Municipal waste dumps as the microbiological threat to the natural environment

• Autorzy: Frączek K. , Ropek D.

Warianty tytułu

PL

Zagrożenia mikrobiologiczne środowiska przyrodniczego związane z funkcjonowaniem składowisk odpadów komunalnych

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Municipal waste dumps are one of the biggest potential treats to the people’s health. The collection of waste in the waste dump effects not only the soil, green areas, surface and groundwater degradation, but also in spreading the gas, dust and microbiological contamination in the atmosphere, which can cause serious threat to human health and life. This threat is mainly related to: microorganisms, odors, gas (biogas) emission, noise caused by the car transport, infrastructure and the waste dump’s equipment, outflow of the soaking water from the municipal waste layer and its migration to the watercourses, possibility of the soil contamination by the chemicals and physical pollutants which leads to aggravation of the vegetative conditions. Microbiological analyses related to the municipal waste dumps’ functionality shows the real danger from the waste dumps towards the environment and to people. Municipal waste dump can impact the nearby citizens’ health by pollution of all natural environment’s compartments, such as: air, water and soil not only with chemical but also with microbiological factors. Therefore it seems to be advisable to carry out the complex research on microorganisms’ occurrence in different locations nearby the municipal waste dump. Health effects related to human exposure to environmental pollutants nearby the municipal waste dumps should be one of the priorities for the public health research. Knowledge of the actual state in the given area is crucial to assume if the local population is „especially exposed” to the potential harmful factors emitted by the waste dumps.

PL

Składowiska odpadów komunalnych są jednym z ważniejszych potencjalnych źródeł zagrożeń dla zdrowia człowieka. Efektem gromadzenia odpadów na składowiskach jest degradacja otaczających gleb, wód powierzchniowych i podziemnych, zieleni w pobliżu składowisk odpadów, a także rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń gazowych, pyłowych i mikrobiologicznych w atmosferze, które mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. Związane jest to przede wszystkim z: emisją mikroorganizmów, odorów, gazów - biogaz, emisją hałasu powodowanego przez transport samochodowy i sprzęt obsługujący składowisko; ponadto wypływem odcieków ze złóż odpadów komunalnych i ich migracją do cieków wodnych. Łączy się to z możliwością skażenia okolicznych gleb zanieczyszczeniami chemicznymi, fizycznymi prowadzącymi m.in. do pogorszenia warunków wegetacyjnych roślin uprawnych, degradacji krajobrazu oraz emisją egzotoksyn. Analiza badań mikrobiologicznych związanych z funkcjonowaniem składowisk odpadów komunalnych wskazuje na istnienie realnego zagrożenia ze strony składowisk odpadów komunalnych dla środowiska przyrodniczego oraz dla samego człowieka. Oddziaływanie składowiska odpadów na zdrowie ludzi zamieszkujących przyległe tereny może następować poprzez zanieczyszczenia wszystkich komponentów środowiska naturalnego, tj. powietrza, wody i gleby nie tylko czynnikami chemicznymi, ale także mikrobiologicznymi. Dlatego wydaje się celowe prowadzenie kompleksowych badań dotyczących występowania drobnoustrojów w różnych środowiskach w rejonie składowisk odpadów komunalnych. Skutki zdrowotne związane z narażeniem ludzi na zanieczyszczenia środowiskowe w pobliżu składowisk odpadów komunalnych powinny być jednym z priorytetów w zakresie zdrowia publicznego. Znajomość stanu faktycznego na danym terenie jest bardzo istotna, aby stwierdzić, czy populacja lokalna jest „szczególnie narażona” na potencjalne czynniki szkodliwe emitowane przez składowiska.

Słowa kluczowe

EN

bioaerosol; microorganisms; pollution; municipal waste landfill site

PL

bioaerozol; mikroorganizmy; zanieczyszczenia; składowisko odpadów komunalnych

• Wydawca: Towarzystwo Chemii i Inżynierii Ekologicznej
• Czasopismo: Ecological Chemistry and Engineering. S
• Rocznik: 2011
• Tom: Vol. 18, nr 1
• Strony: 93--110
• Opis fizyczny: Bibliogr. 128 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Frączek K.

autor

Ropek D.

