Znaczenie nutraceutyków w leczeniu dyslipidemii jako element profilaktyki chorób układu krążenia

• Autorzy: Bondyra-Wiśniewska Beata , Przybysz Izabela , Jarosz Agnieszka

Identyfikatory

DOI

10.15199/65.2019.12.7

Warianty tytułu

EN

The role of nutraceuticals in the treatment of dyslipidemia as a part of prevention of cardiovascular diseases

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Choroby układu krążenia (ChUK) stanowią poważny problem cywilizacyjny. Od wielu lat są główną przyczyną przedwczesnych zgonów na świecie, a dyslipidemia jest najczęściej występującym modyfikowalnym czynnikiem ryzyka sercowo-naczyniowego. Celem profilaktyki i leczenia ChUK jest skupienie działań na normalizacji wartości lipidow i lipoprotein we krwi. Przedstawiono dowody działania wybranych nutraceutyków, takich jak β-glukan, sterole i stanole roślinne, wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3, polifenole oraz czerwony ryż drożdżowy, ukierunkowanych na prewencję i leczenie chorób sercowo-naczyniowych, przez wpływ na wartości parametrów profilu lipidowego. Dostępne dane naukowe potwierdzają skuteczność działania nutraceutyków, a ich stosowanie, wraz z odpowiednio skomponowaną dietą, stanowi istotny element profilaktyki i leczenia chorób układu krążenia.

EN

Cardiovascular diseases (CVD) constitute a serious civilization problem. They have been a major cause of premature deaths in the world for many years, and dyslipidemia is the most frequently occurring modifiable cardiovascular risk factor. The purpose of CVD prevention and treatment is to focus on normalizing the value of lipids and lipoproteins in blood. The article presents evidence of the action of selected nutraceuticals, such as β-glucan, plant sterols and stanols, n-3 polyunsaturated fatty acids, polyphenols and red yeast rice, directed to prevention and treatment of the cardiovascular diseases by influencing the parameters of lipid profile. Available scientific data confirm their effectiveness. The use of nutraceuticals, along with a properly composed diet, is a significant element in the prevention and treatment of cardiovascular diseases.

Słowa kluczowe

PL

nutraceutyki; choroba układu krążenia; dyslipidemia; działanie prozdrowotne

EN

nutraceuticals; cardiovascular diseases; dyslipidemia; pro-health influence

• Wydawca: Wydawnictwo SIGMA-NOT
• Czasopismo: Przemysł Spożywczy
• Rocznik: 2019
• Tom: T. 73, nr 12
• Strony: 40--45
• Opis fizyczny: Bibliogr. 75 poz.

