Dlaczego warto ocalić dwór w krajobrazie. O ochronie założeń dworskich i pałacowych na wybranych przykładach z Polski południowej

• Autorzy: Zachariasz A.

Warianty tytułu

EN

Why it is worth to preserve the countryside manor. On the protection of manorial and palace complexes, based on a selection of examples from southern Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Przedmiotem rozważań jest rezydencja ziemiańska i otaczający ją krajobraz. Rezydencja rozumiana jako zespół dworski czy pałacowy – wielkoskalowa kompozycja przestrzenna. Zespoły te są cennym elementem dziedzictwa kulturowego, obecnie w dużym stopniu utraconym. Ukształtowanie terenu, układ hydrograficzny i roślinność, mają znaczenia w przypadku ich lokalizacji, ale na specyfikę krajobrazu wpływ ma też własność i kontekst krajobrazowy. W Polsce południowej, w Galicji pod zaborem austriackim, była bardzo rozdrobniona własność ziemska, zarówno chłopska, jak i szlachecka. Często w jednej miejscowości był więcej niż jeden dwór. Pałace, dwory, dworki i folwarki, większe, mniejsze, w różnych stylach wpisywały się w galicyjski krajobraz, wiejski czy małomiasteczkowy, z charakterystycznymi elementami – aleją, szpalerem czy zwartą zielenią parku. Dzisiaj tylko te mocno eksponowane obiekty najczęściej na skarpie nadrzecznej dają się zauważyć w panoramach, część przez korony drzew prześwituje w widoku z drogi. W artykule zaprezentowano krajobraz dworski historyczny i współczesny. Wskazano jego wartości i zagrożenia na jakie jest obecnie narażony. Scharakteryzowano cechy typowe dla obiektów, omówiono wyróżniki krajobrazu. Zagadnienia opisano na przykładzie wybranych obiektów.

EN

The topic of the discussion is that of the noble residence and the surrounding landscape. The residence itself is understood as a manorial or palatial complex – a large scale spatial composition. These complexes are a valuable element of our cultural heritage, a large part of which is currently lost. The terrain, the hydrographic layout and greenery are important in the case of their location, but the specifics of the landscape are also influenced by ownership and the context of the landscape itself. In southern Poland, in the former Austrian partition, the property structure of Galicia was highly fragmented, both in terms of the land owned by the peasantry and the nobility. A single village or township would often have more than one manor. The palaces, manors and granges, both large and small, built in various styles, were adapted to the Galician landscape, whether in the country or in a township, with characteristic elements – an alley, a lane or the dense greenery of a park. Today only these heavily exposed elements, most often located on a riverside escarpment, can be seen on panoramas, partially visible from the perspective of a road between the branches of trees. The paper contains a presentation of the historical and modern manorial landscape. It points to its qualities and the threats that it currently faces. It also outlines the typical characteristics of structures and discusses the defining qualities of the landscape. The problems in question were discussed on the example of a selection of structures.

Słowa kluczowe

PL

założenia dworskie; krajobraz kulturowy; kompozycja krajobrazu; ochrona krajobrazu; restauracja

EN

manor complex; cultural landscape; landscape composition; protection of landscape; restauration

• Wydawca: Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Architektury Krajobrazu
• Czasopismo: Topiarius. Studia krajobrazowe
• Rocznik: 2017
• Tom: T. 2
• Strony: 194--213
• Opis fizyczny: Bibliogr. 56 poz., ryc., fot., tab.

Twórcy

autor

Zachariasz A.

