Silesian landscape with a castle in the background. A Wrocław donjon of the prince-crusader

• Autorzy: Chorowska Małgorzata , Mruczek Roland

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc230101

Warianty tytułu

PL

Śląski krajobraz z zamkiem w tle. Wrocławski donżon księcia-krzyżowca

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The article is an attempt at outlining the cultural landscape of Silesia in times of breakthrough, in the 2^nd and 3^rd thirds of the 12^th century, which was seen through the prism of studies on the early patronage of the Silesian Piasts. The symbol of deep transformations – apart from colonization and rental economy – became the then brick architecture of Lombard genesis, which north of the Alps was connected with Italian aspirations and the imperial power of the Hohenstaufen’s dynasty (1154–1186). The purpose of this work is to present the genesis of the innovative brick eighteen-sided donjon of the princely castle in Ostrów Tumski in Wrocław against the background of the journey of Bolesław I the Tall (exile years: 1146–1163) as well as political, economic, and legal transformations which he initiated in Silesia in the first decades of melioratio terrae (rule years: 1163–1201). That time, which was initially dominated by the Piast conflict with magnates and then by the first successful economic and settlement experiments, preceded widely known in source literature huge architectural and urban investments of European momentum undertaken by his son Henry the Bearded (1201–1238). This work is based on archaeological and architectural research results and analyses of the selected existing tower objects, mainly European, as well as on historical sources. The brick Wrocław donjon is a manifesto of power of Prince Bolesław I the Tall returning from the exile who regained the main gords of the province with difficulty (1163/1166). Similarly to numerous early French and English towers, it was an innovative experimental building but it did not have any direct formal imitations. In the search for its genesis, it is appropriate to refer to Lombard brick models, among which Milan’s defensive walls, which were destroyed after a long siege in the years 1161–1162, can be of great importance. In 1163 Bolesław I the Tall returned to the country from a long exile and initiated a “brick breakthrough” in fragmented Poland. It constituted one of the stages of the great “brick revolution” north of the Alps, which was initiated by the Hohenstaufen’s Italian policy.

PL

Artykuł jest próbą nakreślenia krajobrazu kulturowego Śląska w czasach przełomu, w 2. i 3. tercji XII w., widzianego przez pryzmat studiów nad wczesnym mecenatem Piastów śląskich. Symbolem głębokich przemian – oprócz kolonizacji i gospodarki czynszowej – stała się wówczas ceglana architektura o genezie lombardzkiej, łączona na północ od Alp z włoskimi aspiracjami i mocarstwową polityką Hohenstaufów (1154–1186). Celem pracy jest ukazanie genezy nowatorskiego, ceglanego, osiemnastobocznego donżonu książęcego zamku na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu na tle podróży Bolesława I Wysokiego (lata wygnania: 1146–1163) oraz przemian politycznych i ekonomiczno-prawnych, jakie zainicjował na Śląsku w pierwszych dekadach melioratio terrae (lata panowania: 1163–1201). Czas ten, zdominowany początkowo przez konflikt Piastów z możnowładztwem, potem przez pierwsze udane eksperymenty gospodarcze i osadnicze, poprzedził szeroko znane w literaturze przedmiotu ogromne inwestycje architektoniczne i urbanistyczne o europejskim rozmachu podjęte przez jego syna Henryka Brodatego (1201–1238). Praca opiera się na wynikach badań archeologiczno-architektonicznych oraz analizach wybranych istniejących obiektów wieżowych, głównie europejskich, a także źródeł historycznych. Ceglany donżon wrocławski to manifest władzy powracającego z wygnania księcia Bolesława I Wysokiego, z trudem odzyskującego główne grody prowincji (1163/1166). Podobnie jak liczne wczesne wieże francuskie i angielskie był budowlą nowatorską, eksperymentalną i nie znalazł bezpośrednich naśladownictw formalnych. W poszukiwaniach jego genezy wypada sięgnąć do lombardzkich wzorców ceglanych, wśród których istotne znaczenie mogą mieć mury obronne Mediolanu zburzone po długim oblężeniu w latach 1161–1162. Powracając w 1163 r. do kraju z długiego wygnania, Bolesław I Wysoki zainicjował „ceglany przełom” w Polsce dzielnicowej, który stanowił jeden z etapów wielkiej „ceglanej rewolucji” na północ od Alp, zapoczątkowanej przez politykę włoską Hohenstaufów.