• Department of Microbiology, University of Agriculture, al. A. Mickiewicza 24/28, 30-058 Kraków,

Bibliografia

• [1] Lema J.M., Mendez R. and Blazquez R.: Characteristics of landfill leachates and alternatives for their treatment. Water, Air, and Soil Pollut., 1988, 40, 223-250.
• [2] Yu H.W., Samani Z., Hanson A. and Smith G.: Energy recovery from grass using two-phase anaerobic digestion. Waste Manage., 2002, 22, 1-5.
• [3] Zagroda B. and Olańczuk-Neyman K.: Ochrona i rekultywacja podłoża gruntowego. Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2001, 30-32.
• [4] Ashford S.A., Visvanathan C., Hausain N. and Chomsurin Ch.: Design and construction of engineered municipal solid waste landfills in Thailand. Waste Manage., 2000, 18, 462-470.
• [5] Kocwa-Haluch R., Lemek M. and Czachor M.: Ocena oddziaływania wysypisk odpadów komunalnych na jakość mikrobiologiczną powietrza. Materiały Konferencyjne - Rozkład i Korozja Mikrobiologiczna Materiałów Technicznych. Łódź 2001, 138-141.
• [6] Żygadło M.: Gospodarka odpadami komunalnymi. Wyd. Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 1999.
• [7] Giusti L.: A review of waste management practices and their impact on human health. Waste Manage., 2009, 29, 2227-2239.
• [8] Barabasz W., Jaśkowska M., Kultys H. and Flak K.: Składowiska odpadów a bioróżnorodność mikroorganizmów w powietrzu atmosferycznym aglomeracji krakowskiej. Przemiany Środowiska Naturalnego a Ekorozwój. Wyd. TBPŚ Geosfera, Kraków 2001, 155-170.
• [9] Radecki W.: Nowa ustawa o odpadach - cz. I. Zagadnienia podstawowe. Probl. Ekol., 2001, 5, 183-189.
• [10] Siedlecka E.M., Downar D. and Bojanowska I.: Nowe przyjazne środowisku technologie składowania odpadów stałych. Chem. Inż. Ekol., 2001, 8(7), 731-740.
• [11] Bulc T.G. and Slak A.S.: Ecoremediations - a new concept in multifunctional ecosystem technologies for environmental protection. Desalination, 2009, 246, 2-10.
• [12] Barabasz W., Marcinowska K., Bis H., Chmiel M., Frączek K., Grzyb J., Pawlak K., Flak K., Kornaś G., Kulty H. and Król T.: Wpływ wysypiska odpadów komunalnych w Baryczy k/Krakowa na mikrobiologiczne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. Gospodarka odpadami komunalnymi. Materiały VI Konferencji Naukowo-Technicznej 1999, 201-219.
• [13] Szymański K.: Migracja metali ciężkich w strefie aeracji i saturacji podłoża wysypiska. Gosp. Wod., 1994, 1, 53-56.
• [14] Włodkowic D. and Pilc L.: Badania ekotoksykologiczne odcieków ze składowiska odpadów komunalnych w Suchym Lesie k. Poznania. Techniczne i społeczne aspekty gospodarki odpadami. Materiały III Forum Gospodarki Odpadami. Poznań 1999, 477-481.
• [15] Yang K., Zhou X-N., Yan W-A., Hang D-R. and Steinmann P.: Landfills in Jiangsu province, China, and potential threats for public health: Leachate appraisal and spatial analysis using geographic information system and remote sensing. Waste Manage., 2008, 28, 2750-2757.
• [16] Adani F., Scatigna L. and Genevini P.: Biostabilization of mechanically separated municipal solid waste fraction. Waste Manage. Res., 2000, 18, 471-477.
• [17] Zach A., Binner E. and Latif M.: Improvement of municipal solid waste quality for landfilling by means of mechanical-biological pretreatment. Waste Manage. Res., 2000, 18, 25-32.
• [18] Douwes J., Thorne P., Pearce N. and Heederik D.: Bioaerosol health effects and exposure assessment: progress and prospects. Ann. Occupat. Hygiene, 2003, 47(3), 187-200.
