
• 142. Lenartowicz K., Architektura społeczeństwa obywatelskiego. Spojrzenie w przyszłość, Zachowanie, Środowisko, Architektura, t. 1, red. A. Bańka, Poznań, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 1998
• 143. Lenartowicz K., Laboratorium psychologii architektury: Daniela Libeskinda Muzeum Żydowskie w Berlinie, w: Forma i przestrzeń w świadomości użytkowników i projektantów, Zachowanie, Środowisko, Architektura, t. 2, red. A. Bańka, Poznań, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 2003
• 144. Lenartowicz K., O psychologii architektury. Próba inwentaryzacji badań, zakres przedmiotowy i wpływ na architekturę, Kraków, Wyd. PK 1992
• 145. Lévi-Stauss C., Antropologia strukturalna, Warszawa, PIW 1970
• 146. Lévi-Stauss C., Spojrzenie z oddali, Warszawa, PIW 1993
• 147. Liebeskind D., Między liniami, Architektura— Murator 2000, 5
• 148. Lorenz K., Tak zwane zło, Warszawa, PIW 1996
• 149. Lüchinger A., Strukturalismus in Architektur und Städtebau, Stuttgart, Kramer Verlag 1981
• 150. Lynch K., The image of the city, Cambridge Mass., MIT Press 1960, wersja francuska: L'image de la Cité, Paris, Dunod 1969
• 151. Makarewicz J., Demokratyzacja nowoczesnych społeczeństw, Kraków, Księgarnia L. Frommera 1913
• 152. Malinowski A., Strzałko J., Antropologia, Warszawa, PWN 1985
• 153. Mauss M., Szkic o sezonowych przemianach społeczeństwa Eskimosów, w: Socjologia i antropologia, Warszawa, PWN 1970
• 154. McCormick E. J., Antropotechnika — przystosowanie konstrukcji maszyn i urządzeń do człowieka, Warszawa, WNT 1964
• 155. Merton R. K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa, PWN 1982
• 156. Mikes G., Jak projektować miasto w: Jak być Brytyjczykiem, Szczecin, Glob 1991
• 157. Milgram S., The experience of living in cities, Science 1970, 167
• 158. Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, Warszawa, PWN 1980
• 159. Miś A., O genezie współczesnego antyhumanizmu, w: Derridiana, red. B. Banasiak, Kraków, Inter Esse 1993
• 160. Mitscherlich A., Der Unwirtlichkeit unserer Städte. Anstiftung zum Unfrieden, Frankfurt am Main, Suhrkamp 1965
• 161. Morawski S., W labiryncie aksjologicznym, w: O wartościowaniu w badaniach literackich, red. S. Sawicki, W. Panas, Lublin, Wyd. KUL 1986
• 162. Mumford L., The city in history, New York, Harcourt, Brace 1961
• 163. Newman O., Community of interest, New York, Doubledey, Anchor Press 1981
• 164. Newman O., Creating defensible space, Institute for Community Design Analysis. US. Department of Housing and Urban Development, Office of Policy Development and Research 1996, www.huduser.org/publications
• 165. Newman O., Defensible space. Crime prevention through urban design, New York, The Macmillan Company 1972
• 166. Niezabitowska E., Jakość mieszkania w „blokowisku", Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej 1996, 33
• 167. Niezabitowski A., Architektura a symbolika archetypów kulturowych, Wrocław, Ossolineum 1981
• 168. Niezabitowski A., Struktura przestrzenna miasta a poczucie bezpieczeństwa. Architektoniczne komponenty stresu środowiskowego, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej 1996, 33
• 169. Niezabitowski A., Świadomość przestrzeni, Mat. V Sympozjum KAiU PAN, PŚ pt. „Gra o przestrzeń", Rybna 2000, Gliwice, Wyd. PŚ 2000
• 170. Niezabitowski A., Niezabitowska E., Badania jakościowe w architekturze i urbanistyce, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej 1996, 33
• 171. Norberg-Schulz Ch., Existence, space aArchitecture, London, Studio Vista 1971
• 172. Norberg-Schulz Ch., Meaning in western architecture, New York, Praeger 1975
• 173. Nowa Karta Ateńska 1998. Zasady planowania miast przyjęte przez Europejską Radę Urbanistów, Biuletyn Informacyjny, ZG TUP 1998
• 174. Nowicka E., Człowiek i terytorium, w: O społeczeństwie i teorii społecznej. Księga pamięci S. Ossowskiego, Warszawa, PWN 1985
• 175. Nowicka E., Świat człowieka— świat kultury, Warszawa, PWN 1998
• 176. Okoń J., Paluszkiewicz L., Psychologia inżynieryjna, Warszawa, PWN 1966
