Nietypowe materiały budowlane – glina, gnój i domieszki – w świetle dawnego polskiego piśmiennictwa Cz. 1. Klepiska, podłogi, ściany i tynki

• Autorzy: Szewczyk J.

Warianty tytułu

EN

Non-standard building materials, such as clay, dung and admixtures, in old Polish literature Part 1. Threshing floors, floors, walls and plasterwork

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Nietypowe materiały budowlane, takie jak glina i odchody zwierzęce, stanowiły częsty przedmiot rozważań w dawnej polskiej literaturze technicznej i poradnikowej. Zalecano ich użycie w każdej części budynku, od podłogi po dach. Eksperymentowano z nimi, ulepszano je i dyskutowano o ich zaletach i wadach, proponując zastosowanie różnorakich dodatków do glinianych i gliniano-nawozowych mas. W niniejszej zaś pracy dokonano przeglądu wspomnianych dyskusji i proponowanych rozwiązań budowlanych w celu rozpoznania dawnych polskich tradycji użycia nietypowych materiałów budowlanych (kultury budowania z łajna i gliny). Tak ukierunkowane rozważania mogą też służyć jako pomoc do określenia zakresu przemian technologicznych, ale też estetycznych i ogólnocywilizacyjnych zachodzących w ciągu ostatnich 200 lat. Mogą też być pomocne współczesnym pasjonatów architektury utrzymanej w nurtach eco-tech i low-tech.

EN

Non-standard building materials, such as clay or dung, were popular subject in the old Polish technical and household literature. They were used for all parts of buildings, from floors to roofs. Their building usage was the subject of experiments and improvements, and polemics, including discussions about various admixtures to clay- or cob-dung-based mortars. Those discussions and building craft clues are analyzed in the paper, with aim to present the past Polish culture of building with clay, dung and admixtures. The analysis can refer to more general topic of technological and cultural evolution of our civilization, supplementing this subject with the specific view on aesthetic changes for the last 200 years. The results can be applicable in the contemporary eco-tech and low-tech architecture.

Słowa kluczowe

PL

materiały budowlane; historia budownictwa; glina; budownictwo gliniane; budownictwo z ziemi

EN

building materials; history of building craft; clay; building with clay; earthen building

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej
• Czasopismo: Architecturae et Artibus
• Rocznik: 2011
• Tom: Vol. 3, no. 4
• Strony: 21--51
• Opis fizyczny: Bibliogr. 64 poz., rys.

Twórcy

autor

Szewczyk J.

• Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, ul. Grunwaldzka 11/15, 15-893 Białystok,

