Procesy erozji i akumulacji glacjalnej w południowej części Basenu Gotlandzkiego w zapisie rzeźby podłoża czwartorzędu oraz rozprzestrzenienia osadów plejstoceńskich

Pikies, R.

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Procesy erozji i akumulacji glacjalnej w południowej części Basenu Gotlandzkiego w zapisie rzeźby podłoża czwartorzędu oraz rozprzestrzenienia osadów plejstoceńskich

Autorzy

Pikies R.

Wybrane pełne teksty z tego czasopisma

http://geojournals.pgi.gov.pl/bp/

Identyfikatory

Warianty tytułu

Processes of glacial erosion and accumulation recorded in the relief of the sub-Quaternary surface and distribution of Pleistocene deposits in southern part of the Gotland Basin

Języki publikacji

Abstrakty

Podłoże czwartorzędu na obszarze badań pocięte jest kilkoma południkowymi uskokami, czego wynikiem jest jego struktura blokowa. Zachodnią część powierzchni podłoża czwartorzędu budują iłołupki i łupki ilaste przydolu, część centralną i północno-wschodnią tworzą różnorodne wapienie górnego dewonu, natomiast w części południowej i południowo-wschodniej pojawiają się piaski pylaste górnej kredy. W części południowo-zachodniej na utworach przydolu leżą niezgodnie osady eocenu. Główne rysy rzeźby podłoża czwartorzędu są efektem erozji lodowcowej. Rzeźba ta odzwierciedla dwa kierunki lodowcowej transgresji. Pierwszy z nich jest zorientowany ku SW i W, w kierunku Rynny Słupskiej. Drugi kierunek biegnie ku S i SSE, orientując się ku Zatoce Gdańskiej. Egzaracyjnie ukształtowana rzeźba jest urozmaicona głębokimi, erozyjnymi rozcięciami o charakterze dolin subglacjalnych. Są one szczególnie widoczne na wschodnim skłonie Południowej Ławicy Środkowej. Miąższość plejstocenu na większej części obszaru badań jest ogólnie mała. Większa miąższość plejstocenu, dochodząca do 35 m, występuje w rejonie Południowej Ławicy Środkowej. Rejestracje sejsmo-akustyczne pokazują tutaj obecność dwóch lub trzech poziomów morenowych, których ciągłość zaburzają rozcięcia dolin subglacjalnych. Znacznie większe miąższości plejstocenu są wynikiem zwiększonego odkładania się materiału morenowego, transportowanego w bazalnej części lądolodu, po dystalnej stronie ciągu regionalnych spłyceń, ciągnących się od Gotlandii po Południową Ławicę Środkową. Skład petrograficzny glin rejonu Południowej Ławicy Środkowej jest podobny, odznacza się on stałą i zdecydowaną przewagą wapieni paleozoicznych nad skałami krystalicznymi, co wskazuje na krótki transport między obszarami alimentacji i akumulacji. Plejstocen obszaru badań tworzą ilaste gliny subakwalne o miąższości od 3 do 9 m, powstałe w czasie wycofywania się ostatniego lądolodu. W lokalnych obniżeniach akumulacyjnych gliny te są przykryte przez lodowcowo jeziorne i lodowcowo-morskie osady bałtyckiego jeziora lodowego i tu miąższość plejstocenu dochodzi do 14 m. Mała miąższość plejstocenu na większej części badanego obszaru odzwierciedla zdecydowaną przewagę procesów erozji nad akumulacją lodowcową, co miało miejsce przez cały plejstocen na obszarze środkowego i w północnej części południowego Bałtyku. Skład petrograficzny glin subakwalnych zmienia się wraz z głębokością ich wytapiania, co odzwierciedla zróżnicowane nagromadzenie materiału skalnego w dolnej części lądolodu, zależnie od głębokości jego kontaktu z podłożem. Ostatnim paleogeograficznym wydarzeniem w plejstocenie było powstanie zbiornika bałtyckiego jeziora lodowego, który w wyniku holoceńskich transformacji przeobraził się w obecny basen Morza Bałtyckiego.