Słowa kluczowe

EN

Silesia; Middle Ages; Wrocław; castle; donjon; residential tower; archeology

PL

Śląsk; średniowiecze; Wrocław; zamek; donżon; wieża mieszkalna; archeologia

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2023
• Tom: Nr 1 (73)
• Strony: 3--16
• Opis fizyczny: Bibliogr. 61 poz., il.

Twórcy

autor

Chorowska Małgorzata

• Faculty of Architecture, Wrocław University of Science and Technology, Poland

• https://orcid.org/0000-0002-5073-4382

autor

Mruczek Roland

• Faculty of Architecture, Wrocław University of Science and Technology, Poland

• https://orcid.org/0000-0003-1866-3147

Bibliografia

• [1] Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, PWN, Warszawa 1986.
• [2] Pianowski Z., Sedes regni principales. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XII wieku na tle europejskim, Wydawnictwo PK, Kraków 1994.
• [3] Kiersnowska T., Słupy rycerskie w Polsce średniowiecznej, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1972, R. 20, nr 3, 437–450.
• [4] Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w., cz. 1: Pochodzenie, gospodarka, polityka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.
• [5] Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1993.
• [6] Niegoda J., Piekalski J., Zamek we Wleniu, [in:] K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Zamek, Uniwersytet Wrocławski, Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Muzeum Archeologiczne we Wrocławiu, Wrocław 1996, 93–100.
• [7] Rozpędowski J., Zamek w Legnicy, [in:] R. Eysymontt, M. Goliński (red.), Atlas historyczny miast polskich, t. 4: Śląsk, z. 9: Legnica, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2009, 33–41, 6.
• [8] Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2003.
• [9] Baranowski T., Kalisz as an example of development of the medieval centre in Poland, [in:] A. Buko, M. McCarthy (eds.), Making a Medieval Town, IAE PAN, Warszawa 2010, 167–178.
• [10] Ostrów Lednicki: u progu chrześcijaństwa w Polsce, K. Żurowska (red.), t. 1, Gutenberg, Kraków 1993.
• [11] Buko A., Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średniowieczu, “Archaeologia Historica Polona” 2005, t. 15, nr 1, 69–83.
• [12] Kutyłowska I., Średniowieczne, wolno stojące murowane wieże na Lubelszczyźnie, “Archaeologia Historica Polona” 2005, t. 15, nr 1, 149–160.
• [13] Ruszkowska U., Chełm-Bieławin. U źródeł miasta, [in:] E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Badania archeologiczne o początkach i historii Chełma, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie, Lublin 2002, 37–56.
• [14] Buko A., Stołpie. Tajemnice kamiennej wieży, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2009.
• [15] Kurnatowska Z., Skibniewski M., Opactwo Benedyktynów w Lubiniu. Perła wśród niziny, Księgarnia Świętego Wojciecha, Poznań 1987.
• [16] Chorowska M., Bartz W., Analizy laboratoryjne zapraw budowlanych jako źródło w badaniach historyczno-architektonicznych początków zamku we Wleniu (XII–XIII wieku), “Archaeologia Historica Polona” 2019, t. 27, 217–250, doi: 10.12775/AHP.2019.011.
• [17] Piper O., Burgenkunde, Bauwesen und Geschichte der Burgen zunächst innerhalb des deutschen Sprachgebietes, Veltbild, München 1996.
• [18] Hinz H., Motte und Donjon. Zur Frühgeschichte der mittelalterlichen Adlesburg, Rheinland, Habelt, Köln–Bonn 1981.
• [19] Gebelin F., Les châteaux de France, Presses Universitaires de France, Paris 1962.
• [20] Mruczek R., Bergfried, Donjon, Eigenkirche. Miejsce zamków śląskich w architekturze europejskiej, “Archaeologia Historica Polona” 2018, t. 26, 101–134, doi: 10.12775/AHP.2018.006.
• [21] Gall Anonim, Kronika polska, R. Grodecki (przekł.), Ossolineum, De Agostini, Wrocław 2003.