Bibliografia

• 1. Adanson A. i Nakwaska K. (1844), Dwór wiejski: dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobom w mieście mieszkającym przerobione z francuskiego pani Aglaë Adanson wielu dodatkami i zupełnym zastosowaniem do naszych obyczajów i potrzeb. T.3, Księgarnia Nowa J. Łukaszewicza, Poznań, [także w:] www.polona.pl/dlibra/ doccontent2?id=745 <dostęp 10.07.2011>.
• 2. Aigner P.Ch. (1791), Budownictwo wieyskie z cegły glino-suszoney. Drukarnia Piotra Zawadzkiego, Warszawa (reprint: Artys, Warszawa 1978).
• 3. Bohusz X.M. (1811), O budowli włościańskiey, trwałey, ciepłey, tanney, od ognia bespieczney i do kraiu naszego przystosowaney : dziełko z umieszczeniem w nim rozbioru rozpraw odpowiednich w tymże przedmiocie przesłanych Królewsko Warszawskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk, Drukarnia Sukcessorek Zawadzkich, Warszawa; [także w:] „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, t. IX, Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa 1816, s.59-97, [także w:] www.pbi. edu.pl/book_reader.php?p=7774 <dostęp 15.05.2010>.
• 4. Bohusz M.X. (1816a), O budowli włościańskiej. „Pamiętnik Lwowski” nr 8 (2/3), t.2, s.308-....., [także w:] www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=90717 <dostęp 10.07.2011>.
• 5. Bohusz M.X. (1816b), Zdanie sprawy o próbie uczynionej w Wilanowie co do nowego sposobu budowania (z cegły surowej) na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Kr. Warszawskiego Przyjaciół Nauk, dnia 30 kwietnia roku 1811. J. SZEWCZYK ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 49 „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, t. IX, Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa, s.258-262, [także w:] www.pbi.edu.pl/ book_reader.php?p=7774 <dostęp 15.05.2010>.
• 6. Budowanie... (1821), Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem. „Dziennik Wileński” nr 8, t.II, s.465-468, [także w: 1. Bielak M. (1996), Aspekty znaczeniowe obiektu architektonicznego na przykładzie ratusza miejskiego, dysertacja doktorska (maszynopis), PŚl., Gliwice.
• 7. Doświadczenia... (1801), Doświadczenia w gospodarstwie, ogrodnictwie, rękodziełach, w lekarstwach wiejskich &c., z ustanowionych na to po niektórych krajach społeczności akademickich, z różnych autorów i manuskryptów zebrane. T. II, edycja III, Drukarnia Antoniego Wróbla, Kraków 1801, [także w:] www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent? id=8923<dostęp 10.07.2011>.
• 8. Ekielski Wł. (1915; red.), Odbudowa polskiej wsi: Projekty chat i zagród włościańskich opracowane przez grono architektów polskich. Wydawnictwo Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Wsi i Miast, Kraków, [także w:] http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/ doccontent?id=731 <dostęp 3.01.2012>.
• 9. Gawarecki Z., Kohn A. (1862), Rolnik polski. T.2, Księgarnia Polska A. Dzwonkowskiego i Spółki, Warszawa, [także w:] http://delta.cbr.edu.pl/dlibra/ doccontent?id=501 <dostęp 03.01.2012>.
• 10. Gerald-Wyżycki J. (1845), Zielnik ekonomicznotechniczny, czyli opisanie drzew, krzewów i roślin dziko rosnących w kraju, jako też przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w ekonomice, rękodziełach, fabrykach i medycynie domowej, z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych oraz mogących służyć ku ozdobie ogrodów i mieszkań wiejskich, ułożony dla gospodarzy i gospodyń. Tom I, Wilno, [także w:] http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/ doccontent?id=64452 <dostęp 03.01.2012>.
• 11. Giżycki F. (1829), Budownictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego, ze stu rycinami przedstawiającymi wzory różnych budynków i posady wiosek, folwarków i siedlisk włościańskich. Druk N. Gluecksberga, Warszawa, [także w:] http:// books.google.pl/books?id=lqk5AAAAcAAJ <dostęp 03.01.2012>.
• 12. Gregorowicz J. K. (1856), O naturze i własnościach nawozów stajennych, [w:] Jan Jaworski (red.): Kalendarz astronomiczno-gospodarski na rok przestępny 1856, Opisów roślin rok 19; s.87-91, [także w:] http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=3102 <dostęp 03.01.2012>.