• [19] Ray M.R., Roychoudhury S., Mukherjee G., Roy S. and Lahiri T.: Respiratory and general health impairments of workers employed in a municipal solid waste disposal at an open landfill site in Delhi. Int. J. Hygiene Environ. Health, 2005, 208, 255-262.
• [20] Sironi, S., Capelli L., Ce´ntola P., DelRosso R. and Grande M.: Odour emission factors for assessment and prediction of Italian MSW landfills odour impact. Atmos. Environ., 2005, 39, 5387-5394.
• [21] Gworek B., Barański K., Czarnomyski K., Porębska G. and Sienkiewicz J.: Metoda oceny ryzyka dla zdrowia ludzi przy podejmowaniu decyzji o budowie obiektów uciążliwych dla środowiska. Ochr. Środow. Zasob. Natural., 2000, 20, 41-58.
• [22] Tolvanen O.K.: Airborne bio-aerosols and noise in a dry waste treatment plant in Pietarsaari, Finland. Waste Manage. Res., 2001, 19, 108-114.
• [23] Kumar D. and Alappat B.J.: Evaluating leachate contamination potential of landfill sites using leachate pollution index. Clean Techn. Environ. Policy, 2005, 7, 190-197.
• [24] Mendoza F.J.C. and Izquierdo A.G.: Environmental risk index: A tool to assess the safety of dams for leachate. J. Hazard. Mater., 2009, 162, 1-9.
• [25] Grabowski Z.: Monitoring a kształtowanie strefy oddziaływania wokół składowisk odpadów komunalnych. Metody badań powietrza, wody i gleby wokół składowisk odpadów. Politechnika Krakowska, Kraków 1996, 25-31.
• [26] Dutkiewicz J., Tucker J., Burrel R., Olenchock S.A., Schwegler-Berry D., Keller G.E., Ochmańska B., Kaczmarski F. and Skórska C.: Ultrastructure of endotoxin produced by Gram-negative bacteria associated with organic dust. Appl. Microbiol., 1992, 15, 474-485.
• [27] Carpenter D.O., Suk W.A., Blaha K. and Cikrt M.: Hazardous waste in Eastern and Central Europe. Environ. Health Perspect., 1996, 104, 144-248.
• [28] Gaj K., Cybulska H., Knop F., Mech J., Mendyka B. and Robaszkiewicz J.: Składowiska odpadów komunalnych jako źródło emisji zanieczyszczeń powietrza. Chem. Inż. Ekol., 1999, 6(4), 337-344.
• [29] Traczewska T.M. and Karpińska-Smulikowska J.: Wpływ składowiska odpadów komunalnych na jakość mikrobiologiczną powietrza. Ochr. Środow., 2000, 2(77), 35-38.
• [30] Vilavert L., Nadal M., Inza I., Figueras M.J. and Domingo J.L.: Baseline levels of bioaerosols and volatile organic compounds around a municipal waste incinerator prior to the construction of a mechanical-biological treatment plant. Waste Manage., 2009, 29, 2454-2461.
• [31] Libudzisz Z. and Kowal K.: Mikrobiologia techniczna. Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 2000.
• [32] Krzysztofik B.: Mikrobiologia powietrza. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1992.
• [33] Albrecht A., Fischer G., Brunnemann-Stubbe G., Jackel U. and Kampfer P.: Recommendations for study design and sampling strategies for airborne microorganisms, MVOC and odours in the surrounding of composting facilities. Int. J. Hygiene Environ. Health, 2008, 211, 121-131.
• [34] O’Gorman C.M. and Fuller H.T.: Prevalence of culturable airborne spores of selected allergenic and pathogenic fungi in outdoor air. Atmos. Environ., 2008, 42, 4355-4368.
• [35] Ossowska-Cypryk K.: Zastosowanie mikroorganizmów wskaźnikowych do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza w otoczeniu oczyszczalni ścieków przemysłowych. Gaz, Woda i Techn. Sanit., 1991, 6, 105-110.