• [22] Kształtowanie się grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Badania przy ul. św. Idziego, A. Limisiewicz, A. Pankiewicz (red.), Instytut Archeologii UWr, Wrocław 2015.
• [23] Małachowicz E., Katedra wrocławska. Dzieje i architektura, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2012.
• [24] Żurek A., Wrocławska kaplica św. Marcina w średniowieczu, Uniwersytet Wrocławski, Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Wrocław 1996.
• [25] Kozaczewski T., Murowany dwór biskupi na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu z pierwszej połowy XIII w., “Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej. Architektura” 1957, nr 16, z. 2, 67–68.
• [26] Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w., cz. 2: Biogramy i rodowody, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982.
• [27] Krawiec A., Król bez korony. Władysław I Herman, książę polski, PWN, Warszawa 2014.
• [28] Schmilewski U., Der schlesische Adel bis zum Ende des 13. Jahrhunderts: Herkunft, Zusammensetzung und politisch-gesellschaftliche Rolle, “Wissenschaftliche Schriften des Verein für Geschichte Schlesiens”, Bd. 5, Verein für Geschichte Schlesiens, Würzburg 2001, 507–510.
• [29] Kowalska B., Bunt Magnusa – Anonim tzw. Gall o mechanizmach wypowiadania posłuszeństwa monarsze, [in:] A. Sołtysiak, J. Olko (red.), Zamach stanu w dawnych społecznościach, Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2004, 293–298.
• [30] Młynarska-Kaletynowa M., Przemiany przestrzenne Wrocławia w wiekach XII–XIII, [in:] J. Rozpędowski (red.), Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka do roku 1945, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1995, 9–28.
• [31] Rozpędowski J., Ze studiów nad palatiami w Polsce, “Biuletyn Historii Sztuki” 1962, t. 24, z. 3–4, 243–253.
• [32] Stala K., Architektura rezydencji wczesnośredniowiecznych w Polsce: próba reinterpretacji dotychczasowych poglądów z uwzględnieniem tła europejskiego, Wydawnictwo PK, Kraków 2013.
• [33] Rozpędowski J., Zamek romański w Legnicy, “Szkice Legnickie” 1971, t. 6, 5–45.
• [34] Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII–XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• [35] Zientara B., Władysław II Wygnaniec, [in:] A. Garlicki (red.), Poczet królów i książąt polskich, Czytelnik, Warszawa 1978, 90–97.
• [36] Zientara B., Bolesław Wysoki. Tułacz, repatriant, malkontent, Avalon, Kraków 2008.
• [37] Dworsatschek M., Władysław II Wygnaniec, Universitas, Wrocław 1997.
• [38] Manikowska H., Princeps fundator w przedlokacyjnym Wrocławiu. Od Piotra Włostowica do Henryka Brodatego, [in:] E. Opaliński, T. Wiślicz (red.), Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, Nevilon, Warszawa 2000, 37–57.
• [39] Chorowska M., Dylematy wokół zamku książęcego na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych z lat 2011–2012 i 2014, [in:] J. Kowalski, T. Ratajczak (red.), Katedra, ratusz, dwór. Wielkie miasta a władza świecka i kościelna w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XXXIII Seminarium Mediewistycznego im. Alicji Karłowskiej-Kamzowej, 29 listopada–1 grudnia 2012 w Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2014, 137–163.
• [40] Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich (XII–XIV wiek), Wydawnictwa UW, Warszawa 1990.
• [41] Małachowicz E., Początki architektury ceglanej na Śląsku, [in:] E. Różycka-Rozpędowska, M. Chorowska (red.), Nie tylko zamki. Szkice ofiarowane Profesorowi Jerzemu Rozpędowskiemu w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2005, 263–268.