• 177. Ostrowska M., Człowieka rzeczywistość przestrzenna, Szczecin, AOW 1991
• 178. Ostrowska M., Czynniki bioarchitektoniczne jako kryteria wartości, Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej 1982, 188
• 179. Otto K., Die Stadt von Morgen, Berlin, Verlag Gebrüder Mann 1956
• 180. Paquot T., Habiter l'Utopie. La familistére Godin a Guise, Paris, Ed. De la Villette 1982
• 181. Pelissier A., Jaques Derrida — La deconstruction un project, Techniques et Architecture 1988, X—XI
• 182. Pęski W., Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Warszawa, Arkady 1999
• 183. Przestrzeń i społeczeństwo — z badań ekologii społecznej, red. Z. Pióro, Warszawa, KiW 1982
• 184. Psychologia organizacji przestrzeni środowiska mieszkaniowego. Psychology of the housing environmen: habitaty 2003, red. Z. Bać, Prace Naukowe Politechniki Wrocławskiej 2004, Architektura Mieszkaniowa, 4
• 185. Puzyna C., Wpływ właściwości akustycznych środowiska na orientację przestrzenną, Warszawa, PWN 1983
• 186. Rapoport A., Built form and culture, New York, Englewood-Cliffs 1969, wyd. francuskie: Pour une anthropologie de la maison, Paris, Dunod 1972
• 187. Riepe M., Brain activation during human navigation, Nature Neuroscience z 3.04.2000
• 188. Riesman D., Glazer N., Denney R., Samotny tłum, Warszawa, PWN 1971
• 189. Rokeach M., The nature of human values, New York, The Free Press 1973
• 190. Rosenau H., Boullée and visionary architecture, New York, Harmony Books 1976
• 191. Rydet Z., O zapisie socjologicznym, Polska Sztuka Ludowa, Konteksty 1997, 1—2
• 192. Rzymkowski A., Ekosystem miast, Architektura 1970, 4—5
• 193. Sadowski A., Wieloetniczność w mieście, w: Stare i nowe struktury społeczne w Polsce. Miasto, red. I. Machaj, J. Styk, t. 1, Lublin, UMCS 1994
• 194. Sadowski B., Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warszawa, PWN 2001
• 195. Saile D. G., Architecture and cultural change: Essays in built form and culture research. School of Architecture and Urban Design, University of Kansas 1986
• 196. Saint-Hilaire P., de, L 'univers secret du labyrinthe, Paris, Ed. R. Laffont 1992
• 197. Schivelbusch W., Lichtblicke. Zur Geschichte der künstlichen Helligkeit im 19. Jahrhundert, München, C. Hanser 1983
• 198. Schnell A., Sehen und Gesehen — Werden, Arch+ 1998, 144—145
• 199. Sennett R., Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, Gdańsk, Marabut 1996
• 200. Sennett R., Verfall und Ende des öffentlichen Lebens. Die Tyrranei der Intimität, Frankfurt am Main, Fischer Verlag 1996
• 201. Seyle H., Stres okiełznany, Warszawa, PIW 1977
• 202. Simmel G., Mentalność mieszkańców wielkich miast, w: Socjologia, Warszawa, PWN 1975
• 203. Simmel G., Obcy w: Socjologia, Warszawa, PWN 1975
• 204. Situational crime prevention: Successful case studies, red. R. V. Clark, Albany, New York, Harrow and Heston 1997
• 205. Sławińska J., Ekspresja sił w nowoczesnej architekturze, Warszawa, Arkady 1969
• 206. Sławińska J., Ruchy protestu w architekturze współczesnej, Wrocław, OW PWr 1995
• 207. Smithson A., Smithson P., The philosophy of the doorstep and the cluster city, London, Golden Line Project 1951—53
• 208. Sommer R., Personal space. The behavioral basis of design, New York, Prentice-Hall Englewood Cliffs 1969
• 209. Sommer R., The distance for comfortable conversation: A further study, Sociometry 1962, 25
• 210. Stokols D., Altman I., Handbook of environmental psychology, New York,Wiley 1987
• 211. Storey M. F., Mace R, L., Mueller J. L., The universal designs file. Designing for people of all ages and abilities, North Carolina State University 1998
• 212. Stransky D. W., Gated communities as public entitles, Las Vegas, University of Nevada 2000
• 213. Strzałko J., Henneberg M., Piontek J., Wstęp do ekologii populacyjnej człowieka, Poznań, Wyd. U AM 1976
• 214. Styk J., Aksjologia chłopskiej migracji w: Stare i nowe struktury społeczne w Polsce. Miasto, red. I. Machaj, J. Styk, t. 1, Lublin, UMCS 1994
• 215. Sulima R., Antropologia codzienności, Kraków, Wyd. UJ 2000