Twórcy

autor

Bondyra-Wiśniewska Beata

• Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

autor

Przybysz Izabela

• Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

autor

Jarosz Agnieszka

• Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

Bibliografia

• [1] Alissa EM, GA Ferns. 2012. „Functional foods and nutraceuticals in the primary prevention of cardiovascular diseases”. J Nutr Metab 2012: 569486.
• [2] Abumweis SS, R Barake, PL Jones. 2008. „Plant sterols/stanols as cholesterol lowering agents: a meta-analysis of randomized controlled trials”. Food Nutr Res 52: 10.3402/fnr.v52i0.1811.
• [3] Athyros VG, AI Kakafika, AA Papageorgiou, K Tziomalos, A Peletidou, C Vosikis C, A Karagiannis, DP Mikhailidis DP. 2009. „Effect of a plant stanol ester-containing spread, placebo spread, or Mediterranean diet on estimated cardiovascular risk and lipid, inflammatory and haemostatic factors”. Nutr Metab Cardiovasc Dis 21(3): 213-221.
• [4] Banach M, P Jankowski, J Jóźwiak, B Cybulska, A Windak, T Guzik, A Mamcarz, M Broncel, T Tomasik. 2016. „Wytyczne PTL/KLRwP/PTK postępowania w zaburzeniach lipidowych dla lekarzy rodzinnych 2016”. Lekarz POZ 4: 251-300.
• [5] Barbagallo CM, AB Cefalù, D Noto, MR Averna. 2015. „Role of nutraceuticals in hypolipidemic therapy”. Front Cardiovasc Med 2: 22.
• [6] Barylski M, KJ Filipiak, B Okopień, FM Szymański, B Wożakowska-Kapłon, A Mamcarz. 2018. „Stanowisko grupy ekspertów wsparte przez Sekcję Farmakoterapii Sercowo-Naczyniowej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego dotyczące miejsca standaryzowanej kompozycji polifenoli z bergamoty w terapii dyslipidemii oraz jej innego potencjalnego zastosowania w praktyce klinicznej”. Folia Cardiologica 13(3): 222-235.
• [7] Benjamin EJ, P Muntner, A Alonso, MS Bittencourt, CW Callaway, AP Carson, AM Chamberlain, AR Chang, S Cheng, SR Das, FN Delling, L Djousse, MSV Elkind, JF Ferguson, M Fornage, LC Jordan, SS Khan, BM Kissela, KL Knutson, TW Kwan, DT Lackland, TT Lewis, JH Lichtman, CT Longenecker, MS Loop, PL Lutsey, SS Martin, K Matsushita, AE Moran, ME Mussolino, M O'Flaherty, A Pandey, AM Perak, WD Rosamond, GA Roth, UKA Sampson, GM Satou, EB Schroeder, SH Shah, NL Spartano, A Stokes, DL Tirschwell, CW Tsao, MP Turakhia, LB VanWagner, JT Wilkins, SS Wong, SS Virani. 2019. „Heart disease and stroke statistics – 2019 update: a report from the American Heart Association”. Circulation 139(10): e56-e528.
• [8] Catapano AL, I Graham, G De Backer, O Wiklund, MJ Chapman, H Drexel, AW Hoes, CS Jennings, U Landmesser, TR Pedersen, Ž Reiner, G Riccardi, MR Taskinen, L Tokgozoglu, WMM Verschuren, C Vlachopoulos, DA Wood, JL Zamorano. 2016. „Wytyczne ESC/EAS dotyczące leczenia zaburzeń lipidowych w 2016 roku”. Kardiologia Polska 74(11): 1234-1318.
• [9] Chiesa G, M Busnelli, S Manzini, C Parolini. 2016. „Nutraceuticals and bioactive components from fish for dyslipidemia and cardiovascular risk reduction”. Mar Drugs 14(6).
• [10] Cierniak-Piotrowska M, G Marciniak, J Stańczak. 2015. „Statystyka zgonów i umieralności z powodu chorób układu krążenia”. W Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski, 46-80. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa.
• [11] de Groot A, R Luyken, NA Pikaar. 1963. „Cholesterol-lowering effect of rolled oats”. Lancet 2: 303-304.
• [12] Devaraj S, I Jialal, S Vega-Lopez. 2004. „Plant sterol-fortified orange juice effectively lowers cholesterol levels in mildly hypercholesterolemic healthy individuals”. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 24, 8-25.