• 13. Gutkowski W. (1806), Katechizm ekonomiczny dla włościan. Drukarnie „Gazety Warszawskiej” i Sukcesorów Tomasza Lebrun, Warszawa, [także w:] www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=7940 <dostęp 10.07.2011>
• 14. Harres B., Harres E. (1883), Budownictwo wiejskie. Praktyczny podręcznik budowniczych i rzemieślników przy budownictwie pracujących, dla szkół rzemieślniczych i budownictwa, dla gospodarzy wiejskich i leśnych. Wyd.2, nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa, [także w:] http://delta.cbr.edu.pl/ dlibra/doccontent?id=179 <dostęp 23.12.2011>.
• 15. Jastrzębowski W. (1856), Historia naturalna zastosowana do potrzeb życia praktycznego i do do rzeczy krajowych, t.2, [także w:] http://books. google.com/books?id=LaA5AAAAcAAJ <dostęp 15.09.2011>.
• 16. J.B.R. (1858), Rozmaitości: Kity rozmaite i zalepki do szpar w piecu. „Tygodnik Rolniczno-Przemysłowy” [wydawany przez C.K. Towarzystwo Gospodarczo- Rolnicze Krakowskie] nr 10, s.80.
• 17. Karsten F.C.L., Hundt J.H. (1811), Beschreibung einer höchst einfachen Methode wie Landgebäude mit Ersparung aller Sohl- Stender- und Riegel-Hölzer erbaut werden können. Doench, Liegnitz.
• 18. Kelm T. (1996), Architektura ziemi. Tradycja i współczesność. Wyd. MURATOR, Warszawa.
• 19. Kluk K. (1781), Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie kraiowych albo które w kraiu użyteczne być mogą utrzymanie, rozmnożenie, zażycie. Tom III z figurami: O rolnictwie, zbożach, łąkach, chmielnikach, winnicach i roślinach gospodarskich. Warszawa, [także w:] http://www. pbi.edu.pl/book_reader.php?p=17497 <dostęp 22.12.2011>.
• 20. Kluk K. (1797), Rzeczy kopalnych, osobliwie zdatnieyszych, szukanie, poznanie i zażycie. T.I: O rzeczach kopalnych w powszechności, o wodach, solach, tłustościach ziemnych i ziemiach. Drukarnia XX Scholarum Piarum, Warszawa, [także w:] http:// books.google.pl/books?id=JqE5AAAAcAAJ <dostęp 05.01.2012>.
• 21. Knyba J. (1987), Budownictwo ludowe na Kaszubach. Wydawnictwo Morskie, Gdańsk.
• 22. Kowalski S. (1849), Początkowe praktyczne budownictwo. Nakładem Kajetana Jabłońskiego, Lwów, [także w:] http://delta.cbr.edu.pl/dlibra/ docmetadata?id=88 <dostęp 11.09.2011>.
• 23. Kozłowski W. (1845), Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski. “Sylwan. Zbiór Nauk Leśnych i Łowieckich”, t.XXI, w Drukarni S. Orgelbranda, Warszawa, [także w:] http://books.google.pl/ books?id=J587AAAAcAAJ <dostęp 13.07.2010>.
• 24. Krassowski A. (1851), Učebnaă čast’ stroitel’nogo ustava. Otdel’ II: Grażdanskaă arhitektura. Čast’ I: Časti zdanij. V Tipografii Voenno-Učebnyh’ Zavedenij, Sankt Peterburg, [także w:] http://books.google. pl/ books?id=0No9AAAAcAAJ <dostęp 13.07.2010>
• 25. Krassowski K. (1834), Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem niepalnym. Nakład i druk Marcinkowskiego, Wilno (wyd. II: Nakładem Rubena Raf. Księg. Wileń., Wilno 1839).
• 26. Krassowski W. (1957), Problemy regionalizacji w studiach nad zabudową wsi, [w:] Ze studiów nad budownictwem wiejskim („Prace Instytutu UiA” rok VI, z.1.16), Warszawa, s. 55-101.
• 27. Kucharzewski F. (1911), Piśmiennictwo techniczne polskie. T. 1: Architektura. Inżynierya z miernictwem. Księgarnia E. Wendego i S-ki, Warszawa, [także w:] http://www.polona.pl/dlibra/doccontent?id=13459 <dostęp 04.01.2012>.
• 28. Kukolnik B., Gutkowski W. (1803), Budownictwo wieyskie. Dalszy ciąg o budowaniu z ziemi. „Dziennik Ekonomiczny Zamoyski” nr 11 (listopad), s.1099- 1132 i tabl. na s.1139, [także w:] http://www.wbc. poznan.pl/dlibra/publication?id=192836 <dostęp 04.01.2012>.
• 29. Linke G. (1838), Uwagi o dachach z gliny podług pana Dorna, zebrane z własnego doświadczenia z przytoczeniem opisu konstrukcji drzewa i obrachunku kosztów na to potrzebnych. Nakład Ernesta Güenthera, Leszno, [także w:] http://www. wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=126235 <dostęp 05.01.2012>.