• [36] Rosas I., Calderon C., Ulloa M. and Lacey J.: Abundance of airborne Penicillium CFU in relation to urbanization in Mexico City. Appl. Environ. Microbiol., 1993, 59, 2648-2652.
• [37] Nowak A., Przybulewska K. and Litwińczuk M.: Próba oceny wpływu oddziaływania składowiska odpadów komunalnych w Sierakowie k/ Szczecina na mikroflorę gleby. Ekologiczne aspekty mikrobiologii gleby. AR, Poznań 1998, 233-241.
• [38] Nielsen B.H., Nielsen E.M. and Breum N.O.: Seasonal variation in bioaerosol exposure during biowaste collection and measurements of leaked percolate. Waste Manage. Res., 2000, 18, 64 -72.
• [39] Roszak Z.T. and Wilkusz W.: Monitoring oddziaływania składowisk odpadów komunalnych na środowisko w świetle projektowanych zmian przepisów ochrony środowiska. Ochr. Powiet. Probl. Odpad., 2001, 35, 235-240.
• [40] Di Giorgio C., Krempff A., Guiraud H., Binder P., Tiretf C. and Dumenil G.: Atmospheric pollution by airborne microorganisms in the city of Marseilles. Atmos. Environ., 1996, 30, 155-160.
• [41] Kock M., Schlacher R., Pichler-semmelrock F.P., Reinthaler F.F., Eibel U., Marth E. and Friedl H.: Airborne microorganisms in the metropolitan area of Graz, Austria. Cent. Eur. J. Public. Health, 1998, 6(1), 25-28.
• [42] Horner W.E., Helling, Salvaggio J.E. and Lehrem S.B.: Fungal allergens. Clinic. Microbiol. Rev., 1995, 8(2), 161-179.
• [43] Lis D., Pastuszka J.S. and Ulfig K.: Mikrobiologiczna jakość powietrza w pomieszczeniach administracyjno-biurowych wysypiska odpadów komunalnych na przykładzie Miejskiego Zakładu Składowania Odpadów w Sosnowcu. Ochr. Powiet. Probl. Odpad., 1999, 5, 199-202.
• [44] Pastuszka J.S., Paw K.U., Lis D.O., Wlazło A. and Ulfig K.: Bacterial and fungal aerosol in indoor environment in Upper Silesia, Poland. Atmos. Environ., 2000, 34, 3833-3842.
• [45] Nevalainen A., Willeke K., Liebhaber F., Pastuszka J., Burge H. and Henningson E.: Bioaerosol Sampling. Aerosol Measurement: Principles, Techniques and Applications, eds. K. Willeke, I.P. Baron. Van Nostrand Reinhold, New York, 1993, 471-492.
• [46] Pastuszka J.S.: Narażenie na aerozole ziarniste, włókniste i biologiczne (bakterie i grzyby mikroskopijne) populacji generalnej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Prace Naukowe Instytutu Inżynierii Ochrony Środowiska Politechniki Wrocławskiej 73, serie: Monografie 40. Oficyna Wyd. Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2001.
• [47] Kolarzyk E., Stepniewski M. and Adamska-Skula M.: The heath of inhabitants living in the immediate vicinity of the municipal dumping - Grodnu of Cracow. Polish J. Environ. Stud., 1998, 7(6), 331-335.
• [48] Nowak A., Przybulewska K. and Tarnowska A.: Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza na terenie Szczecina w różnych porach roku. Drobnoustroje w środowisku. Występowanie, aktywność i znaczenie. AR, Kraków 1997, 527-549.
• [49] Rahkonen P., Ettala M., Laukkanen M. and Salkinoja-Salonen M.: Airborne microbes and endotoxins in the work environment of two sanitary landfills in Finland. Aerosol. Sci. Technol., 1990, 13, 505-513.
• [50] Schlegelmilch M., Herold T., Streese J., Hensel A. and Stegmann R.: The potential to reduce emissions of airborne microorganisms by means of biological waste gas treatment systems. Waste Manage., 2005, 25, 955-964.
• [51] Sykes P., Jones K. and Wildsmith J.D.: Managing the potential public health risks from.bioaerosol liberation at commercial composting sites in the UK: An analysis of the evidence base. Conservat. Recycling, 2007, 52, 410-424.
