Działka lokacyjna w strukturze średniowiecznych miast małopolskich. XIII-wieczne lokacje miejskie na obszarze dawnego księstwa oświęcimsko-zatorskiego

• Autorzy: Malik R.

Warianty tytułu

EN

Settlement plot in the structure of medieval cities in Lesser Poland. 13th-century urban foundations in the territory of the former Duchy of Oświęcim and Zator

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Zakres naszej wiedzy na temat działki lokacyjnej, jej wielkości i wymiarów, a następnie przełożenia tych danych na budowę strukturalną planu miasta średniowiecznego w skali Małopolski nie przedstawia się w sposób imponujący. Jeszcze gorzej wygląda to w przypadku dawnego księstwa oświęcimskiego, a następnie oświęcimsko-zatorskiego. Stąd zainteresowanie autora tą problematyką. Metodę, którą zastosowano do przeprowadzenia tego typu badań, opracował w latach 60. XX wieku Janusz Pudełko. W wyniku jej zastosowania udało się ustalić wielkości działek pierwotnych, czyli rozmierzanych w momencie lokacji miasta w takich układach urbanistycznych jak Oświęcim, Kęty i Zator. Wszystkie trzy ośrodki lokowane były w II połowie XIII wieku. Utworzone przy okazji ich lokacji działki należą do działek nowego typu, o froncie wynoszącym 50 stóp w przypadku Zatora i 45 stóp w przypadku Oświęcimia i Kęt. Były one rozmierzane albo nowym wzorcem miary stopowej wynoszącym około 29,3 cm (Oświęcim i Kęty), albo starą wielkością charakterystyczną dla okresu wcześniejszego i wynoszącą 32 cm długości (Zator). Drugi wymiar stosowanych działek był różny. Zidentyfikowane głębokości działek XIII-wiecznych lokacji z obszaru dawnego księstwa oświęcimskiego wahały się w granicach od 125 stóp dla stopy długości 32 centymetrów i działki o froncie szerokości 50 stóp do 135 i 195 stóp odpowiednio dla działek 45-stopowych w Oświęcimiu i Kętach, rozmierzonych stopą długości 29,3 cm. Ustalenia te wydają się być zbieżne z wynikami badań J. Pudełki prowadzonymi nad średniowieczną działką śląską, której drugi wymiar był zazwyczaj pełną wielokrotnością jej szerokości. Interesująco w tym kontekście przedstawia się przełożenie tych ustaleń na zastosowane przy okazji lokacji badanych tu ośrodków plany. Wszystkie bez wyjątku prezentują ten sam typ. Są to plany proste, zgeometryzowane i regularne, w których działka lokacyjna umieszczana jest w prostych ciągach trzymających się zazwyczaj jednej drogi lub ulicy.

EN

The range of our knowledge concerning the issue of a settlement plot, its size and dimensions, and then converting the data into the structural plan of a medieval town, in case of Lesser Poland does not look very impressive. It looks even worse in the case of the former Duchy of Oświęcim, and later the Duchy of Oświęcim and Zator - hence the author's interest in the issue. The method applied in order to carry out that kind of research was worked out by Janusz Pudełko in the 1960s. As a result of using the method, it was possible to establish the sizes of the primary plots, namely those measured out at the time of the city foundation in such urban layouts as Oświęcim, Kęty and Zator. All the three centres were founded in the 2nd half of the 13th century. The plots applied on the occasion of their location belong to the new type plots with their front measuring 50 feet in the case of Zator, and 45 feet in the case of Oświęcim and Kęty. They were measured out either using the new standard of a foot unit measuring approximately 29,3 cm. (Oświęcim and Kęty), or using the old unit characteristic for the previous period and equal to 32 cm of length (Zator). The other dimension of the used plots was varied. Identified depths of plots from the 13-century locations in the former Duchy of Oświęcim varied between 125 feet, where one foot equalled 32 centimetres and the plot front 50 feet wide, up to 135 and 195 feet respectively for 45-foot wide plots in Oświęcim and Kety measured out using the standard foot 29.3 cm long. Those findings seem to coincide with the results of research by J. Pudełko conducted on the medieval plot in Silesia the other dimension of which was usually a full multiple of its width. In this context it is certainly interesting to transfer those findings onto the plans used while founding the centres discussed here. All of them, without exception, represent the same type. They are simple plans, geometricised and regular, in which the settlement plots were located in simple rows usually sticking to one route or street.

