Zmiany sieci hydrograficznej na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego od połowy XVIII wieku

• Autorzy: Czaja S.W.

Warianty tytułu

EN

Changes in the hydrographic network in the Upper Silesian Industrial Region since the second part of the 18th century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Wielowiekowa działalność górnicza oraz urbanizacja i uprzemysłowienie obszaru może spowodować duże zmiany w powierzchniowej sieci hydrograficznej i przekształcenie stosunków wodnych regionu. Skutki tej działalności przejawiają się w zmianach: działów wodnych, biegu i charakterze koryt rzecznych, lokalizacji źródeł, profili podłużnych i poprzecznych rzek oraz właściwościach fizykochemicznych i biologicznych wód powierzchniowych. Im dłużej trwa silna antropopresja (działalność górnicza, przemysłowa i urbanizacja) tym większe są zmiany stosunków wodnych. Tego typu przekształcenia są bardzo wyraźne na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, gdzie eksploatacja i przetwarzanie rud cynku i ołowiu rozpoczęto już w XIII wieku a węgla kamiennego w XVIII wieku. Rozwój przemysłu spowodował silną urbanizację tego okręgu dopiero od drugiej połowy XIX wieku. Szczegółowa analiza materiałów archiwalnych oraz kartowanie terenowe wykazały znaczące zmiany powierzchniowej sieci hydrograficznej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w ciągu ostatnich 200 lat. Największe zmiany zaobserwowano w centralnej jego części, gdzie długość sieci rzecznej uległa niemal trzykrotnemu skróceniu. Na obrzeżach GOP stwierdzono natomiast wzrost długości rzek i potoków o około 15%. Charakterystyczną cechą krajobrazu okręgu jest funkcjonowanie setek zbiorników wodnych, tworzących rodzaj "pojezierza antropogenicznego". Są to zbiorniki przemysłowe, w nieckach osiadania i zapadliskach oraz wyrobiskowe po powierzchniowej eksploatacji surowców mineralnych. Ich cechą jest duża zmienność głębokości i kształtu misy jeziornej na skutek zmian poziomu wód gruntowych lub celowej likwidacji (zasypania) wyrobisk i niecek.

EN

Long-term mining, urbanisation and industrialisation of an area can cause considerable changes in the surface hydrographic network and has a profound effect on the regional hydrography. This is manifested by changes of watersheds, river courses, the location of springs, longitudinal and transverse river profiles, the nature of the channel floor, and the biological and chemical properties of the river water. The longer the duration of the mining and industrial activity, so, generally, the greater the hydrological changes. This is certainly true of the Upper Silesian Industrial Region (USIR), where massive exploitation and processing of zinc ores and coal began at the turn of the 17th and 19th centuries. In the 1850s, this led to a considerable expansion in the urbanisation and industrialisation of the region. A detailed analysis of the archives and mapping of the area studied have shown that surface hydrography in the USIR has changed significantly during the last 200 years. The channel forms, and the shape and length of the hydrographic network have been greatly affected- In the central part of the USIR, the density of the network has decreased threefold whereas, by contrast, it has increased by several percentage points in the margins. A characteristic "anthropogenic lakeland" has developed here in which public service and industrial reservoirs, subsidence ponds, flooded sand and gravel pits and opencast mines are prominent features. In general, the size and depth of such bodies of water change rapidly, changes in the local water table and sedimentation in them often result in their rapid obliteration as landscape elements.

Słowa kluczowe

PL

Górnośląski Okręg Przemysłowy; sieć hydrograficzna; zbiornik przemysłowy; sieć rzeczna; zbiornik wodny

EN

Upper Silesian Industrial Region; hydrographic network; regional hydrography

• Wydawca: Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda
• Czasopismo: Problemy Ekologii
• Rocznik: 2005
• Tom: R. 9, nr 6
• Strony: 300--308
• Opis fizyczny: Bibliogr. 24 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Czaja S.W.