• [52] Borowski S.: Rola wysypisk odpadów komunalnych i oczyszczalni ścieków w kształtowaniu bioaerozolu powietrza atmosferycznego. Materiały Konferencyjne - Rozkład i Korozja Mikrobiologiczna Materiałów Technicznych. Łódź 2001, 142-147.
• [53] Barabasz W. and Albińska D.: Porównanie warunków aerosanitarnych na terenie trzech składowisk odpadów komunalnych w zależności od ich wielkości i czasu eksploatacji. Gospodarka Odpadami Komunalnymi. Materiały X Konferencji Naukowo-Technicznej. Gdańsk-Helsinki 2004, 207-227.
• [54] Kulig A. and Ossowska-Cypryk K.: Problematyka badań mikrobiologicznych w ocenach oddziaływania na środowisko obiektów komunalnych - zagadnienia metodyczne. Probl. Ocen Środow., 1999, 1(4), 51-58.
• [55] Pahren H.R.: Microorganisms in municipal solid waste and public Heath implications. Critical Rev. Environ. Control., 1987, 17(3), 187-228.
• [56] Uflig K.: Grzyby chorobotwórcze w odpadach komunalnych. Gaz, Woda i Techn.. Sanit., 1986, 60(5), 101.
• [57] Barabasz W., Frączek K., Grzyb J., Marcinowska K., Bis H., Chmiel M., Barabasz J., Kosińska B., Fertig P., Kultys H., Flak K. and Kornaś G.: Wpływ wielkości składowiska odpadów i czasu jego eksploatacji na Materiały VIII Konferencji Naukowo-Technicznej 2002, 19-38.
• [58] Szadkowska-Stańczyk I.: Zagrożenia i skutki zdrowotne narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne pracowników zakładów gospodarki odpadami. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2007.
• [59] Niemiec W. and Szymborski W.: Monitoring składowiska odpadów w Krynicy. Przegl. Komunal., 2000, 6(105), 61-66.
• [60] Pillai S.P., Widmem K.W., Dowd S.E. and Ricke S.C.: Occurrence of airborne bacteria and patogen indicators during land application of sewage sludge. Appl. Environ. Microbiol., 1996, 62, 296-299.
• [61] Ivens U.I., Ebbehøj N., Poulsen O.M. et al: Relation between season, equipment, and job function and gastrointestinal problems among waste collectors. Occupat. Environ. Med., 1997, 54, 861-867.
• [62] Poulsen O.M., Breum N.O. and Ebbehøj N.: Collection of domestic waste. Review of occupational health problems and their possible causes. Sci. Total Environ., 1995, 170, 1-19.
• [63] Sigsgaard T., Malmros P. and Nersting L.: Respiratory disorders and atopy in Danish refuse workers. Amer. J. Respir. Critical Care Med., 1994, 149, 1407-1412.
• [64] Jones A.P.: Indoor air quality and health. Atmos. Environ., 1999, 33, 4535-4564.
• [65] Shaffer B.T. and Lighthart B.: Survey of culturable airborne bacteria at four diverse locations in Oregon:urban, rural, forest and coastal. Microbiol. Ecol., 1997, 34, 167-177.
• [66] Zaremba M.L. and Borowski J.: Mikrobiologia lekarska. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.
• [67] Tong Y.: Solar radiation has a lethal effect on natura populations of culturable outdoor atmospheric bacteria. Atmos. Environ., 1997, 31, 897-900.
• [68] Takahashi T.: Airborne fungal colony - forming units in outdoor and indor environments in Jokohama, Japa. Mycopathologia, 1997, 139, 1, 23-33.
• [69] Fierer N., Liu Z., Rodrıguez-Hernandez M., Knight R., Henn M. and Hernandez M.T.: Short-term temporal variability in airborne bacterial and fungal populations. Appl. Environ. Microbiol., 2008, 74(1), 200-207.