• [13] Dutkowska A, D Rachoń. 2015. „Rola kwasów tłuszczowych n-3 oraz n-6 w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego”. Chor Ser Nacz 12(3): 154-159.
• [14] EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). 2011. „Scientific opinion on the substantiation of health claims related to monacolin K from red yeast rice and maintenance of normal blood LDL-cholesterol concentrations (ID 1648, 1700) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006”. EFSA J. 9: 2304.
• [15] European Commission. 2011. „Commission Regulation (EU) No 1160/2011 of 14 November 2011 on the authorisation and refusal of authorisation of certain health claims made on foods and referring to the reduction of disease risk”. https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:296:0026:0028:EN:PDF [dostęp: 14.11.2019].
• [16] Food and Drug Administration. 1997. Food labeling: health claims; oats and coronary heart disease. Federal Register 62 (15): 3584-3601.
• [17] GBD 2017 DALYs and HALE Collaborators. 2018. „Global, regional, and national disability-adjusted life-years (DALYs) for 359 diseases and injuries and healthy life expectancy (HALE) for 195 countries and territories, 1990–2017: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2017”. Lancet 392:1859-1922.
• [18] Gerards Maaike C, J Terlou Ruben, H Yu, CHW Koks, VEA Gerdes. 2015. „Traditional Chinese lipid-lowering agent red yeast rice results in significant LDL reduction but safety is uncertain – a systematic review and meta-analysis”. Atherosclerosis 240: 415-423.
• [19] Graham I, D Atar, K Borch-Johnsen, G Boysen, G Burell, R Cifkova, J Dallongeville, G De Backer, S Ebrahim, B Gjelsvik, C Herrmann-Lingen, A Hoes, S Humphries, M Knapton, J Perk, SG Priori, K Pyorala, Z Reiner, L Ruilope, S Sans-Menendez, W Scholte Op Reimer, P Weissberg, D Wood, J Yarnell, JL Zamorano. 2008. Europejskie wytyczne dotyczące prewencji chorób sercowo-naczyniowych w praktyce klinicznej - wersja skrócona. Kardiol Pol 66(Suppl 1): S1-S48.
• [20] Halbert SC, B French, RY Gordon, JT Farrar, K Schmitz, PB Morris, PD Thompson, DJ Rader, DJ Becker. 2010. „Tolerability of red yeast rice (2,400 mg twice daily) versus pravastatin (20 mg twice daily) in patients with previous statin intolerance”. Am J Cardiol 105(2): 198-204.
• [21] Ho HV, JL Sievenpiper, A Zurbau, S Blanco Mejia, E Jovanovski, F Au-Yeung, AL Jenkins AL, V Vuksan. 2016. „The effect of oat β-glucan on LDL-cholesterol, non-HDL-cholesterol and apoB for CVD risk reduction: a systematic review and meta-analysis of randomised-controlled trials”. Br J Nutr 116(8): 1369-1382.
• [22] Hollænder P, AB Ross, M Kristensen. 2015. „Whole-grain and blood lipid changes in apparently healthy adults: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled studies”. Am J Clin Nutr 102(3): 556-572.
• [23] Jankowski Piotr. 2017. „Zasady profilaktyki chorób układu krążenia w 2018 roku”. Kardiologia Inwazyjna 12(6): 42-48.
• [24] Johnston T, T Korolenko, M Pirro, A Sahebkar. 2017. „Preventing cardiovascular heart disease: Promising nutraceutical and non-nutraceutical treatments for cholesterol management”. Pharmacological Research 120: 219-225.
• [25] Joyce SA, A Kamil, L Fleige, CG Gahan. 2019. „The cholesterol-lowering effect of oats and oat beta glucan: modes of action and potential role of bile acids and the microbiome”. Front Nutr 6: 171-115.
• [26] Kopeć A, E Nowacka, E Piątkowska,T Leszczyńska. 2011. „Charakterystyka i prozdrowotne właściwości steroli roślinnych”. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 3(76): 5-14.
• [27] Kostecka M, T Czarnecki, P Szot, 2017. „Nutraceutyki szansa dla zdrowia współczesnych konsumentów”. Przemysł Spożywczy 71: 36-40.