• Politechnika Krakowska, Instytut Architektury Krajobrazu

Bibliografia

• • Addison J. (1712). The Pleasure of the Imagination, eseje, Spectator, tekst publikowany w kolejnych 11 numerach czasopisma Spectator (no. 411-421) od 21.06. do 3.07.1712.
• • Addison J. (2004). O przyjemnościach wyobraźni, tłum. P. Parszutowicz, Terminus nr 1/2004. s. 179-214.
• • Antrop M. (2005). Why landscapes of the past are important for the future, „Landscape and Urban Planning”, 70, pp. 21-34.
• • Barut J., Motyka S., Ślawski T. (1962). Nad rzeką Ropą. Z dziejów Biecza, Gorlic i okolicy. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• • Batey M. (1995). Regency Gardens, Dyfed: Shire Books, pp. 86-88.
• • Biernacki A.P. (1819). O zakładaniu folwarków podług zasad szkockiego gospodarstwa przy względzie na stosónki Anglii i o przyozdobieniu posad wiejskich, dzieło w języku angielskim wypracowane przez J.C. Loudona, na j. polski przełożone i uwagami zbogacone przez A.P. Biernackiego, Berlin.
• • Bujak F. (1908). Galicja, t. I. Kraj. Ludność. Społeczeństwo. Rolnictwo, Lwów: nakł. Księgarni H. Altenberga.
• • Czartoryska I. (1805). Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław: W.B. Korn, wyd. I; wyd. II. 1808.
• • David J. (1990). Georgian Gardens, The Reign of Nature, London: Batsford Ltd. pp. 18-25, 52-54.
• • Fabijanowski J., Rutkowski B. (1974). Analiza zagospodarowania lasów karpackich na tle środowiska geograficznego, „Acta Agraria Et Silvestria, Series Silvestris”, vol. XIV, s. 31-56.
• • Fabijanowski J. (1983). Gospodarka leśna w Beskidzie Niskim – stan, możliwości, perspektywy. „Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich”, z. 23, s. 195-211.
• • Giżycki F.K. (1827). O przyozdobieniu siedlisk wiejskich. Rzecz zastosowana do Polski, Warszawa: Nakładem i drukiem N. Glücksberga.
• • Idźkowski A. (1867). Ogrody malownicze. „Kłosy”, t. IV, s. 135.
• • Jankowski E. (1900). Ogród przy dworze wiejskim, wyd. II poprawione, Warszawa: nakładem autora.
• • Jankowski E. (1938). Dzieje ogrodnictwa, t. I. Do końca w. XVIII, t. II. Od początku w. XIX do r. 1930, Prace Rolniczo-Leśne nr 30; Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności.
• • Jaroszewski T.S. (1986). Wiedeńskie atelier Fellner & Helmer i Polska, Rocznik Historii Sztuki, t. XVI, s. 311-329.
• • Junosza Z. (1912). Siary, „Sztuka”, z. 1. Lwów. s. 116-120.
• • Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. (1995). J. Warszyńska (red.). Kraków: Wyd. UJ.
• • Kataster – Dorf Haczów in Galizien Sanoker Kreis. (1851). http://searcharchives.pl/56/126/0/-/524#tabJednostka, [dostęp 03.2015].
• • Kataster – Dorf Siary in Galizien Jasloer Kreis. (1850). http://searcharchives.pl/56/126/0/-/1497#tabJednostka, [dostęp 03.2015].
• • Krygowski W. (1967). Beskid Niski i Pogórze. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka.
• • Loudon J.C. (1822). Encyclopaedia of Gardening, London, I wyd.
• • Łepkowski J. (1987). Listy z podróży archeologicznej. Jasielskie, publikowane w 1852 r. w Gazecie Warszawskiej [w:] Romantyczne wędrówki po Galicji, wybrał, opracował i przedmową poprzedził A. Zieliński. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• • Michałowski A. (1994). Parki i ogrody zabytkowe w Polsce – suplement, Ogrody 1 (7), Warszawa.
• • Niedźwiecka-Filipiak I. (2009). Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowozachodniej, Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
• • Parki i ogrody zabytkowe w Polsce, stan 1991 rok, (1992) Ogrody 1, Warszawa wyd. I; wyd. II uzup. 1994.
• • Rejestr zabytków nieruchomych NID. (2016). http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_ w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/ 07.2015.
• • Robinson W. (1870). The Wild Garden, London.
• • Sikora D. (2010). Parki historyczne w rejestrze zabytków – ustalenie przedmiotu i zakresu ochrony, problemy weryfikacji rejestru, granice ochrony konserwatorskiej. Kurier Konserwatorski, nr 7, s. 11-16.
• • Stęczyński M.B. (1847). Okolice Galicji, Lwów: nakładem K. Jabłońskiego.
• • Thacker Ch. (1994). The Genius of Gardening. The History of Garden in Britain and Ireland, Weidenfeld & Nicolson, London.
• • The Oxford Companion to Gardens. (1991). Editors: G. & S. Jellicoe; P. Goode M. Lancaster. Oxford University Press.
• • Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23.07.2003 r. (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446 oraz z 2015 r. poz. 397 i 774).
• • Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu z dn. 24.04.2015 (Dz.U. 2015 poz. 774).
• • Whately T. (1770). Observations of Modern Gardening Illustrated by Description, London.
• • Więckowska J. (1991). Założenia pałacowe i dworskie – spójność kompozycji i odrębność w krajobrazie [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady, Warszawa: PWN, s. 89-101.
• • Wodzicki S. (1818-1828). O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu Drzew, Krzewów, Roślin i Ziół celnieyszych ku ozdobie ogrodów przy zastosowaniu do naszej strefy, t. I - t. VI, Kraków.
• • Wodzicki S. (1827). O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu Drzew, Krzewów, Roślin i Kwiatów celniejszych ku ozdobie ogrodów przy zastosowaniu do naszej strefy, Kraków, t. II. s. 63-64.
• • Wolski J. (2007). Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Warszawa: PAN Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Prace Geograficzne nr 214.
• • Zachariasz A. (1990). Założenie parkowo-pałacowe w Siarach, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. XXIII. s. 187-195.
• • Zachariasz A. (1996). Plany katastralne ogrodów jako świadectwo rozwoju idei „ogrodu angielskiego” (na przykładzie Beskidu Niskiego i Pogórza), praca doktorska, promotor: J. Bogdanowski, Kraków: PK.
• • Zachariasz A. (1998). Polskie osiemnasto- i dziewiętnastowieczne traktaty ogrodnicze w bibliotece dworskiej – teoria i praktyka [w:] Dwór polski w XIX wieku: zjawisko historyczne i kulturowe. T. Hrankowska (red.). Warszawa: SHS, s. 125-165.
• • Zachariasz A. (2001). Oranżerie, szklarnie i XIX-wieczne szaleństwa mody ogrodowej, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, t. 80, s. 29-37.
• • Zachariasz A. (2002). Ogród dworski – wybrane charakterystyczne elementy i motywy [w:] Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe, A. Sieradzka (red.). Kielce: SHS, s.353-375.
• • Zachariasz A. (2003). Polska sztuka ogrodowa początku XIX wieku w ocenie Johna Claudiusa Loudona, Fundacja Ogród Puławski, z. 2, s. 168-185.
• • Zachariasz A. (2006). Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli parków publicznych. Kraków: Wyd. PK.
• • Zachariasz A. (2008a). Dwór polski – problemy rewaloryzacji ogrodów [w:] Dwór polski, L. Kajzer (red.). Kielce: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, s. 489-512.
• • Zachariasz A. (2008b). Rośliny rodzime i introdukowane w kompozycji ogrodowej. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. XXXVIII. s. 175-193.
• • Zachariasz A. (2008c). Zabytkowe ogrody – problemy rewaloryzacji utrzymania i zarządzania w świetle zaleceń Karty Florenckiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG. nr 10. Sosnowiec, s. 150-161.
• • Zachariasz A. (2012). Przydatność archiwalnych źródeł kartograficznych dla współczesnych badań krajobrazowych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego. nr 16. Sosnowiec, s. 63-83.
• • Zachariasz A.( 2013). Zespół dworski jako integralny element krajobrazu wsi. Problemy ochrony i współczesnego użytkowania (na wybranych przykładach z Polski południowej). Architektura Krajobrazu nr 2(39). s. 4-29.
• • Zachariasz A. (2016). Arnold Röhring and the residential garden in Siary in view of the garden art trends of that time (w druku).
• • Zachariasz A., Fabijanowska K. (2008). Rezydencja podkrakowska. Bieżanów i Dębniki jako świadectwo kultury, epoki i stylu [w:] A. Mitkowska, Z. Mirek, K. Hodor (red.). Założenia rezydencjonalno-ogrodowe dziedzictwo narodu polskiego (na tle europejskich wpływów kulturowych). Kraków: PK, PAN, s. 143-158.
• • Zachariasz A., Szar K., Szar J. (2015). Projekt rewaloryzacji parku w Dąbrowej k. Nowego Sącza wraz ze studium historycznym, w ramach tematu: Budowa Ośrodka Dziedzictwa Kultury Niematerialnej w Dąbrowie, Etap I. Rewitalizacja parku oraz remont i przebudowa budynku dworu i istniejącego budynku wolnostojącego, kier. tematu: M. Kozień-Woźniak, Kraków.
• • Zachariasz A., Szar K., Szar J. (2010). Studium historyczne oraz Projekt rewaloryzacji – założenia pałacowo-parkowego w Wiśniowej, wykonano na zlecenie Powiatu Strzyżowskiego z siedzibą w Strzyżowie, Kraków.
• • Zwaliska zamku w Szymbarku w Galicyi, rysował z litografii Fabijański (1863). Tygodnik Ilustrowany nr 178, t. VII, 21.02.1863. s. 73.

Uwagi

PL

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).