• [70] Cvetnić Z. and Pepeljnjak S.: Distribution and mycotoxin-producing ability of some fungal isolates from the air. Atmos. Environ., 1997, 31, 491-495.
• [71] Adamiak W., Kołwzan B. and Sarowska J.: Qualitative assessment of the bioaerosol in the surroundings of Maślice landfill in Wrocław. Environ. Protect. Eng., 2001, 27, 27-42.
• [72] Gravesen S., Frisvad J.C. and Samson R.A.: Microfungi, Munksgaard. Copenhagen, Denmark 1994.
• [73] Alexopoulos C.J., Mims C.W. and Blackwell M.: Introductory Mycology. John Wiley&Sons, New York - Chichester - Brisbane - Toronto - Singapore 1996.
• [74] Bennett J.W.: Mycotoxins, mycotoxicoses, mycotoxicology and mycopathologia. Mycopathologia, 1987, 100, 3-5.
• [75] Smyk B.: Występowanie i ekotoksykologia grzybów. Ekologizm w ochronie zdrowia. PAN, Komisja Ochrony Zdrowia Społecznego, Ossolineum, Kraków 1989, 213-231.
• [76] Smyk B.: Grzyby toksynotwórcze a zagrożenia ekotoksykologiczne środowisk przyrodniczych. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 1996, XXIV, 113-114.
• [77] Domingo J.L. and Nadal M.: Domestic waste composting facilities: A review of human health risks. Environ. Int., 2009, 35, 382-389.
• [78] Coulombe R.A.: Biological action of mycotoxins. J. Dairy Sci., 1993, 76(3), 880-891.
• [79] Flannigan B.: Microbial aerosols in buildings: origins, health, implications and controls. Materiały Konferencyjne Rozkład i Korozja Mikrobiologiczna Materiałów Technicznych. Łódź 2001, 11-27.
• [80] Creasian D.A., Thurman J.D., Wannemacher R.W. and Bunner D.L.: Acute inhalation toxicosis of T-2 mycotoxin in the rat and guinea pig. Atmos. Environ., 1990, 20, 549-552.
• [81] Bogacka E. and Matkowski K.: Wpływ grzybów na zdrowie ludzi. Mikol. Lek., 2001, 8, 175-178.
• [82] Mantle P.G.: Plant Surface Micro-Organisms as Sources of Compounds Toxic for Humans and Domestic Animals. Aerial Plant Surface Microbiology, eds. C.E. Morris, P.C. Nicot, C. Nguyen-The. Plenum Press, New York 1996, 221-232.
• [83] Ropek D. and Frączek K.: Wpływ składowiska odpadów komunalnych w Tarnowie na występowanie chorób i szkodników bobu (Vicia faba maior). Acta Agr. Silv. Ser. Agr., 2004, 42, 401-408.
• [84] Kulikowska D. and Klimiuk E.: The effect of landfill age on municipal leachate composition. Bioresour. Technol., 2008, 99, 5981-5985.
• [85] Drzał E., Kozak E., Kucharski B., Podgórski L., Streb M., Suchy M. and Synoś A.: Fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne zagrożenia środowiska przez odpady. PIOŚ, Bibl. Monit. Środow., Warszawa 1995.
• [86] Staniszewski S. and Flaczyk Z.: Oddziaływanie wysypisk odpadów na otaczające środowisko glebowe. Mat. III Konf. Nauk.-Tech. z cyklu „Ochrona Środowiska, Ochrona gleb”. Rybnik, Ustroń 1992.
• [87] Czachor M.: Wpływ metabolitów wybranych grzybów toksynotwórczych na niektóre mikroorganizmy glebowe i rośliny uprawne. Acta Agr. et Silv., Ser. Agr., 1985, XXIV, 85-93.
• [88] Smyk B.: Mikroorganizmy a stabilność ekosystemów polowych. Zesz. Probl. Nauk Roln., 1985, 306, 127-140.
• [89] Kucharski J.: Relacje między aktywnością enzymów a żyznością gleby. Drobnoustroje w środowisku. Występowanie, aktywność i znaczenie. Wyd. AR, Kraków 1997, 327-347.
• [90] Šimek M., Cooper J.E., Picek T. and Šantruckova H.: Denitrification in arable soils in relation to their physico-chemical properties and fertilization practice. Soil Biology&Biochem., 2000, 32, 101-110.
