Miejsca spędzania wolnego czasu i letniego wypoczynku warszawiaków w 2. połowie XIX i na początku XX wieku położone w obecnych granicach administracyjnych stolicy

• Autorzy: Bąk Agnieszka

Identyfikatory

DOI

10.17388/WUT.2022.0006.ARCH

Warianty tytułu

EN

Entertainment Venues, Trip Destinations, and Summer Leisure Sites for Warsaw’s Residents in the Second Half of the Nineteenth Century as Found Within the Limits Today’s Warsaw

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W XIX wieku, w wyniku postępującej industrializacji, napływu ludności do miasta, intensyfikacji za budowy i ograniczenia terenów zielonych, życie w Warszawie wiązało się z licznymi uciążliwościami. Stąd też mieszkańcy miasta szukali wytchnienia, kontaktu z naturą i świeżego powietrza nie tylko w samym mieście, ale też w jego najbliższej okolicy. Do dyspozycji mieli wiele możliwości. Miejsca rozrywki, spacerów, wycieczek i dłuższych (nawet kilkumiesięcznych) pobytów w tzw. letnich mieszkaniach znajdowały się zarówno na terenie dziewiętnastowiecznej Warszawy, w obszarze wyznaczonym przez okopy Lubomirskiego, jak i tuż za rogatkami, właściwie we wszystkich kierunkach wyjazdowych z miasta. W obecnej dzielnicy Śródmieście były to ogrody publiczne (m.in. Ogród Saski, Folwark Świętokrzyski, Ogród Pomologiczny), ogrody prywatne i skwery. W rejonie Alei Ujazdowskich znajdowały się atrakcyjne miejsca przechadzek — Park Łazienkowski, Ogród Belwederski, Ogród Botaniczny, ogród publiczny Dolina Szwajcarska i Plac Ujazdowski. W tej części miasta już od lat 40. XIX wieku powstawały też letnie pałace należące do najzamożniejszych mieszkańców Warszawy. Za rogatkami, w kierunku południowym, w granicach dzisiejszego Mokotowa, letnie mieszkania znajdowały się głównie na górnym tarasie Skarpy Wiślanej, a miejsca rozrywki, takie jak restauracje, na terenach ciągnących się od Skarpy ku Wiśle, w Dolinie Nadwiślańskiej, oraz na terenie wsi Sielce (m.in. restauracje „Promenada”, „Marcelin”, „Sielanka”). Na jednodniowe wycieczki wyjeżdżano do wsi Czerniaków, która słynęła z odpustu Świętego Bonifacego, oraz do Wilanowa i Gucina. Osadę letniskową, starszą od Mokotowa, stanowiło Wierzbno, a Królikarnia była tradycyjnym celem letnich wycieczek. Godne odwiedzenia były też podmiejskie posiadłości w Ursynowie i Natolinie. Nie wszystkie one jednak były otwarte dla publiczności w drugiej połowie XIX wieku. W kierunku północnym, w obecnych dzielnicach Żoliborz i Bielany, ważnym miejscem na mapie wypoczynku warszawiaków był Marymont i obiekty letniskowe w Grossowie, Ewansówce, Minterowie i Rudzie, a na jednodniowe wycieczki jeżdżono do Bielan i do Młociny. Na zachodzie, w granicach dzisiejszej dzielnicy Wola, do ulubionych miejsc wypoczynku warszawiaków należała willa zamiejska na Lesznie. Tuż za rogatkami wolskimi funkcjonował Ogród Ohma i Lasek na Czystem w Karolowie. Po praskiej stronie Wisły na spacery i przechadzki wybierano się do Parku Aleksandrowskiego, a popularnym miejscem wycieczek w bliskiej okolicy miasta były Saska Kępa, podmiejskie ogrody na Gocławku i osada Zacisze. Większość z tych miejscowości na początku XX wieku traciła na znaczeniu jako kierunki letnich wyjazdów — głównie na skutek niedoinwestowania, zaniedbania i rozwijania na tym terenie działalności produkcyjnej, która zdecydowanie negatywnie oddziaływała na funkcję wypoczynkową, ale także zmieniających się mód, a przede wszystkim dynamicznego rozwoju komunikacji kolejowej, który przyniósł popularność miejscowościom położonym w większej odległości od miasta, pełniącym funkcje prawie wyłącznie letniskowe, takim jak Otwock, Konstancin czy Milanówek.