• 216. Syrkus H., Ku idei osiedla społecznego, Warszawa, PWN 1976
• 217. Szacki J., Spotkania z utopią, Warszawa, Iskry 1980
• 218. Szewczuk W., Atlas psychologiczny, Warszawa, PWN 1976
• 219. Sztompka P., Socjologia wizualna, Warszawa, PWN 2005
• 220. Taylor S. E., Positive illusions: Creative self-deception and the healthy mind, New York, Basic Books 1989
• 221. Thiel P., La notation de 1'espace, du mouvement et de 1'orientation, L'Architecture d'Aujourd'hui 1969, 145
• 222. Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków, Znak 1993
• 223. Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Kraków, Wyd. UJ 2000
• 224. Tobolczyk M., Narodziny architektury, Warszawa, PWN 2000
• 225. Tolman E. C, Zachowania celowe u zwierząt i ludzi, Warszawa, PWN 1995
• 226. Tołwiński T., Urbanistyka. Budowa miasta współczesnego, t. 2, Warszawa, Trzaska, Evert i Michalski 1948
• 227. Trautsolt-Kleyff K., Portret Polaka we wnętrzu, Architektura 1988, 3
• 228. Tschumi B., Architecture and disjunction, Cambridge, Mass., MIT Press 1996
• 229. Tuan Y.-F., Przestrzeń i miejsce, Warszawa, PIW 1987
• 230. Tzonis A., Vers un envirinnement non—oppressif, Paris, Ed. P. Madraga 1976
• 231. Ulrich R., View through a window may influence recovery from surgery, Science 1984, 224
• 232. Universal design edu on-line, www.udeducation.org
• 233. Vidler A., The architectural uncanny. Essays in the modern unhomely, Cambridge, Mass., MIT Press 1992
• 234. Vigarello G., Historia zdrowia i choroby, Warszawa, Volumen 1997
• 235. Waligórski A., Antropologiczna koncepcja człowieka, Warszawa, PWN 1973
• 236. Wallis A., Miasto i przestrzeń, Warszawa, PWN 1977
• 237. Wallis A., Przestrzeń jako wartość, w: Naród — Kultura — Osobowość. Księga poświęcona Profesorowi J. Chałasińskiemu, Wrocław, Ossolineum 1983
• 238. Wallis A., Socjologia i kształtowanie przestrzeni, Warszawa, PIW 1971
• 239. Wallis A., Socjologiczne aspekty społeczności osiedlowych, w: Socjologia i kształtowanie przestrzeni, Warszawa, PIW 1971
• 240. Walsh K., Neuropsychologia kliniczna, Warszawa, PWN 2000
• 241. Wejchert K., Miasto na warsztacie, Warszawa, Arkady 1969
• 242. Wejchert K., Przestrzeń wokół nas, Katowice, Fibak Noma Press 1993
• 243. Wigley M., Constant's new Babylon, Rotterdam, Witte de With, Center for Contenporary Art l998
• 244. Wigley M., The architecture of deconstruction: Derrida's haunt, Cambridge, Mass., MIT Press 1995
• 245. Wilson E. O., O naturze ludzkiej, Warszawa, PIW 1988
• 246. Wilson E. O., Sociobology: The new synthesis, Cambridge, Mass., Belknap Press of Harvard University Press 1975, wyd. popularne polskie: Socjobiologia, Poznań, Wyd. Zysk i Ska 2000
• 247. Włodarczyk J., Czynnik czasu w kształtowaniu nowych zespołów mieszkaniowych, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej 1991, 16
• 248. Wojtowicz R., Modernizacja warunków pracy w przemyśle, Warszawa, KiW 1984
• 249. Wojtowicz R., Zarys ergonomii technicznej, Warszawa, PWN 1977
• 250. Wolański N. i inni, Antropometria inżynieryjna, Warszawa, KiW 1975
• 251. Woleński J, Aksjologia i metodologia, w: Etyka zawodowa ludzi nauki, red. J. Goćkowski, K. Pigoń, Wrocław, PAN, Ossolineum 1991
• 252. Wódz J., Problemy patologii społecznej w mieście, Warszawa, PWN 1989
• 253. Wódz J., Z zagadnień organizacji życia społecznego w osiedlu, Katowice, ŚIN 1982
• 254. Wójcik D., Ostrowska K., Teorie kryminologiczne, Warszawa, PWN 1986
• 255. Zeidler-Janiszewska A., Dryfujący flâneur, czyli o sytuacjonistycznej transformacji doświadczenia miejskiej przestrzeni, w: Przestrzeń, filozofia i architektura, red. E. Rewers, Poznań, Wyd. Fundacji Humaniora 1999
• 256. Zevi B., Apprendre a voir l’architecture, Paris, Ed. de Minnuit 1959
• 257. Zimbardo P. G., Psychologia i życie, Warszawa, PWN 1999
• 258. Zimmermann B., Odbudowa dzielnicy Bronx, w: Problemy modernizacji zasobów mieszkaniowych, Mat. Konf. Szczecin, Wyd. PS 2001
• 259. Złowodzki M., Technologiczne i środowiskowe projektowanie architektury biur, Kraków, Wyd. PK 1997