• [91] Kennedy A.C.: Bacterial diversity in agroecosystems. Agricul. Ekosys. Environ., 1999, 74, 65-76.
• [92] Kozdrój J.: Problemy związane z wprowadzeniem mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych do gleby. Postępy Mikrobiologii, 1996, 1, 45-66.
• [93] Marcinowska K., Frączek K., Bis H. and Grzyb J.: Występowanie promieniowców antagonistycznych w środowiskach glebowych górskich ekosystemów trawiastych. Studia Ośr. Dokum. Fizjograf., 1998, XXII, 161-179.
• [94] Mramba F., Broce A.B. and Zurek L.: Vector competence of stable flies, Stomoxys calcitrans L. (Diptera: Muscidae), for Enterobacter sakazakii. J. Vector Ecol., 2007, 32(1), 134-139.
• [95] Czernomysy-Furowicz D. and Furowicz A.J.: Występowanie bakterii w glebie ze specjalnym uwzględnieniem drobnoustrojów chorobotwórczych. Aspekty epidemiologiczne i epizootiologiczne. Ekol. Techn., 1995, 3, 18-22.
• [96] Olańczuk-Neyman K.: Laboratorium z biologii środowiska. Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1998.
• [97] Olańczuk-Neyman K. and Kruczalak K.: Zagrożenia sanitarno-epidemiologiczne związane z eksploatacją składowisk odpadów. Mat. IX Międzynarodowej Konferencji Budowa Bezpiecznych Składowisk Odpadów. Wisła 1999.
• [98] Smith M.S., Thomas G.W., White R.E. and Ritonga D.: Transport of Escherichia coli through intact and disturbed soil columns. J. Environ. Qual., 1985, 14, 87- 91.
• [99] Stroczyńska - Sikora M. and Kłapeć T.: Skażenia biologiczne gleb. Materiały z posiedzenia Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym. Lublin 1995.
• [100] Olańczuk-Neyman K. and Oleszkiewicz-Goździelewska A.: Zastosowanie wskaźników bakteriologicznych do badania zanieczyszczenia gruntów wyciekami z wysypiska. Gospodarka Wodna, 1982, 7, 113-117.
• [101] Adamek M., Dudek W., Kudłacik J., Rainhard B., Pawłowski A., Szyszkowska B., Szyszkowski P. and Zieliński W.: Metody badania i rozpoznawania wpływu na środowisko gruntowo-wodne składowisk odpadów stałych. Ministerstwo Środowiska, Departament Geologii, Warszawa 2000.
• [102] Suchy M.: Odpady zagrożeniem dla środowiska. Seminarium krajowe PIOŚ, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Rzeszów 1996.
• [103] Frączek K.: Oddziaływanie składowiska odpadów komunalnych w Tarnowie-Krzyżu na liczebność grzybów w środowisku glebowym ze szczególnym uwzględnieniem grzybów toksynotwórczych. Acta Agrar. Silv., Ser. Agraria, 2004, 42, 87-95.
• [104] Barabasz W., Smyk B., Chmiel M.J. and Vorisek K.: Zmęczenie gleby a skład mikroflory glebowej. Ekologiczne aspekty mikrobiologii gleby. Wyd. AR, Poznań 1998, 43-56.
• [105] Greinert H., Jędrczak A. and Drap M.: Wpływ wysypiska odpadów komunalnych Zielonej Góry na wybrane elementy środowiska. Arch. Ochr. Środow., 1988, 3-4, 155-173.
• [106] Byczyński H.: Problemy hydrogeologiczne w ocenie oddziaływania wysypisk odpadów na środowisko. Biul. Kom. ds. Oceny Oddział. na Środ. 1992.
• [107] Siuta J., Wasiak G. and Litwin B.: Zasady tworzenia stref ochronnych wokół wysypisk odpadów komunalnych. Wyd. IKŚ, Warszawa 1980.
• [108] Quant B. and Sobociński Z.: Strefa oddziaływania składowiska odpadów - dylematy rzeczoznawcy. Mat. Ogóln. Symp. Metody badania powietrza, wody i gleby wokół składowisk odpadów. Wyd. Inst. Fizyki Jądrowej w Krakowie, Kraków 1996, 43-51.
• [109] Miętkiewski R., Tkaczuk C. and Zasada L.: Występowanie grzybów entomopatogennych w glebie ornej i łąkowej. Acta Mycol., 1992, 27(2), 197-203.