EN

It was in the 19th century that as a result of ongoing industrialization, an influx of people moving into the city, the intensification of building density, and limited green areas, life in Warsaw entailed numerous nuisances. It is for this reason that the inhabitants of the city sought reprieve, communion with nature, and fresh air not only in the city itself, but also in its immediate environs. Many possibilities were available. Locations providing entertainment as well as ones that were good for strolling, outings, and even several–month–long stays at what may be termed summer homes were available within the limits of 19th century Warsaw as defined by the Lubomirski Ramparts. They could also be found beyond the municipal tollgates, essentially in every exit direction from the city. There were public gardens - the Saxon Garden, Swiętokrzyski Grange, and the Pomological Garden - as well as private gardens and squares in today’s Downtown District. The Ujazdowskie Avenue area included attractive places for strolling - the Łazienkowski Park, Belwederski Garden, Botanical Garden, and the public Swiss Valley Garden as well as Ujazdowski Square. As early as in the 1840s this part of the city was the site of summer palaces belonging to the wealthiest residents of Warsaw. Outside the tollgates leading south, within the borders of today’s Mokotów District, summer homes were mainly located on the upper terrace of the Vistulian Escarpment, while locations providing entertainment, such as restaurants, were to be found on the land extending from the Escarpment towards the Vistula River and on the lands of Sielce Village. Daytrips involved travelling to the village of Czerniaków that was famous for its St. Boniface fairs as well as to Wilanów and Gucin. Wierzbno was a summer settlement older than Mokotów, while the Królikarnia was a traditional destination for summer jaunts. Also worth visiting were the suburban properties of Ursynów and Natolin. However, not all of them were open to the public in the second half of the 19th century. To the north, in today’s districts of Żoliborz and Bielany, important spots on the leisure map of Warsaw’s residents included Marymont as well as summer amenities in Grossów, Ewansówka, Minterów, and Ruda. Day trips involved travelling to Bielany and Młociny. To the west, within the borders of today’s Wola District, favorite leisure spots for Warsaw residents included the out–of–town villas in Leszno. The Ohm Garden and Czyste Woods in Karolów operated just beyond the Wola tollgates. On the Praga side of the Vistula River, it was the Aleksandrów Park that was the choice for walks and rides. Popular places for trips in the immediate neighborhood of the city were Saska Kępa, the suburban gardens of Gocławek, and the Zacisze settlement. By the beginning of the 20th century, most of these locations lost their importance as destinations for summer outings. This was mainly the result of the subpar investment, neglect, and development in these areas of manufacturing operations that had a decidedly negative impact on leisure functions. There was also the changing fashion, especially the dynamic development of rail transportation that brought popularity to suburban sites located at greater distances from the city - Otwock, Konstancin, and Milanówek.

Słowa kluczowe

PL

Warszawa; miejsca wypoczynku; miejsca rozrywki; letnisko; architektura letniskowa; miejscowość letniskowa

EN

Warsaw; leisure sites; entertainment venues; summer homes; suburban leisure; summer architecture; summer localities

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2022
• Tom: nr 5
• Strony: 115--153
• Opis fizyczny: Bibliogr. 58 poz., fot., il., rys.

