Zamki pokrzyżackie w województwie chełmińskim w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów

• Autorzy: Bogusz W.

Warianty tytułu

EN

Post-Teutonic castles in Chełmno province in the times of Polish-Lithuanian Commonwealth

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Zamki dawnego państwa krzyżackiego w Prusach, jako wybitne pomniki architektury gotyckiej, budziły zainteresowanie od XIX wieku. Ich nowożytne przekształcenia były jednak traktowane na marginesie. W czasach, kiedy Prusy Królewskie były częścią Rzeczypospolitej, zamki te stały się jednak siedzibami koronnych dostojników i przez nich były rozbudowywane i modernizowane, aby sprostać wymaganiom nowej epoki. W niniejszym tekście scharakteryzowano nowożytne przekształcenia zamków na przykładzie wybranych obiektów z terenu województwa chełmińskiego. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy. W pierwszej główny nacisk inwestycyjny skupiał się na przekształceniu zamku wysokiego (dawnego domu konwentu) w wygodną rezydencję starościńską bądź biskupią. Do grupy tej zaliczyć można zamki w Lipienku, Golubiu, Starogrodzie i Lubawie. Modernizacje objęły przede wszystkim wnętrza piano nobile, ale także (w różnym stopniu) elewacje, np. przez ich otynkowanie i przekształcenie formy okien. Natomiast druga grupa zamków charakteryzuje się przebudową starych i wznoszeniem nowych budynków na parchamach i przedzamczach. W przypadku tych obiektów (Grudziądz, Brodnica, Wąbrzeźno) zabudowa poza zamkiem wysokim pełniła ważną rolę rezydencjonalną. Modernizowane w stylu renesansowym i barokowym zamki pozostały siedzibami starostów i biskupów aż do rozbiorów. Dopiero zmiana władzy państwowej przypieczętowała ich degradację i ostateczne opuszczenie.

EN

Castles of former Teutonic state in Prussia, treated as outstanding examples of gothic architecture, have been within the researchers’ interests since 19th c. Their modern transformations were treated marginally, though. In the times, when the Royal Prussia was a part of the Republic of Poland, they became the seats of the Crown dignitaries and therefore they were expanded and modernized to fulfill the needs of a new epoch. The text presented above, characterizes modern castle transformations on the examples of selected objects from the area of Chełmno Voivodeship. They can be divided into two main groups. The first – the principal investment effort was concentrated on the transition of the high castle (former convent house) into a comfortable residence of a starost or a bishop. This group includes castles in: Lipienko, Golub, Starogród and Lubawa. The modernizations concerned mainly interiors – piano nobile, but also (in various forms), facades, e.g. plastering them and changing window forms. The other group is characterized by rebuilding old and erecting new structures in outer and inner wards. In case of these objects (Grudziądz, Brodnica, Wąbrzeźno) the buildings, except for the high castle, served very important residential purposes. Castles modernized according to renaissance or baroque styles remained starosts’ and bishops’ seats until the country partition periods, when the change of the state authority sealed their degradation and final abandonment.

Słowa kluczowe

PL

zamki; Prusy Królewskie; województwo chełmińskie; Krzyżacy; architektura

EN

castles; Chełmno Voivodeship; Royal; Prussia; Teutonic Order; architecture

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2015
• Tom: Nr 41
• Strony: 20--35
• Opis fizyczny: Bibliogr. 31 poz., rys., fot.

Twórcy

autor

Bogusz W.

