Dyskurs o ewolucji podlaskiego budownictwa ludowego

• Autorzy: Szewczyk J.

Warianty tytułu

EN

A Discourse on Evolution of Vernacular Buildings, in Podlasie Region

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule poruszono problem nieciągłości rozwoju budownictwa ludowego w Polsce, na przykładzie obszaru północnego Podlasia. Ten obszar uchodzi za najmniej przekształcony, za niezdegradowany, naturalny i pełen pamiątek przeszłości. Panuje opinia, że jest to jeden z niewielu obszarów, na których w zasadzie nie naruszono ciągłości rozwoju architektury i budownictwa oraz że właśnie na Podlasiu zachowały się ślady zamierzchłej przeszłości utrwalone w układach wsi i siedlisk oraz w kształtach i zdobnictwie chat. Jednak, mimo pewnych przesłanek potwierdzających powyższe opinie, istnieje wiele wątpliwości i problemów związanych z wartościowaniem wiejskiej przestrzeni Podlasia jako swoistego skansenu i magazynu pamiątek przeszłości. Omówiono je, uwzględniając następujące przełomy dziejowe skutkujące przerwaniem lub zaburzeniem ewolucyjnego rozwoju ludowych tradycji budowlanych: (a) pomiarę włóczną po 1557 r.; (b) zniszczenia wojenne z lat 1658-1666 (najazd moskiewski, potop szwedzki); (c) przełom w okresie Oświecenia, (d) osiemnastowieczną działalność Antoniego Tyzenhauza; (e) przemiany ekonomiczne w połowie XIX w.; (f) uwłaszczenie chłopów w 1964 r.; (g) przemiany pouwłaszczeniowe; (h) emigrację zarobkową; (i) przymusową emigrację z lat 1915-1922, czyli tzw. bieżeństwo; (j) komasację oraz przemiany ekonomiczne w okresie międzywojennym; (k) powojenną reformę rolną; (l) całokształt późniejszych przemian powojennych (dokończenie prac komasacyjnych, elektryfikacja wsi, przemiany w budownictwie - m.in. typizacja); (ł) przerwanie ciągłości rozwoju architektury i tradycyjnego rzemiosła budowlanego w okresie współczesnym, (m) najnowsze zjawiska w wiejskiej architekturze i budownictwie. Zaistnienie opisanych wątpliwości związanych z wartościowaniem ludowego budownictwa Podlasia może wpłynąć na ocenę zabytków budownictwa jako nośni-ków wartości kulturowych. Wydaje się także istotne w kontekście przyszłych działań rewitalizacyjnych.

EN

The paper refers to the problems of estimation of Polish vernacular architecture, because of the lack of continuity in its historical development proc-esses. The main focus is the evolution of vernacular buildings in country areas of Podlasie region, in northeastern Poland. Generally, this area is well known for its old wooden buildings of vilages and small towns. There is common and popular belief that these wooden buildings are the result of a long and stable evolution, reflecting local craft traditions. The author advances arguments for the thesis that the traditions of local vernacular building, were often interrupted in the past, actually. A number of such periods of discontinuity between 1557 and the present, have been shown. Prob-lems of estimation and scope are mentioned, too. These ones consist of three issues: (a) a discontinuity of natural culture development in the past; (b) inconsistencies of estimation of heritage values; (c) internal inconsistencies of local culture. These problems impede successful revitalisation efforts, unless a profound culture knowledge is applied. Finally, it has been claimed that the real evolution of vernacular buildings in Poland (and especially in Podlasie region) seems to be dubious in some cases and periods. It should be taken into consideration and studied carefully in the future, as this subject matter is essential for the proper recognition of cultural values of local vernacular architecture.

Słowa kluczowe

PL

budownictwo ludowe; budownictwo wiejskie; dziedzictwo kulturowe; Podlasie

EN

folk building; vernacular building; cultural heritage; Podlasie Region

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Architektura
• Rocznik: 2007
• Tom: Z. 20
• Strony: 119--139
• Opis fizyczny: Bibliogr. 32 poz.

Twórcy

autor

Szewczyk J.

• Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, Białystok

Bibliografia

• [1] Bajko P., Trześciańska kuźnica oświaty i postępu rzemieślniczo-rolnego. „Białostocczyzna” nr 2(14), 1989, s.16-19.
• [2] Balicki Z.: Budownictwo polskie wobec kultury narodowej. "Przegląd Narodowy: miesięcznik poświęcony zagadnieniom życia narodowego w zakresie politycznym, naukowym, społecznym, literackim i artystycznym", [red. Zygmunt Balicki] R.I:1908, nr 1, s. 44-59.
• [3] Baranowski I.T.: Wieś polska między unią lubelską a konstytucyą 3 maja. "Przegląd Narodowy..." 10/1908, s. 390-415.
• [4] Biegajło W.: Szachownica gruntów i gospodarka trójpolowa na terenie województwa białostockiego. “Przegląd Geograficzny” t. XXIX z. 3, PWN, Warszawa, 1957, str. 533-559.
• [5] Biernacka M.: Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu. Tradycje historyczne a współczesne przemiany. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1966.
• [6] Chłopicki E., Opowiadania z wędrówki po kraju. Podlasie litewskie. „Kłosy” T.XLIV, Warszawa, 1887, s. 148-150.
• [7] Crowley D.: Polska odnaleziona w Tatrach – regionalne, narodowe i międzynarodowe cechy stylu zakopiańskiego. [w:] Piotr Krakowski i Jacek Purchla (red.): Sztuka około 1900 w Europie Środkowej: Centra i prowincje artystyczne. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 20-24 października 1994 r. Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kraków, 1997, s. 195-203.
• [8] Czartoryski Z.: O stylu krajowym w budownictwie wiejskiem. Księgarnia J.K. Żupańskiego, Poznań, 1896.
• [9] Dmochowski F.S.: Dawne obyczaje i zwyczaje szlachty i ludu wiejskiego w Polsce i w ościennych prowincjach. Warszawa, 1860, s. 43,44.
• [10] Gloger Z., Białowieża. Wyd. M.Arcta, Warszawa, 1907.
• [11] Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Warszawa, 1907.
• [12] Grygoruk N., Historia Wsi Kuraszewo. „Nad Buhom i Narvoju” 1-2/2000 (47-48).
• [13] Gloger Z., Dolinami rzek. Opisy podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy. Nakład Ferdynanda Hösicka, Warszawa, 1903.
• [14] Karłowicz J.: Chata polska. Studium lingwistyczno-archeologiczne. Odbitka z “Pamiętnika Fizyograficznego” t.IV za rok 1884, Druk J.Bergera, Warszawa, 1884 [s. 28:] "dawnego stylu chałupy i inne zabudowania co dzień nikną, ustępując miejsca lepszym, trwalszym i wygodniejszym, ale nie odznaczającym się prawie żadnemi cechami wyłącznie polskiemi".
• [15] Kozicki S.: Przeobrażenie wsi polskiej. "Przegląd Narodowy: miesięcznik poświęcony zagadnieniom życia narodowego w zakresie politycznym, naukowym, społecznym, literackim i artystycznym", [red. Zygmunt Balicki], R.III:1910 nr 4, s. 385-393.
• [16] Krzysztofik W., Jasieniówka, wieś powiatu sokólskiego. Monografia ze szczególnym uwzględnieniem zmian wywołanych komasacją gruntów. Prace Zakładu Ekonomii Rolniczej Uniw. Poznańskiego, Poznań, 1934.
• [17] Kutrzeba S.: Historia ustroju Polski w zarysie. Tom drugi: Litwa. Nakładem Księgarni Polskiej Bernarda Połonieckiego, Lwów i Warszawa, 1921.
• [18] Marczak M., Przewodnik po Polesiu. Polskie Towarzystwo Krajozn., Brześć, 1935.
• [19] Matus I.: Wieś Strzelce-Dawidowicze w tradycji historycznej. Bialoruskie Towarzystwo Historyczne, Białystok, 1994.
• [20] Matlakowski W.: Zdobnictwo ludowe na Podhalu, cz. 2, Warszawa, 1899.
• [21] Mokłowski K.: Sztuka ludowa w Polsce. Księgarnia H. Altenberga, Lwów 1903 (reprint: Wydawnictwo Altair Dariusz Wirski, Opole 2005).
• [22] O drzewnianém budownictwie. “Przyjaciel Ludu” nr 14 rok V, Leszno, 6.10.1838, s.106-107.
• [23] O przyozdobieniach wiejskich ułamek. “Przyjaciel Ludu” nr 17, 27 październik 1838, s.131-132.
• [24] Podlasianie. “Przyjaciel Ludu” nr 31, 1 sierpnia 1846, s. 246-247.
• [25] Szewczyk J.: Problemy oceny i celu w rewitalizacji dziedzictwa. [w:] Problemy rewitalizacji w gospodarce przestrzennej XXI wieku, [red.] W. Czarnecki, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Białystok, 2006, s. 13-19.
• [26] Szewczyk J.: Regionalizm w teorii i praktyce architektonicznej. [w:] "Teka Komisji Urbanistyki i Architektury" tom 2 (2006), [wyd.] Polska Akademia Nauk Oddział w Lublinie, Lublin, 2006, s. 96-109.
• [27] Ullman J.M.: [wypowiedź ankietowa w:] Współczesna Architektura Wsi. Problemy regionalności i regionalizacji. Materiały Seminarium – Hołny Meyera 23-25.04.1990 [org.] Komitet Architektury i Urbanistyki PAN, IGPiK Warszawa, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej 1990.
• [28] Ułamek o architekturze. “Przyjaciel Ludu” nr 49, 9 czerwca 1838, s. 386-387.
• [29] Wiśniewska M.: Uwagi do dziejów budownictwa drewnianego w Polsce, [w:] W. Czarnecki i M. Proniewski [red.]: Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok, 2004, s.13-20.
• [30] Wiśniewska W., Płot polski. „Architektura Murator” Nr 10/2001, s. 71-73
• [31] Zaborski B.: O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu. Prace Komisji Etnograficznej PAU, Kraków, 1926.
• [32] Zakrzewski A., Materiały do etnografii Podlasia, „Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny”. T.III, kwiecień-maj-czerwiec 1889, Warszawa, s. 309-328.