• [110] Ropek D. and Frączek K.: Występowanie owadobójczych grzybów w glebach wokół składowiska odpadów komunalnych w Tarnowie-Krzyżu. Acta Agr. Silv. Ser. Agr., 2006, 49, 421-428.
• [111] Petts J. and Eduljee G.: Environmental Impact Assessment for Waste Treatment and Disposal Facilities. John Wiley & Sons Ltd., Chichester 1996.
• [112] Szymańska-Pulikowska A.: Wpływ zabiegów rekultywacyjnych na środowisko wodne w otoczeniu składowiska odpadów komunalnych. Biologiczne metody oceny środowiska przyrodniczego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 2004, 501, 435-442.
• [113] Podgórski L.: Mikrobiologiczne metody oceny zagrożenia środowiska przez odpady. Odpady zagrożeniem dla środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska PIOŚ, Rzeszów 1998.
• [114] Bojarska K., Bzowski W. and Zawiślak J.: Monitoring wód gruntowych i powierzchniowych w rejonie składowiska odpadów komunalnych w Zakopanem. Gospodarka Odpadami Komunalnymi. Materiały VII Konferencji Naukowo-Technicznej 2001, 103-112.
• [115] Golimowski J., Koda E. and Mamełka D.: Monitoring wód w rejonie rekultywowanego składowiska odpadów komunalnych. Gospodarka Odpadami Komunalnymi. Materiały VII Konferencji Naukowo-Technicznej 2001, 87-102.
• [116] Marchwińska E. and Budka D.: Problem odpadów w aspekcie zdrowia publicznego. Środowisko a zdrowie - 2005. Częstochowa 2005, 91-106.
• [117] Tałałaj J.A.: Rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń w wodach gruntowych wokół składowiska odpadów komunalnych. Gospodarka Odpadami Komunalnymi. NOT, Koszalin-Kołobrzeg 2001, 79-86.
• [118] Barabasz W., Albińska D., Frączek K., Grzyb J., Barabasz J. and Kosińska B.: Mikrobiologiczne i zdrowotne zagrożenia ludzi wokół składowisk odpadów i oczyszczalni ścieków. Gospodarka odpadami komunalnymi. Materiały IX Konferencji Naukowo-Technicznej 2003, 155-168.
• [119] Olańczuk-Neyman K.: Mikroorganizmy w kształtowaniu jakości i uzdatnianiu wód podziemnych. Wyd. Politechniki Gdańskiej, PAN, Gdańsk 2001.
• [120] Obrzut L.: Ochrona środowiska w świetle badań odcieków z wysypisk komunalnych. Metody badań powietrza, wody i gleby wokół składowisk odpadów. Materiały Ogólnopolskiego Sympozjum, Instytut Fizyki Jądrowej, Kraków 1996.
• [121] Rosik-Dulewska C. and Karwaczyńska U.: Ocena oddziaływania wysypiska odpadów komunalnych „Grunwald” w Opolu na wybrane elementy środowiska. Chem. Inż. Ekol., 1998, 5(4), 339-351.
• [122] Kozak E.: Zasady oceny wpływu składowisk odpadów na środowisko. Odpady zagrożeniem dla środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiskowego, PIOŚ, Rzeszów 1998.
• [123] Kempa E.S.: Gospodarka odpadami miejskimi. Arkady, Warszawa 1994.
• [124] Magdziarek M. and Urbaniak W.: Gospodarka odciekami na składowiskach odpadów komunalnych. Gospodarka odpadami komunalnymi. Komitet Chem. Analit., 2004, 149-162.
• [125] Janowska B. and Szymański K.: Wpływ składu morfologicznego odpadów na jakość odcieku wysypiskowego. Gospodarka Odpadami Komunalnymi. Materiały VI Konferencji Naukowo-Technicznej 1999, 153-166.
• [126] Ebelt M.: Ocena oddziaływania składowiska odpadów na środowisko. Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko. Gdańsk 1998.
• [127] Ebelt M.: Obszary ograniczonego użytkowania. Probl. Ocen Środow., 2000, 1(8) 68-69.
• [128] Starzewska-Sikorska A. and Jarosz W.: Przeciwdziałanie środowiskowym zagrożeniom zdrowia. Środowisko a zdrowie - 2005, Częstochowa 2005, 147-154