The sub-Quaternary topography is divided into a number of blocks by several meridionally oriented faults. Western part of this area is composed of Pridoli claystones and marly shales. Central and north-eastern parts consist of different types of Upper Devonian limestones. Upper Cretaceous silty sandstones occur in the east and south-east. A thin layer of Eocene sediments unconformably overlies Pridoli deposits in the south-western area. The main features of the sub-Quaternary topography are a result of glacial erosion. This relief reflects two directions of glacial transgression. One of them is oriented SW' and W'wards, towards the Słupsk Trough. The other is directed S' and SSE'wards, towards the Gulf of Gdańsk. This relief, shaped by glacial erosion, is densely cut by subglacial valleys of different depths. It is especially seen on the eastern slope of the Southern Middle Bank. Pleistocene deposits are rather thin in most of the study area. They are slightly thicker, up to 35 m, in the Southern Middle Bank. Seismoacoustic data shows here the presence of two or three morainic horizons whose continuity is disturbed by subglacial valleys. The greater thickness of Pleistocene deposits reflects a higher accumulation rate of morainic material transported in the lower portion of the ice sheet, along the distal part of a regional elevation extending from Gotland Island to the Southern Middle Bank. Over most of the area the deposits are 3-9 m thick. In this region, the Pleistocene is generally composed of a single horizon of subaqueous till deposited during gradual recession of the last ice sheet. In local depressions, this till horizon is covered by glaciolacustrine and glaciomarine sediments of the Baltic Ice Lake where the Pleistocene sequence reaches up to 14 m in thickness. Small thickness of glacial deposits in most of the study area is a result of dominant erosional processes during the Pleistocene in the central Baltic Sea and in the northern part of the Southern Baltic Sea. Petrographic composition of tills composing the Southern Middle Bank region reveals significant affmities. The constant and high content of carbonate rocks on one hand, and the low content of crystalline rocks on the other hand indicate a short transport of morainic material. Petrographic composition of subaqueous tills varies due to a depth of accumulation, pointing at various distribution of glacial debris in basal part of the ice sheet. The last palaoegeographical event of the Pleistocene was the formation of a water reservoir called the Baltic Ice Lake which, during the Holocene, has transformed into the recent Baltic Sea.

Słowa kluczowe

podłoże czwartorzędu osady plejstocenu Basen Gotlandzki erozja glacjalna akumulacja glacjalna

glacial erosion and accumulation sub-Quaternary topography Pleistocene deposits Gotland Basin

Wydawca

Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

Czasopismo

Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego

Rocznik

2005

Tom

nr 416

Strony

81--114

Opis fizyczny

Bibliogr. 56 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Pikies R.

Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Geologii Morza, ul. Kościerska 5, 80-328 Gdańsk