• [42] Rozpędowski J., Schlesien, [in:] H.W. Böhme, B. Von der Dollen, D. Kerber (Hrsg.), Burgen in Mitteleuropa. Ein Handbuch, Bd. 2, Geschichte und Burgenlandschaften, Konrad Theiss Verlag, Stuttgart 1999, 265–268.
• [43] Kutzner M., “Na drodze ku chwale” – ideowe programy fundacji artystycznych księcia śląskiego Henryka Brodatego, [in:] M. Kaczmarek, M.L. Wójcik (red.), Księga Jadwiżańska, Międzynarodowe Sympozjum Naukowe: Święta Jadwiga w dziejach i kulturze Śląska, Wrocław–Trzebnica 21–23 września 1993 roku, Wydawnictwo UWr, Wrocław 1995, 135–150.
• [44] Chorowska M., Wrocławskie pałace śląskich Henryków – najmłodsze palatia na terenie Polski?, [in:] A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kočce-Krenz, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2017, 925–951.
• [45] Mruczek R., Wczesne zamki śląskie, [in:] J. Dobesz, A. Gryglewska, M. Rudnicka-Bogusz (red.), Nie tylko trony. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Ernestowi Niemczykowi, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2012, 125–150.
• [46] Mruczek R., Wprowadzenie do dyskusji, [in:] E. Dobierzewska-Mozrzymas, A. Jezierski (red.), Przyroda, działalność człowieka, Dolny Śląsk, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2019, 559–577.
• [47] Giulini G., Memorie spettanti alla storia, al governo e alla descrizione della città e campagna di Milano ne’ secoli bassi, Vol. 3, Francesco Colombo Librajo Editore, Milano 1855, https://books.google.it/books?id=t4EPAAAAYAAJ&hl=it&pg=PP5#v=onepage&q&f=false [accessed: 20.02.2023].
• [48] Roepell R., Dzieje Polski do XIV stulecia, tłum. K. Przyborowski, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2005.
• [49] Łużyniecka E., Architektura średniowiecznych klasztorów cysterskich filiacji lubiąskiej, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1995.
• [50] Ramm P., Die Klosterkirche in Jerichow. Geschichtliche und Kunstgeschichtliche Aspekte, [in:] F. Möbius, E. Schubert (Hrsg.), Architektur des Mittelalters. Funktion und Gestalt, Verlag Böhlau, Weimar 1984, 153–155.
• [51] Brykowska M., Studia nad wschodnim zasięgiem architektury ceglanej, [in:] M. Arszyński, M. Mierzwiński (red.), Cegła w architekturze środkowo-wschodniej Europy. Historia. Metody badań. Konserwacja. Materiały z sesji zorganizowanej w dniach 4–11 września 1996 w Muzeum Zamkowym w Malborku, Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 2002, 30–42.
• [52] Świechowski Z., Sztuka polska, t. 1: Romanizm, Arkady, Warszawa 2015.
• [53] Sztuka romańska. Architektura – rzeźba – malarstwo, R. Toman (red.), h.f. ullmann, Kolonia 2008.
• [54] Schmidt M., Auf der Strasse der Romanik, Schmidt-Book-Verlag, Wernigerode 2010.
• [55] Kaufmann D., Die romanischen Backsteindorfkirchen in der Altmark und im Jerichower Land. Studien zur Kleinkirchenarchitektur an der Mittelelbe und im südlichen Ostseereaum, Verlag Ludwig, Kiel 2010.
• [56] Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1955.
• [57] Walicki M., Dekoracja architektury i jej wystrój artystyczny, [in:] M. Walicki (red.), Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, t. 1, PWN, Warszawa 1971, 197–245.
• [58] Zachwatowicz J., Architektura, [in:] M. Walicki (red.), Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, t. 1, PWN, Warszawa 1971, 71–194.
• [59] Kutzner M., Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200–1330, UMK, Toruń 1969.
• [60] Chorowska M., Zamek książęcy na Ostrowie Tumskim – komentarz do planszy, [in:] M. Młynarska-Kaletynowa (red.), Atlas historyczny miast Polski, t. 4, z. 13, cz. 2: Wrocław, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, 42–43.
• [61] Anglo-Norman Castles, R. Liddiard (ed.), The Boydell Press, Woodbridge 2003.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023).