Oak dendrochronology of the Neoholocene in Poland

• Autorzy: Krąpiec M.

Warianty tytułu

PL

Dendrochronologia dębu w neoholocenie Polski

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

In 1987 dendrochronological studies of subfossil oaks from southern Poland were undertaken at the Department of Stratigraphy and Regional Geology, University of Mining and Metallurgy, Cracow. The research resulted in the first standard chronology for southern Poland, produced from subfossil oak trunks from alluvia, which spanned the period 474 BC - 1555 AD. In the last years, on the basis of timbers from archaeological excavations, monuments of wooden architecture, as well as living trees, new, over 1000-year- long regional chronologies were constructed for the areas of Małopolska (910--1977 AD), Lower Silesia (780 - 1994 AD), and Wielkopolska (449-1994 AD). The chronologies exhibit high similarities to Polish chronologies from Gdańsk (East) Pomerania and Kujawy, as well as to chronologies from neighbouring areas. During the studies on construction of the standard chronologies numerous important archaeological, architectural, and art-historical objects have been dated. Analysis of frequency of occurrences of examined objects from particular periods enabled, e.g. identification of investments connected with the development of the Polish State. Analysis of the measured ring patterns gave rise to estimation of sapwood rings in particular regions. The whole set of elabotated standards was used as a tool for identification of origin of wood. Climatic changes, reflected in the measured and averaged ring patterns, were investigated through analyses of signature years, pattern similarities in time, included sapwood, and growth reductions related to volcanic eruptions.