Słowa kluczowe

PL

działka lokacyjna; miasto średniowiczne

EN

settlement plot; medieval city

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2012
• Tom: Nr 31
• Strony: 68--77
• Opis fizyczny: Bibliogr. 22 poz., rys.

Twórcy

autor

Malik R.

• Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Katedra Historii Architektury, Urbanistyki i Sztuki Powszechnej.

Bibliografia

• [1] J. Pudełko, Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast średniowiecznych w oparciu o zagadnienie działki, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki (dalej KAiU), t. IX, 1964, z. 1, s. 13-27.
• [2] J. Pudełko, Działka lokacyjna w strukturze przestrzennej średniowiecznych miast śląskich XIII wieku, KAiU 1964, t. IX, z. 2, s.115-136.
• [3] W. Grabski, Ze studiów nad zabudową mieszkalną średniowiecznego Krakowa, Teka Komisji Architektury i Urbanistyki (dalej TKAiU), 1968, s. 190 i 203.
• [4] A. Berdecka, Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333-1370), Studia i materiały z historii kultury materialnej, T. LV, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
• [5] K. Wejchert, Miasteczka polskie jako zagadnienie urbanistyczne, Warszawa 1947.
• [6] T. Zagrodzki, Analiza rozplanowania starego miasta w Warszawie, KAiU 1956, z. 3, s. 225;
• [7] T. Zagroszki, Zagadnienia proporcji w urbanistyce niektórych miast pomorskich, Studia Pomorskie I, Wrocław– Kraków 1957.
• [8] T. Zagrodzki, Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza. Studia Wczesnośredniowieczne, t. V, z. 1, Wrocław – Warszawa – Kraków 1962.
• [9] T. Kozaczewski, Z zagadnień urbanistycznych Środy Śląskiej, KAiU 1962, t. 7, z. 4.
• [10] T. Kozaczewski, Środa Śląska, Wrocław 1965.
• [11] T. Kozaczewski, O programie, wielkości i układzie przestrzennym małego śląskiego miasta średniowiecznego [w:] Sztuka i ideologia XIII wieku, pod red. P. Skubiszewskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.
• [12] T. Kozaczewski, Średniowieczny układ miejski w Sobótce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej 1972.
• [13] T. Kozaczewski, Wielkość i program budowy miasta średniowiecznego, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1972.
• [14] Ze studiów nad rozplanowaniem Poznania lewobrzeżnego. O układzie i wielkości parcel w średniowiecznym Poznaniu, [w:] Powstanie i rozwój Starego Miasta w Poznaniu do XV wieku, Poznań 1977, s. 323-376.
• [15] M. Chorowska, Metodologia badań średniowiecznego miasta na przykładzie Świdnicy. Kamienica, parcela, plan, [w:] Poznavani a dokumentace historickych staveb, Svornik, 4, Sbornik prispevku ze 4 konference stavebnehistorickeho pruzkumu, Podebrady, 31.5.-3.6.2005. Praha, Unicornis 2006, s. 137-149.
• [16] M.M. Wańkowicz, Rola działki miejskiej w procesie lokacyjnym na przykładzie miasta Dzierżoniowa, Wiadomości Konserwatorskie, nr 20/2006, s. 53-59.
• [17] B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, Cz. I. Miasta Ziemi Krakowskiej chronologia procesów osadniczych i typologia układów urbanistycznych, Cz. II. Katalog układów urbanistycznych, Kraków 2004.
• [18] J. Malczewski, Miasta między Wisłoką a Sanem do początków XVI wieku, Rzeszów 2006, s. 260-285.
• [19] J. Spros, Podział dzielnicowy Polski wg Statutu Bolesława Krzywoustego ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy senioralnej, Słupsk 1978, s. 105.
• [20] R. Malik, Oświęcim. Charakterystyka układu lokacyjnego miasta oraz jego rozwój przestrzenny w okresie średniowiecza, Czasopismo Techniczne, Z. 1-A/1994, s. 89-122.
• [21] Codex diplomaticus Poloniae, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858, T. III, nr 51.
• [22] R. Malik, Kęty. Uwagi o rozwoju przestrzennym miasta w okresie średniowiecza, [w:] Studia z historii architektury i urbanistyki, Prace Naukowe Zakładu Historii Architektury, Urbanistyki i Sztuki Powszechnej Politechniki Krakowskiej, Kraków 1999, s. 177-196.