• [28] Kozłowska-Wojciechowska M, B Cybulska, K Narkiewicz, G Opolski, A Tykarski. 2010. „Stanole roślinne - niedoceniany element diety w profilaktyce i terapii chorób układu krążenia na tle miażdżycy”. Nadciśnienie Tętnicze 14(4): 344-353.
• [29] Kris-Etherton PM, WS Harris, LJ Appel. 2003. „Fish consumption, fish oil, omega-3 fatty acids, and cardiovascular disease”. Arterioscler Thromb Vasc Biol 23: e20-30.
• [30] Kuropka Ireneusz. 2018. Umieralność i trwanie życia w Polsce i wybranych krajach europejskich. W Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2017-2018, 130-153. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa.
• [31] Lamiquiz-Moneoa I, J Giné-González, S Alisente, AM Bea, S Pérez-Calahorraa, V Marco-Benedí, L Baila-Rueda, E Jarauta, A Cenarro, F Civeira, R Mateo-Gallego. 2019. „Effect of bergamot on lipid profile in humans: a systematic review”. Crit Rev Food Sci Nutr, DOI: 10.1080/10408398.2019.1677554.
• [32] Li Y, L Jiang, Z Jia, W Xin, S Yang, Q Yang, L Wang. 2014. „A meta-analysis of red yeast rice: an effective and relatively safe alternative approach for dyslipidemia”. PLoS One 9(6): e98611.
• [33] Lin X, I Zhang, A Li, JE Manson, HD Sesso, L Wang, S Liu. 2016. „Cocoa flavanol intake and biomarkers for cardiometabolic health: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials”. J Nutr 146: 2325-2333.
• [34] Liu J, S Liu, H Zhou, T Hanson, L Yang, Z Chen, M Zhou. 2016. „Association of green tea consumption with mortality from all-cause, cardiovascular disease and cancer in a Chinese cohort of 165,000 adult men. European Journal of Epidemiology 31(9): 853-865.
• [35] Lu Z, W Kou, B Du, Y Wu, S Zhao, OA Brusco, JM Morgan, DM Capuzzi, Chinese Coronary Secondary Prevention Study Group, S Li. 2008. „Effect of Xuezhikang, an extract from red yeast Chinese rice, on coronary events in a Chinese population with previous myocardial infarction”. Am J Cardiol 101: 1689-1693.
• [36] Makała H. 2018. „Żywność funkcjonalna i jej znaczenie na współczesnym rynku”. Przemysł Spożywczy 72: 18-22.
• [37] Malec M. 2019. „Monakolina K – naturalna statyna”. Farm Pol 75(7): 365-368.
• [38] Mendonça RD, NC Carvalho, JM Martin-Moreno, AM Pimenta, ACS Lopes, A Gea, MA Martinez-Gonzalez, M Bes-Rastrollo. 2019. „Total polyphenol intake, polyphenol subtypes and incidence of cardiovascular disease: The SUN cohort study”. Nutrition, Metabolism & Cardiovascular Diseases 29: 69-78.
• [39] Miettinen TA, H Gylling. 2008. „Vascular effects of diets, especially plant sterol ester consumption”. J Am Coll Cardiol 51: 1562-1563.
• [40] O’Donnell MJ, SL Chin, S Rangarajan, D Xavier, L Liu, H Zhang, P Rao-Melacini, X Zhang, P Pais, S Agapay, P Lopez-Jaramillo, A Damasceno, P Langhorne, MJ McQueen, A Rosengren, M Dehghan, GJ Hankey, AL Dans, A Elsayed, A Avezum, C Mondo, HC Diener, D Ryglewicz, A Czlonkowska, N Pogosova, C Weimar, R Iqbal, R Diaz, K Yusoff , A Yusufali, A Oguz, X Wang, E Penaherrera, F Lanas, OS Ogah, A Ogunniyi, HK Iversen, G Malaga, Z Rumboldt, S Oveisgharan, F Al Hussain, D Magazi, Y Nilanont, J Ferguson, G Pare, S Yusuf. 2016. „Global and regional effects of potentially modifiable risk factors associated with acute stroke in 32 countries (INTERSTROKE): a case-control study”. Lancet 388: 761-775.
• [41] Olędzka R. 2007. „Nutraceutyki, żywność funkcjonalna - rola i bezpieczeństwo stosowania”. Bromat Chem Toksykol 40(1): 1-8.
• [42] Onakpoya I, E Spencer, C Heneghan, M Thompson. 2014. „The effect of green tea on blood pressure and lipid profile: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials”. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 24(8): 823-836.