Bibliografia

[1] AMANTOV A., 1995 — Plio-Pleistocene erosion of Fennoscandia and its implication for Baltic area. Pr. Państw. Inst. Geol. 149: 47-56.
[2] ANDERSSON G., 1998 — Genesis of hummocky moraine in the Bolmen area, southwestern Sweden. Boreas, 27: 55-67.
[3] BJERKEUS M., 1998 — The glacial erosional valley system of the Han Bay, Southern Baltic Sea. Baltica, 11: 33-40.
[4] BŁASZCZYSZYN A., GUDELIS W., LITWIN W., SWIRIDOW W., CHARIN G., 1982 — Budowa geologiczna dna Morza Bałtyckiego. W Geologia Morza Bałtyckiego (red. W. Gudelis, J. M. Jemielianow): 36-94. Wyd. Geol. Warszawa.
[5] BLUSZCZ A., 2000 — Datowanie luminescencyjne osadów czwartorzędowych — teoria, ograniczenia, problemy interpretacyjne. Zesz. Nauk. PŚI., Mat.-Fiz. Geochron, 86: 1-104.
[6] BOULTON G. S., 1982 — Subglacial processes and development of glacial bedforms. In: Research in glacial, glacio-fluvial, and glacio-lacustrine systems (red. R. Davidson-Arnott, W. Nickling and B. D. Fahey): 1-32. Geo Books, Norwich.
[7] DADLEZ R., 1995a — Dolny paleozoik. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J. E. Mojski): 9-12. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[8] DADLEZ R., 1995b — Szkic tektoniczny. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J. E. Mojski): tabl. III. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[9] DADLEZ R., JAROSZEWSKI W., 1994 — Tektonika. PWN. Warszawa.
[10] DADLEZ R., POKORSKI J., 1995 — Dewon-karbon-dolny czerwony spągowiec. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J. E. Mojski): 12-14. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[11] DREWRY D., 1986 — Glacial geologic processes. E. Arnold. London.
[12] EHLERS J., WINGFIELD R., 1991 — The extension of the Late Weichselian/Late Devensian ice sheets in the North Sea Basin. Journal of Quaternary Science, 6: 313-326.
[13] FLODEN T., 1980 — Seismic stratigraphy and bedrock geology of the Central Baltic. Stockholm Contributions in Geology, 35: 1-240.
[14] FLODEN T., BJERKEUS M., STURKELL E., GELUMBAUSKAITE Z., GRIGELIS A., ENDLER R., LEMKE W., 1997 — Distribution and seismic stratigraphy of glacially incised valleys in southern part of the Baltic. W: Proceedings of the Fourth Marine Geological Conference: „The Baltic"(red: I Cato, F. Klingberg): 51-56. 24-27 październik, SGU, Uppsala, Sweden.
[15] GAWOR-BIEDA E., 1988 — Ekspertyza mikropaleontologiczna próbek z otworu wiertniczego W 1/82 (ark. Puck). Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Gdańsk.
[16] INSTRUKCJA opracowania i wydania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, 1996 — Ministerstwo Ochrony Środowiska Naturalnego, Zasobów i Leśnictwa. Warszawa.
[17] JANIA J., 1993 — Glacjologia. PWN. Warszawa.
[18] KOZARSKI S., 1995 — Deglacjacja północno-zachodniej Polski: warunki środowiska i transformacja geo-systemu (20 KA-10 KA BP). Dokumentacja Geograficzna. IGiPZ, PAN, Wrocław.
[19] KRAMARSKA R., MASŁOWSKA M., MICHAŁOWSKA M., PIKIES R., ŚLIWIŃSKI Z., TOMCZAK A., UŚCINOWICZ S., ZACHOWICZ J., 1990 — Pozycja geologiczna osadów plejstoceńskich z dna Bałtyku południowego datowanych metodą termoluminescencyjną. Prz. Geol., 5-6: 248-253.
[20] KRAMARSKA R., KRZYWIEC P., DADLEZ R., 1999 — Mapa geologiczna dna Bałtyku bez utworów czwartorzędowych, 1:500 000 (red. R. Kramarska). Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[21] KRAMARSKA R., UŚCINOWICZ SZ., ZACHOWICZ J., 2002 — Kenozoik południowego Bałtyku — wybrane zagadnienia. Prz. Geol., 8: 709-716.
[22] LISICKI S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wisły. Pr. Państw. Inst. Geol., 177: 105 ss.
[23] ŁOMNIEWSKI K., MAŃKOWSKI W., ZALESKI J., 1975 — Morze Bałtyckie. PWN. Warszawa.
[24] MARKS L., 1998 — Rola egzaracji w kształtowaniu rzeźby północnej Polski. UAM Ser. Geogr., 58: 143-151.
[25] MASŁOWSKA M., KRAMARSKA R., 1996 — Charakterystyka litologiczna glin w wybranych rejonach południowego Bałtyku. CAG Państw. Inst. Geol., Oddział Geologii Morza. Gdańsk.
[26] MOJSKI J. E., 1990 — Niektóre zagadnienia geologii kenozoiku Pomorza. Prz. Geol., 5-6: 229-233.
[27] MOJSKI J. E., 1993 — Europa w plejstocenie. Ewolucja środowiska przyrodniczego. PAE S. A. Warszawa.
[28] MOJSKI J. E., 1995a — Strukturalne warunki rozwoju lądolodów plejstoceńskich. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku (red. J. E. Mojski): 20-22, tabl XII. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[29] MOJSKI J. E., 1995b — An outline of the evolution of the Southern Baltic area at the end of the last glaciation and beginning of the Holocene. Biul. Peryg. 34: 167-176. ŁTN, Łódź.