• 30. Mieszanina... (1826), Mieszanina do tynkowania drewnianych budowli. „Izys Polska, czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi, tudzież potrzebie wiejskiego i miejskiego gospodarstwa” nr 8, t.2, cz.4, s.435-436, [także w:] http://books.google.pl/ books?id=PIMDAAAAYAAJ <dostęp 22.12.2011>.
• 31. Moraczewski M. (1885), O budowie zagród włościańskich. Wyd. Macierzy Polskiej (z. 23), Lwów, [także w:] http://delta.cbr.edu.pl/dlibra/ doccontent?id=464 <dostęp 04.01.2012>.
• 32. Naprawa... (1900), Naprawa toku z gliny. „Przewodnik ’Kółek rolniczych’” nr 13, r.XIV (Lwów, 1.07.1900), s.206, [także w:] www.wbc.poznan.pl/ dlibra/publication?id=200856 <dostęp 12.10.2011>.
• 33. Natrop A. (1844), O trwałym tynku na ściany gliniane. „Ziemianin. Tygodnik Rolniczo-Technologiczny”, s.102-103.
• 34. Niewierowicz M. (1930), Poradnik wiejskiego budownictwa ogniotrwałego z gliny i drzewa lub betonu i drzewa. Państwowy Bank Rolny, Wilno, [także w:] http://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=5435 <dostęp 20.01.2012>.
• 35. Niezbrzycki J. (1930), Polesie. Opis wojskowogeograficzny i studium terenu. Wojskowy Instytut Naukowo- Wydawniczy, Warszawa.
• 36. O sposobie... (1803), O sposobie budowania z ubitej ziemi, czyli stawiania ścian ziemnych długotrwałych i od ognia bezpiecznych, osobliwie dogodnych okolicom niedostatek drzewa cierpiącym, z figurami. Drukarnia J.C.K. Mci XX. Trynitarzów, Lublin.
• 37. O użyciu... (1865), O użyciu popiołu węgla brunatnego na posadzki i klepiska. „Ziemianin. Tygodnik Rolniczo-Przemysłowy” nr 10, s.8, [także w:] http:// www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=83644 <dostęp 22.12.2011>.
• 38. Pawlikowski M. (1955), Nowoczesne budownictwo z gliny. PWRiL, Warszawa.
• 39. Podczaszyński K. (1843), Nomenklatura architektoniczna czyli słownik powodowany cieśliczych wyrazów. Drukarnia Banku Polskiego, Warszawa, [także w:] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/ skrypty3/0355/ <dostęp 22.12.2011>.
• 40. Podczaszyński K. (1854), Nomenklatura architektoniczna czyli słowomiennik cieśliczych polskich wyrazów (wyd. 2). Drukarnia J. Jaworskiego, Warszawa, [także w:] http://bcpw.bg.pw.edu.pl/ dlibra/doccontent? id=964 <dostęp 04.01.2012>.
• 41. Podłoga... (1854), Podłoga gliniana w stajniach końskich. „Tygodnik Rolniczno-Przemysłowy” [wydawany przez C.K. Towarzystwo Gospodarczorolnicze Krakowskie] nr 2 (10 stycznia), s.15.
• 42. Pokropek M. (1976), Budownictwo ludowe w Polsce. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
• 43. P.W. (1822), Prosty i doświadczony sposób stawiania trwałych budowli mieszkalnych i gospodarskich z surowey gliny. „Izys Polska, czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi, tudzież potrzebie wiejskiego i miejskiego gospodarstwa” nr 8, t.II, cz.IV, s.414-454 oraz tab. XXVIII, [także w:] www. wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=116125&tab=3 <dostęp 11.11.2010>.
• 44. Rausch F. (1788), Budownictwo wiejskie do gospodarskich potrzeb stosowne i do użytku krajowego podane. Warszawa, [także w:] http:// delta.cbr.edu.pl/dlibra/doccontent?id=545 <dostęp 05.01.2012>.
• 45. Rouget M. (1827), Nauka budownictwa praktycznego czyli Doręcznik dla buduiących : obeymujący nayłatwieysze sposoby wyrachowania z dokładnością ilości materyałów potrzebnych do stawiania różnych budowli, i szczegółowe opisanie wszelkich prawideł iakie w wykonaniu takowéy iak nayściśléy zachowywać wypada. Druk Zawadzkiego i Węckiego, Warszawa, [także w:] http://books.google.pl/ books?id=pKk5AAAAcAAJ <dostęp 05.01.2012>.
• 46. Sochaniewiczówna J. (1928), Materiał budowlany wsi polskiej. „Czasopismo Geograficzne”: kwartalnik Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii, Towarzystwa Geograficznego we Lwowie oraz Towarzystwa Geograficznego w Poznaniu” (red. E. Romer), z.2-3 (21-22), t.VI (Lwów-Warszawa), s.86-96, [także w:] www.wbc.poznan.pl/dlibra/ publication?id=197481 <dostęp 11.09.2011>.
• 47. Sokalski B. (1899), Powiat sokalski pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym i ekonomicznym. Drukarnia Ludowa St. Baylego, Lwów, [także w:] www.polona.pl/dlibra/ doccontent2?id=29737 <dostęp 27.04.2011>.