• Katedra Geografii Fizycznej, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego

Bibliografia

• [1] Piernikarczyk J: Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. vol. I i II Katowice, 1933, 1936
• [2] Molenda D; Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich (do połowy XVI wieku. Studia i materiały z historii kultury materialnej. Vol 15, 1963
• [3] Molenda D: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław 1972
• [4] Czaja S: Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999
• [5] Czaja S: Mining and hydrological transformations in Upper Silesia from the fifteenth to the nineteenth century, The Geographical Journal 167, No. 1, 2001
• [6] Konias A: Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw Śląskich J.W. Wielanda i M. Schubertha z połowy XVIII, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995
• [7] Wieland I. W, Principatus Silesiae Rattiboriensis about 1:10 6000, Wojewódzkie Archiwum Państwowe, 1736
• [8] Harnisch J: Situationsplan von dem bei Tarnowitzumgehenden Blei und Silberbergbau about 1:15 000, Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1794
• [9] Rensh B: Karte Voneinem Theile Oberschlesiens und dem daran grenzenden Theile von dem echemaligen Neuschlesien ietz Ruschisch Pohlen und denen darinn befindlichen Silber, Galmei, Bley, Eisenerz und Steinkohlen Bergbau' about 1:80 000, Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach. 1800-1803
• [10] Urmesstischblatter (zdjęcie stolikowe Śląska Pruskiego 1823-1831, Berlin)
• [11] Situations plan von dem Oberschleischen Gallmei Revier. 1:22 000 z około 1760 roku
• [12] Rensch B: Gruben Bild des Silber und Blei Bergbaues vom Trockcnberg, Bobrownick Stadt und Stolln Revier bei Tarnowitz. około 1:4 800, Zbiory Kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1820
• [13] Flotz karte des Steinkohlen-Gebirges bei Beuthen, Gleiwitz, Myslowitz und Nikolai in Ober-Schlesien, 1800. 12 sekcji, 1:16 000. Berlin. Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach
• [14] Hempel A: Mapa Geognostyczna Zagłębia Węglowego. 8 sekcji, 1:20 000. Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1856
• [15] Topographische Karte. 1:25 000, Heran siegelten von der Preussischen Landesaufnahme, Berlin, 1881-1884
• [16] Ober Schliesien. Mapa topograficzna, 46 sekcji, 1:10 000. Verlag der Simon Schropp, Berlin. Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1902
• [17] Gatowski A. Łempicki M: Płastowaja karta polskowo kamiennougolnowo basiejna, 28 sekcji, 1:10 000. Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1891
• [18] Zagłębie Dąbrowskie. Mapa topograficzna, 18 sekcji, 1:10 000, Wg pomiarów z. lat 1025-1926. Ministerstwo Robót Publicznych i Ministerstwo Przemyślu i Handlu. WIG, Warszawa, 1929
• [19] Mapa topograficzna, 1: 25 000, WIG, Warszawa 1933-1935
• [20] Mapa topograficzna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. 1:25 000, Warszawa 1960
• [21] Czaja S Degórska V: Geneza i czasowe, zmiany zbiorników wodnych w rejonie Radzionkowa i Bytomia, Geographia. Stadia el Dissertationes. T. 12, 1989
• [22] Żmuda S: Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego konurbacji katowickiej. PWN, Warszawa-Kraków, 1973
• [23] Karte des Oberschliesien Erzbergbaues Herausgegeben von dem Königlichen Oberbergamt zu Breslau in den Jahren. 26 sekcji, 1:10 000, Bearbeitet vom Kgl. Oberbergumtsmarkseheider Bruk, Berlin. Zbiory kartograficzne Archiwum Państwowego w Katowicach, 1911-1912
• [24] Czaja S: Transformations of hydrologic conditions in the mining-industrial-urban-areas with special reference to Upper Silesian Industrial Region. Nature use in the different conditions of human impact, Minsk - Sosnowiec, 2000