• [43] O’Neill FH, TA Sanders, GR Thompson. 2005. „Comparison of efficacy on plant stanol ester and sterol ester: short term and long term studies”. Am J Cardiol 96(1A): 29D-36D.
• [44] Ostlund RE. 2002. „Phytosterols in human nutrition”. Annu Rev Nutr 22: 533-549.
• [45] Othman RA, MH Moghadasian, PJ Jones. 2011. „Cholesterol-lowering effects of oat β-glucan”. Nutr Rev 69(6): 299-309.
• [46] Pająk A, K Szafraniec, M Polak, M Polakowska, M Kozela, W Piotrowski, M Kwaśniewska, E Podolecka, K Kozakiewicz, A Tykarski, T Zdrojewski, W Drygas. 2016. „Changes in the prevalence, treatment, and control of hypercho­lesterolemia and other dyslipidemias over 10 years in Poland: the WOBASZ study”. Pol Arch Med Wewn 126(9): 642-652.
• [47] Pang J, Z Zhang, T Zheng, BA Bassig C Mao, X Liu, Y Zhu, K Shi, J Ge, Y Yang, D Huang, M Bai, Y Peng. 2016. „Green tea consumption and risk of cardiovascular and ischemic related diseases: a meta-analysis”. Int J Cardiol 202: 967-974.
• [48] Perczyńska A, K Marciniak-Łukasiak, A Żbikowska. 2017. „Rola β-glukanu w przeciwdziałaniu chorobom cywilizacyjnym”. Kosmos 66 (3): 379-388.
• [49] Polagruto JA, JF Wang-Polagruto, MM Braun, L Lee, C Kwik-Uribe, CL Keen. 2006. „Cocoa flavonol-enriched snack bars containing phytosterols effectively lower total and low-density lipoproteins cholesterol levels”. J Am Diet Assoc 106: 1804-1813.
• [50] Rideout TC, Y Chan, SV Harding, PJ Jones. 2009. „Low and moderate-fat plant sterols fortified soymilk in modulation of plasma lipids and cholesterol kinetics in subjects with normal to high cholesterol concentrations: report on two randomized crossover studies”. Lipids Health Dis 8: 45-51.
• [51] Saluk-Juszczak J. 2010. „Antocyjany jako składnik żywności funkcjonalnej stosowanej w profilaktyce chorób układu krążenia”. Postepy Hig Med Dosw 64: 451-458.
• [52] Saluk-Juszczak J, J Kołodziejczyk, K Babicz, K Królewska. 2010. „Żywność funkcjonalna - rola nutraceutyków w profilaktyce chorób układu krążenia”. Kosmos 3(4): 527-538.
• [53] Sansone R, A Rodriguez-Mateos, J Heuel1, D Falk, D Schuler, R Wagstaff, GGC Kuhnle, JPE Spencer, H Schroeter, MW Merx, M Kelm, C Heiss. 2015. „Cocoa flavanol intake improves endothelial function and Framingham Risk Score in healthy men and women: a randomised, controlled, double-masked trial: the Flaviola Health Study”. Br J Nutr 114: 1246-1255.
• [54] Sofi F, R Abbate, GF Gensini, A Casini. 2010. „Accruing evidence on benefits of adherence to the Mediterranean diet on health: an updated systematic review and meta-analysis”. Am J Clin Nutr 92: 1189-1196.
• [55] Sosnowska B, P Penson, M Banach. 2017. „The role of nutraceuticals in the prevention of cardiovascular disease”. Cardiovascular Diagnosis and Therapy 7(Suppl 1): S21-S31.
• [56] Szymański FM, M Barylski, B Cybulska, B Wożakowska-Kapłon, Z Krasiński, A Mamcarz, K Widecka, AE Płatek, D Dudek, A Mickiewicz, A Kobayashi, G Dzida, S Grajek, M Wełnicki, T Zubilewicz, M Ufnal, D Hering, K Mizia-Stec, JD Kasprzak, M Koziński, J Imiela, K Narkiewicz, I Gorczyca, M Postuła, MJ Jaguszewski, KJ Filipiak. 2018. „Rekomendacje dotyczące leczenia dyslipidemii w Polsce – III Deklaracja Sopocka. Interdyscyplinarne stanowisko grupy ekspertów wsparte przez Sekcję Farmakoterapii Sercowo-Naczyniowej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego”. Choroby Serca i Naczyń 15(4): 199-210.
• [57] Tokede OA, JM Gaziano, L Djousse. 2011. „Effects of cocoa products/dark chocolate on serum lipids: a meta-analysis”. Eur J Clin Nutr 65: 879-886.
• [58] Trziszka T, H Różański. 2015. „Żywność funkcjonalna i nutraceutyk w profilaktyce chorób cywilizacyjnych”. Herbalism 1(1): 9-19.