[30] MOJSKI J. E., TOMCZAK A., 1994 — Większe formy subglacjalne w rzeźbie podczwartorzędowej polskiego wybrzeża. Acta Univ. Nicol. Copern. Geogr. 27: 241-249.
[31] NEHRING-LEFELD M.,1990 — Opracowanie mikropaleontologiczne 17 próbek litologicznych z otworów wiertniczych, zlokalizowanych na obszarze południowego Bałtyku. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Gdańsk.
[32] ODRZYWOLSKA-BIEŃKOWA E., 1988 — Opracowanie mikropaleontologiczne prób z wiercenia WI/Ł. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Gdańsk.
[33] PIKIES R., 1992a — Mapa geologiczna dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Południowa Ławica Środkowa. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[34] PIKIES R., 1992b — New data about the Upper Cretaceous from eastern part of the Southern Baltic Sea. Geol. Quart., 36, 2: 245-258.
[35] PIKIES R., 1993 — Mapa geologiczna dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Basen Gotlandzki. Ark. Próg Gotlandzko-Gdański. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[36] PIKIES R., 1995 — Objaśnienia do Mapy geologicznej dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Południowa Ławica Środkowa. Ark. Basen Gotlandzki. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[37] PIKIES R., 1999 — Czwartorzęd południowej części Basenu Gotlandzkiego (praca doktorska). CAG Państw. Inst. Geol. Gdańsk-Warszawa.
[38] PIKIES R., 2001 — Rynny subglacjalne, ich rozprzestrzenienie, geometria i uwarunkowania genetyczne, na przykładzie wybranych rejonów południowego Bałtyku (grant KBN nr: 5-52-0000-99-9). CAG Państw. Inst. Geol. Gdańsk-Warszawa.
[39] PIKIES R., JUROWSKA Z., 1994 — Mapa geologiczna dna Bałtyku. 1:200 000. Ark. Puck. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[40] PIKIES R., JUROWSKA Z., 1995 — Objaśnienia do Mapy geologicznej dna Bałtyku. 1:200 000. Ark. Puck. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[41] POŻARYSKI W., WITKOWSKI A., 1990 — Budowa geologiczna obszaru południowobałtyckiego (bez kenozoiku). Prz. Geol., 5-6: 221-227
[42] PRZEZDZIECKI P., 2004 — Sejsmostratygrafia osadów czwartorzędowych w polskiej części Bałtyku. Biul. Państw. Inst. Geol., 413: 81-126.
[43] ROSA B., 1987 — Pokrywa osadowa i rzeźba dna. W: Bałtyk Południowy (red. B. Augustowski): 75-172. Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Ossolineum. Wrocław.
[44] ROTNICKI K., BORÓWKA K., 1995 — The last cold period in the Gardno-Łeba Coastal Plain. W: Polish coast. Past, present and future (red. K. Rotnicki). J. Coast. Res. Spec. Issue, 22: 225-229.
[45] SKINNER B. J., PORTER S. C., 1987 — Physicial geology. Wiley & Sons. Nowy Jork.
[46] STOLARCZYK F., 1980 — Powstanie lokalnych form tektonicznych w polskiej części syneklizy pery-bałtyckiej na tle rozwoju geologicznego całej jednostki. Acta Geol. Pol., 29, 4: 519-557.
[47] SVENSSON N.O., 1991 — Late Weichselian and Early Holocene shore displacement in the Central Baltic Sea. Quat. Int., 9: 7-26.
[48] UŚCINOWICZ SZ., 1995 — Ewolucja Bałtyku Południowego w późnym glacjale i holocenie. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku (red. J. E. Mojski): tabl. XXVII. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[49] UŚCINOWICZ SZ., 1996 — Deglacjacja obszaru południowego Bałtyku. Biul. Państw. Inst. Geol., 373: 179-193.
[50] UŚCINOWICZ SZ., ZACHOWICZ J., 1991a — Mapa geologiczna dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Łeba Ark. Słupsk. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[51] UŚCINOWICZ SZ., ZACHOWICZ J., 1991b — Objaśnienia do Mapy geologicznej dna Bałtyku 1:200 000 Ark. Łeba. Ark. Słupsk. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[52] UŚCINOWICZ SZ., ZACHOWICZ J., 1993 — Mapa geologiczna dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Głębia Gdańska. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[53] UŚCINOWICZ SZ., ZACHOWICZ J., 1994 — Objaśnienia do Mapy geologicznej dna Bałtyku 1:200 000. Ark. Gdańsk, ark. Elbląg i ark. Głębia Gdańska. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[54] WAGNER R., POKORSKI J., 1995 — Perm. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J. E. Mojski): tabl. VII. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[55] WAGNER R., POKORSKI J., DADLEZ R., 1995 — Perm. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J. E. Mojski): 14-16. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
[56] WITKOWSKI A., 1990 — Ewolucja i tektonika staropaleozoicznego kompleksu strukturalnego południowego Bałtyku. Kwart. Geol., 34, 1: 51-66.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-article-AGHM-0052-0007