• Instytut Archeologii UMK, Toruń

Bibliografia

• [1] Andrzejewski A., Kajzer L., Lewandoski M. Badania archeologiczno-architektoniczne prowadzone w latach 1998–2000. In: Kajzer L. (ed.) Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś. Lubawa, 2001.
• [2] Arszyński M. Tak zwany „Pałac Anny Wazówny” w Brodnicy. Biuletyn Historii Sztuki 1959;XXI(2): 231-234.
• [3] Chęć A. Zamek a miasto w państwie zakonnym w Prusach – aspekty militarne. In: Archaeologia Historica Polona. T. 17. Olczak J. (ed.) Studia z dziejów wojskowości, budownictwa, kultury.Toruń, 2007.
• [4] Da Costa Kaufmann T. O rozpowszechnianiu się sztuki niderlandzkiej. In: Danielewicz M., Ruszkowska-Macur M. (eds) Niderlandzcy artyści w Gdańsku w czasach Hansa Vredemana de Vriesa. Gdańsk, 2006.
• [5] Dygała J. Rezydencje magnackie w Prusach Królewskich w XVIII wieku. In: Opaliński E., Wiślicz T. (eds) Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych. Warszawa, 2001.
• [6] Friedrich K. Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772). Poznań, 2005.
• [7] Haftka M. Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów. Malbork – Płock, 1999.
• [8] Heise J. Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen: Der Kreis Kulm. H. V. Danzig, 1887.
• [9] Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614 z uwzględnieniem późniejszych do roku 1759. Mańkowski A. (ed.), Toruń, 1927.
• [10] Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1759. Mienicki R. (ed.), Toruń, 1958.
• [11] Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1603 oraz rejestr dochodów z lat 1601–1603. Cackowski S. (ed.), Grudziądz, 1965.
• [12] Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1739. Wolnikowski A. (ed.), Grudziądz, 1963.
• [13] Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1646 i 1676). Mienicki R. (ed.), Toruń, 1955.
• [14] Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1723– 1747). Mienicki R. (ed.), Toruń, 1956.
• [15] Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J. Leksykon zamków w Polsce. Kajzer L. (ed.), Warszawa, 2001.
• [16] Jóźwiak S., Trupinda J. Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych. Toruń, 2012.
• [17] Krassowski W. Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski. T. 4. Budownictwo i architektura w warunkach rozkwitu folwarku pańszczyźnianego (XVI w. – pierwsza połowa XVII w.). Warszawa, 1995.
• [18] Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1565. Hoszowski S. (ed.), Gdańsk, 1961.
• [19] Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615. Hoszowski S. (ed.), Gdańsk, 1967.
• [20] Małłek J. Inne szkice pruskie. Szkice z dziejów Prus Polskich i Książęcych. Dąbrówno, 2012.
• [21] Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664. Paczkowski J. (ed.), Toruń, 1938.
• [22] Rzeczkowska-Sławińska M. Zamek w Pokrzywnie. Rocznik Grudziądzki 1983;VIII:5-31.
• [23] Rzeczkowska-Sławińska M. Zamek w Wąbrzeźnie.Rocznik Grudziądzki 1965;IV:7-28.
• [24] Sławiński I. Zamek w Golubiu. Warszawa – Poznań – Toruń, 1976.
• [25] Steinbrecht C. Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen. Bd. II. Preussen zur Zeit der Landmeister. Berlin, 1888.
• [26] Wasik B. Układ przestrzenny zamku w pierwszej połowie XVII wieku w świetle źródeł historycznych. In: Wiewióra M. (ed.) Zamek biskupów chełmińskich w Wąbrzeźnie. Studia i materiały. [w druku].
• [27] Wasik B. Zabudowa zamku górnego i przedzamczy na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych z XVI-XVIII wieku. In: Wiewióra M. (ed.) Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały. Toruń, 2012.
• [28] Wasik B. Zamek w Lipienku na ziemi chełmińskiej. Rocznik Grudziądzki 2013;XXI:51-74.
• [29] Wiewióra M. Nowe źródła do dziejów zamku biskupów w Wąbrzeźnie. Rocznik Grudziądzki 2012;XX:11-29.
• [30] Wiewióra M. Opracowanie wyników badań archeologiczno-architektonicznych na zamku biskupim w Wąbrzeźnie w 2011 roku [maszynopis w IA UMK]. Toruń, 2012.
• [31] Wiewióra M. Stratygrafi a kulturowa Góry Zamkowej. Synchronizacja warstw i analiza obiektów kulturowych. In: Wiewióra M. (ed.) Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały. Toruń, 2012.