• [59] Wang X, YY Ouyang, J Liu, G Zhao. 2014. „Flavonoid intake and risk of CVD: a systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies”. Br J Nutr 111: 1-11.
• [60] Waszkiewicz-Robak B, F Świderski. 2009. „Nutraceutyki dodatki prozdrowotne i bioaktywne składniki żywności”. Przemysł Spożywczy 63: 38-42.
• [61] Wełnicki M, J Szeligowska, A Mamcarz. 2014. „Zastosowanie steroli roślinnych w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego. Mit czy realna możliwość potencjalizacji efektów klasycznych leków hipolipemizujących?” Choroby Ser Nacz 11(4): 225-229.
• [62] Whelan J, Rust C. 2006. „Innovative dietary sources of n-3 fatty acids”. Annu Rev Nutr 26: 75-103.
• [63] Whitehead A, EJ Beck, T Susan, T Wolever. 2014. „Cholesterol-lowering effects of oat b-glucan: a meta-analysis of randomized controlled trials”. Am J Clin Nutr 100: 1413-1421.
• [64] Widmer RJ, AJ Flammer, LO Lerman, A Lerman. 2015. „The Mediterranean Diet, its components, and cardiovascular disease”. Am J Med 128(3): 229-238.
• [65] Wilkins E , L Wilson, K Wickramasinghe, P Bhatnagar, J Leal, R Luengo-Fernandez, R Burns, M Rayner, N Townsend. 2017. „European cardiovascular disease statistics 2017”. Bruksela: European Heart Network.
• [66] Włodarek D. 2005. „Stanole - znaczenie w leczeniu hipercholesterolemii”. Endo Otył Zab Przem Mat 1(2): 31-34.
• [67] Wojtyniak B, P Goryński. 2016. „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania”. Warszawa, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
• [68] World Health Organization (WHO). „Cardiovascular diseases (CVDs). Key facts”. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/cardiovascular-diseases-(cvds) [dostęp: 04.11.2019].
• [69] Wożakowska-Kapłon B, KJ Filipiak, A Mamcarz, M Barylski, B Cybulska, R Dąbrowski, J Drożdż, D Dudek, G Dzida, E Franek, J Górny, S Grajek, M Haberka, J Imiela, P Jankowski, JD Kasprzak, M Koziński, D Kozłowski, K Mizia-Stec, K Narkiewicz, J Siebert, W Sinkiewicz, ATykarski, K Widecka, T Zdrojewski. 2014. „Aktualne problemy terapii dyslipidemii w Polsce – II Deklaracja Sopocka. Stanowisko grupy ekspertów wsparte przez Sekcję Farmakoterapii Sercowo-Naczyniowej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego”. Kardiologia Polska 72(9): 847-853.
• [70] Wożakowska-Kapłon B, P Salwa. 2016. „Monakolina - pomost między prozdrowotną modyfikacją diety a farmakoterapią hipercholesterolemii”. Folia Cardiologica 11(4): 318-326.
• [71] Yuan F, H Dong, K Fang, J Gong, F Lu. 2018. „Effects of green tea on lipid metabolism in overweight or obese people: a meta‐analysis of randomized controlled trials”. Mol Nutr Food Res 62(1).
• [72] Yusuf S, S Hawken, S Ounpuu, T Dans, A Avezum, F Lanas, M McQueen, A Budaj, P Pais, J Varigos, L Lisheng. 2004 “Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study”. Lancet 364(9438): 937-952.
• [73] Zdrojewski T, B Solnica, B Cybulska, P Bandosz, M Rutkowski, J Stokwiszewski, Z Gaciong, M Banach, B Wojtyniak, M Pencina, B Wyrzykowski. 2016. „Prevalence of lipid abnormalities in Poland.The NATPOL 2011 survey”. Kardiologia Polska 74(3): 213-223.
• [74] Zhang C, Y Qin, X Wei, F Yu, Y Zhou, J He. 2015. „Tea consumption and risk of cardiovascular outcomes and total mortality: a systematic review and meta-analysis of prospective observational studies”. Eur J Epidemiol 30(2): 103-113.
• [75] Zhao Y, S Asimi, K Wu, J Zheng, D Li. 2015. „Black tea consumption and serum cholesterol concentration: systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials”. Clinical Nutrition 34(4): 612-619.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).