PL

W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań dendrochronologicznych nad dębem w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem południowej i zachodniej części kraju, dla których zestawiono ponad 1000-letnie chronologie regionalne. Analiza dendrochronologiczna ponad 4000 prób drewna dębowego z drzew rosnących, zabytków architektury i wykopalisk archeologicznych, a także dębów subfosylnych pozwoliła na zdefiniowanie trzech standardów regionalnych dla: Małopolski 910-1997 AD, Dolnego Śląska 780-1994 AD i Wielkopolski 449-1994 AD, stanowiących niezbędne uzupełnienie krzywej standardowej czarnych dębów z południowej Polski, obejmującej okres 474 BC - 1555 AD oraz chronologii z Polesia (okolice Pułtuska) 1168-1472 AD. Chronologie te, wraz z zestawionymi przez T. WAŻNEGO i A. ZIELSKIEGO dla północnych regionów kraju, stanowią niezbędną podstawę umożliwiającą precyzyjne datowanie drewna dębowego w Polsce. W trakcie prac nad opracowaniem standardów regionalnych uzyskano bezwzględne datowania licznych obiektów, które przyczyniły się do rozwiązania problemów badawczych, istotnych dla archeologii, historii architektury i historii sztuki. Jednym z ważniejszych było wydatowanie wczesnośredniowiecznych grodów plemiennych i państwowych w Wielkopolsce i ustalenie, że inwestycje związane z powstaniem państwa polskiego, przejawiające się budową nowych grodów w centrum terytorium (m.in. w Lądzie, Bninie, Gieczu) ze stolicą w Gnieźnie, miało miejsce w 940 AD. Kolejne, datowane obiekty pozwoliły na identyfikację inwestycji, związanych z przyjęciem chrztu, m.in. powstaniem mostów łączących Ostrów Lednicki z lądem w 963 AD oraz umocnieniem zaplecza państwa w latach 70-tych i 80-tych X w. Jednocześnie stwierdzono, że już w latach 60 i 70-tych X w. w centrum państwa Piastów wystąpił deficyt drewna dębowego i w efekcie konieczne było jego sprowadzanie, zapewne drogą wodną z sąsiednich obszarów. Inny aspekt archeologicznych badań dendrochronologicznych stanowiła analiza drewna z miast lokacyjnych, z obszaru Dolnego Śląska i częściowo Wielkopolski. Pozwoliła ona na identyfikację zabudowy z czasów lokacji najstarszych miast dolnośląskich Wrocławia i Środy Śląskiej. Zestawienie datowanych obiektów późnośredniowiecznych pokazało ponadto, że na tetytorium Polski, odmiennie niż w Europie południowej i zachodniej, kryzys wywołany czarną śmiercią w połowie XIV w., nie zaznacza się. Nieoczekiwane rezultaty osiągnięto również przy zestawianiu chronologii małopolskiej, gdzie główny trzon stanowił materiał z drewnianych zabytków architektury. Wyniki badań tych obiektów pozwoliły na stwierdzenie drewna z XIV i XV w. zabytkowych budowli sakralnych, uważanych do tej pory za dużo młodsze (m.in. kościoła z Racławic Olkuskich z wieżą z 1395 AD). Zgromadzenie bogatej kolekcji prób drewna pozwoliło na ustalenie statystyki bielu w drewnie dębu w poszczególnych regionach, co ma szczególne znaczenie przy datowaniu prób z fragmentarycznie zachowaną warstwą bielastą. Ustalono, że dla prób z obszaru Małopolski należy stosować formułę granica biel/twardziel +12 (-6/+7), Wielkopolski +l3 (-7/+8) i Dolnego Śląska +l3 (-6/+9). Zidentyfikowane ilości słojów w warstwie bielastej w wyżej wymienionych rejonach są mniejsze niż stwierdzone dla Pomorza Zachodniego i Wschodniego (15), północnych Niemiec i Wielkiej Brytanii. Obserwacje te potwierdzają znaną prawidłowość, że ilość przyrostów w bielu zmniejsza się w kierunku z zachodu na wschód. Natomiast nowe ustalenia z południowej i zachodniej Polski pokazują, że spadek ten obserwuje się również przesuwając się z północy na południe. W tym przypadku wskazują one na prawidłowość, że wraz ze zwiększaniem się stopnia kontynentalizmu klimatu maleje ilość przyrostów w bielu. Zestawienie chronologii regionalnych oraz licznych chronologii lokalnych pozwala na identyfikację miejsca pochodzenia drewna, co jest szczególnie ważne przy datowaniu zabytków mobilnych takich jak: statki, przedmioty sztuki, meble. Przeprowadzone porównania skal utworzonych w Europie zachodniej na podstawie tzw. drewna bałtyckiego pokazały, że ich głównym składnikiem jest drewno z Pomorza Wschodniego i obszarów przyległych (chronologia holenderska typu II i chronologia angielska BALTIC1) lub z obszaru Małopolski (chronologia angielska BALTIC2). Chronologie drewna bałtyckiego zestawione w zachodniej Europie mają więc charakter krzywych ponad regionalnych i zawierają drewno z różnych obszarów Polski i terenów przyległych. Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia, należy przypuszczać, że zestawione chronologie regionalne z południa Polski mogą okazać się niezwykle przydatne w datowaniu zabytków sztuki zachodnioeuropejskiej, szczególnie tych zawierających krótsze sekwencje przyrostów. Utworzone chronologie regionalne dla Dolnego Śląska, Wielkopolski i Małopolski wykazują wysoką zbieżność do chronologii subfosylnych dębów (t = 10-11) i chronologii z Pomorza Gdańskiego (t= 10-11). Wśród porównywanych chronologii najwyższą wzajemną zbieżnością charakteryzują się dolnośląska i wielkopolska (t= 18). Chronologie te wykazują wysoką korelację z chronologią południowoniemiecką B. BECKERA (t = 12,5), chronologią z centralnych Niemiec E. HOLLSTEINA (t = 11), a także z holenderską E. JANSMA (t około 8). Podobieństwo chronologii małopolskiej do chronologii zachodnioeuropejskich jest niższe i wynosi do skal niemieckich t=7, a krzywej standardowej z Holandii t= 4,5. Badane sekwencje dendrochronologiczne umożliwiły interpretację zmian klimatycznych na podstawie analizy lat wskaźnikowych i podobieństwa skal w czasie. Porównanie wyznaczonych dla poszczególnych regionów lat wskaźnikowych dowiodło znacznego zróżnicowania wpływu czynników klimatycznych w poszczególnych regionach. W ostatnim tysiącleciu stwierdzono tylko 7 wspólnych lat wskaźnikowych dla Małopolski, Wielkopolski i Dolnego Śląska. Analiza podobieństwa skal z południowych i północnych regionów pokazała, ze jest ono zmienne w czasie. W okresach o przewadze cyrkulacji kontynentalnej nad terytorium Polski, a więc chłodniejszych, podobieństwo skal z Pomorza Gdańskiego i Małopolski jest wyższe niż w okresach cieplejszych, gdy przeważa cyrkulacja oceaniczna. Wyróżnione okresy są zbieżne z okresami zidentyfikowanymi na podstawie analiz izotopów stabilnych w celulozie późnych części słoja oraz fazami powaleń dębów w dolinach rzek, utożsamianych z okresami zwilgoceń. Stwierdzono również, że na podstawie stref wewnętrznego bielu w drewnie współczesnych i subfosylnych dębów można identyfikować szczególnie mroźne zimy. W ostatnim tysiącleciu pojedyncze przypadki wystąpień wewnętrznego bielu zanotowano wśród prób z X, XII, XIII i XVI w., a bardziej liczne z XV, XVIII, XIX i XX w. Prześledzono również częstość występowania wewnętrznego bielu w dębach subfosylnych. Obecność wewnętrznego bielu stwierdzono wśród pni z V i VI w. n.e. i XVI w, p.n.e. (południowa Polska); a szczególnie często notowano jego obecność w drewnie z IV-V w. p.n.e., zarówno w południowej, jak i północnej części kraju. Strefę wewnętrznego bielu zidentyfikowano w subfosylnym drewnie dębowym ze Smolic, datowanym na 6700 BC, co dowiodło, że tego typu zmiany notowane są od momentu wkroczenia najstarszych dębów po ociepleniu klimatu na obszar Europy środkowej i w związku z tym możliwe i celowe jest podjęciem tego typu badań nad drewnem z innych regionów. Przeprowadzona analiza redukcji szerokości przyrostów w zestawionych sekwencjach dendrochronologicznych pokazała, że wśród dębów rosnących na terytorium Polski nie notujemy wyraźnego wpływu wybuchów wulkanicznych. Tylko jeden sygnał, wyraźnie zaznaczony w przyrostach rocznych subfosylnych dębów, był najprawdopodobniej wywołany wybuchem wulkanu Hekla 3. Pozwala on na uściślenie datowania tego wybuchu na 1160 BC. Wyniki dendrochronologicznej analizy drewna dębowego z obszaru Polski, a zwłaszcza opracowanie ponad tysiącletnich chronologii regionalnych, w istotny sposób uzupełniają dotychczasowy stan zaawansowania badań i niwelują dystans dzielący dendrochronologię polską od zachodnioeuropejskiej.

Słowa kluczowe

EN

dendrochronology; Poland

PL

dendrochronologia; Polska

• Wydawca: Polska Akademia Umiejętności
• Czasopismo: Folia Quaternaria
• Rocznik: 1998
• Tom: nr 69
• Strony: 5--133
• Opis fizyczny: Bibliogr. 202 poz., rys., tab., wykr.

Twórcy

autor

Krąpiec M.

• Faculty of Geology, Geophysics and Environmental Protection, University of Mining and Metallurgy, al. Mickiewicza 30, 30-059 Cracow,