• 48. Sposób... (1821), Sposób robienia kitów różnych, do rozmaitego użycia służących. „Izys Polska”, rok 2, t.5: cz.4, s.444-446, [także w:] http://www.wbc. poznan.pl/dlibra/publication?id=115894 <dostęp 22.12.2011>.
• 49. Szewczyk J. (2008a), Podlaskie budownictwo z gliny – relikt, anachronizm, kuriozum?, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t.4, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2008, s.261- 275.
• 50. Szewczyk J. (2008b), Stan badań nad budownictwem z gliny w Polsce i na Podlasiu, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t.4, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec, s.235-259.
• 51. Szewczyk J. (2008c), Zastosowanie gliny w konstrukcji ścian wiejskich domów na Podlasiu. „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej : Architektura” z.21, s.93-127.
• 52. Szewczyk J. (2009a), Budownictwo z gliny w dawnej polskiej literaturze technicznej. „Architecturae et Artibus” nr 1, t.1. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok, s.84-98, [także w:] http:// pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=9684 <dostęp 05.01.2012>.
• 53. Szewczyk J. (2009b), „Glinodrzewne” budownictwo wiejskie na Wileńszczyźnie. „Architecturae et Artibus” nr 2, t.1. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok, s.65-74, [także w:] http:// pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=9685 <dostęp 05.01.2012>.
• 54. Szewczyk J. (2009c), Podlaskie budynki strychulcowe = Stakenwandbauten in Podlasien. X Polsko-Niemiecka Konferencja: Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo (ANTIKON’2009), Towarzystwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego + Wydawnictwo KAdruk, Szczecin, s.437-453.
• 55. Szewczyk J. (2010), Budownictwo z polan opałowych (cordwood masonry albo stackwall). Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej („Rozprawy Naukowe” nr 203), Białystok.
• 56. Szuch J.K. (1816), Rozprawa o robieniu cegły. „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, t.IX, Drukarnia Xięży Pijarów, Warszawa, s.263-273, [także w:] www.pbi.edu.pl/ book_reader.php?p=7774 <dostęp 15.05.2010>.
• 57. Świtkowski P. (1793), Budowanie wieyskie dziedzicom dóbr i possessorom toż wszystkim, jakążkolwiek zwierzchność po wsiach i miasteczkach mającym, do uwagi i praktyki podane. Edycja druga, nakładem Michała Grolla, Warszawa, [także w:] http://delta.cbr.edu.pl/dlibra/doccontent?id=160 <dostęp 05.01.2012>.
• 58. Thaer A.D. (1811), Ueber die Sundtsche Lehmbau- Methode. „Annalen der Fortschritte der Landwirthschaft in Theorie und Praxis”, t.II, s.554-568, [także w:] http://books.google.pl/books?id=Dt46AAAAcAAJ <dostęp 11.11.2010>.
• 59. Treskow (1826), O sklepieniach z gliny. „Izys Polska, czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi, tudzież potrzebie wiejskiego i miejskiego gospodarstwa” t.I, cz.1 (Warszawa), s.12-21, [także w:] http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/ publication?id=116235 <dostęp 03.01.2012>.
• 60. Waga A. (1826), Wiadomości z astronomii, fizyki, chemii i mineralogii. Nakład i druk A. Brzeziny, Warszawa, [także w:] http://books.google.com/ books?id=l3Y5AAAAcAAJ <dostęp 12.12.2011>.
• 61. Wiadomości (1811), Wiadomości pożyteczne gospodarzowi z pisma nowo wyszłego wyjęte i na polski język przełożone w czterech częściach z dodatkiem. Wilhelm Bogumił Korn, Wrocław, [także w:] www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=5838 <dostęp 10.07.2011>.
• 62. Witruwiusz: O architekturze ksiąg dziesięć. Reprint: wyd. II, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004.
• 63. Zabierzowski A. (1857), Przewodnik praktyczny dla budujących, zawierający zbiór wszelkich wiadomości tyczących się budownictwa, zebranych i ułożonych z praktycznych doświadczeń techników i budowniczych, jako też własnych. Drukarnia S. Orgelbranda, Warszawa.
• 64. Zdzański K. (1749), Elementa architektury domowey krótko zebraney na lekcyach szkolnych po łacinie wydaney, a tu na oyczysty ięzyk przełożone. Societatis Iesu, Lwów, [także w:] http://dlibra. up.krakow.pl:8080/dlibra/dlibra/doccontent?id=1293 <dostęp 05.01.2012>.