Twórcy

autor

Bąk Agnieszka

• Politechnika Warszawska, Wydział Architektury

Bibliografia

• MATERIAŁY PUBLIKOWANE
• [1] Czajewski Wiktor, Ilustrowany przewodnik po warszawie i okolicach. Wilanów, Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin. Wraz ze szczegółowym opisem 1000 obrazów z Galeryi Wilanowskiej, Warszawa 1893.
• [2] Czajewski Wiktor, Ilustrowany przewodnik po Warszawie z planem miasta, Warszawa 1896.
• [3] Domek przy ul. Koszykowej, „Tygodnik Ilustrowany”, 1903, nr 38, s. 747–748.
• [4] Drozdowski Marian, Sułtan Andrzej, Zahorski Andrzej, Historia Warszawy, Warszawa 2017.
• [5] Drozdowski Marian, Zahorski Andrzej, Historia Warszawy, Warszawa 1981.
• [6] Dzisiejszy stan Mokotowa, „Kłosy”, 1882, nr 897, s. 154 –155.
• [7] Flatt Oskar, Brzegi Wisły od Warszawy do Ciechocinka, z dopełniającym poglądem na przestrzeń od Torunia do Gdańska (przewodnik żeglugi parowej), Warszawa 1854.
• [8] Fryze Feliks, Chodorowicz Ignacy, Przewodnik po Warszawie i jej okolicach na rok 1873/74 z mappą miasta i mappami kolei żelaznych i drzeworytami…, Warszawa 1873.
• [9] „Gazeta Codzienna”, 1860, Zb. Korotyńskich, APW, sygn. 72/201/0/3/64.
• [10] Geremek Rafał, Koszyki pełne historii, Warszawa 2014.
• [11] Gomulicki Wiktor, Sobieszczański Józef St., Artystyczno-informacyjny przewodnik po Warszawie i okolicy , Lwów 1911.
• [12] Gomulicki Wiktor, Szmiderberg Ignacy, Ilustrowany przewodnik po Warszawie ozdobiony planem miasta, widokami piękniejszych gmachów i miejscowości…, Warszawa 1880.
• [13] Guzowski Wiktor, Przewodnik po Warszawie ilustrowany informacyjno-adresowy z planem miasta Warszawy i okolic, Warszawa 1910.
• [14] Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta, „Wędrowiec”, Warszawa 1893.
• [15] Jabłonna, „Kłosy”, 1887, nr 1158, s. 154.
• [16] K.Wł.W., Czerniaków pod Warszawą, „Tygodnik Ilustrowany”, 1860, nr 35, s. 316 –318.
• [17] Kraushar Aleksander, Miscellanea historyczne. XXV. [17] Historyczna karczma w Wierzbnie, Warszawa 1908.
• [18] Letnie lokale w Willi Mokotów, „Kurier Warszawski”, 1878, Zb. Korotyńskich, APW, sygn. 72_201_ 0_2_7_32_47614190.
• [19] Łapiński F., @Willa, „Kurier Warszawski”, 1879, Zb. Korotyńskich, APW, sygn. 72_201_0_2_7_ 34_47614192.
• [20] Łuczkiewicz H., O letnich mieszkaniach i o Grodzisku, „Kłosy”, 1886, nr 1091, s. 333 –334.
• [21] Marymont pod Warszawą, „Tygodnik Ilustrowany”, 1869, nr 71, s. 224 –226.
• [22] Marymont pod Warszawą — dokończenie, „Tygodnik Ilustrowany”, 1869, nr 72, s. 232 –234.
• [23] Młyn parowy na Lesznie w Warszawie, „Tygodnik Ilustrowany”, 1860, nr 18, s. 147–148.
• [24] Olkuśnik Marek, Wyjechać z miasta. Mieszkańcy Warszawy wobec podróży, turystyki i wypoczynku na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 2015.
• [25] Orłowicz Mieczysław, Przewodnik po Warszawie reprint z 1922 roku, Warszawa 1985. Pawłowski Tomasz, Zieliński Jarosław, Żoliborz. Przewodnik historyczny , Warszawa 2008.
• [26] Pokropiński Bogdan, Kolej wilanowska, Warszawa 2001.
• [27] Przewodnik po Warszawie wydany staraniem Wielkiego Hotelu Europejskiego w czterech językach, Warszawa 1881.
• [28] Putkowska Jolanta, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016.
• [29] R-n, Saska Kępa, „Tygodnik Ilustrowany”, 1906, nr 44, s. 973.
• [30] Roguska Jadwiga, Architektura i budownictwo mieszkaniowe w Warszawie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Architektura willowa, Warszawa 1986, s. 3 –129.
• [31] Skałka, Lato w Warszawie, „Tygodnik Ilustrowany”, 1910, nr 31, s. 626.
• [32] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VI, Warszawa 1880–1914.
• [33] Sobieszczański Franciszek M., Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami na stali, Warszawa 1857.
• [34] Spacer w upiększonej Alej Ujazdowskiej, „Kłosy”, 1889, nr 1260, s. 125.
• [35] Szmelter Alicja, Początki urbanistyki współczesnej. Doświadczenia zagraniczne a środowisko warszawskich urbanistów przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 2019.
• [36] Świątek Tadeusz W., Mokotów przez wieki, Warszawa 2009.
• [37] Wiadomości Bieżące, „Kurier Warszawski”, 1894, nr 39, s. 1, 5.
• [38] Wiadomości Bieżące, Niedoszły projekt, „Kurier Warszawski”, 1883, nr 130 a, s. 2.
• [39] Wiadomości Bieżące. Nowe miejsce spacerowe, „Kurier Warszawski”, 1883, nr 116, s. 4. Widoki Mokotowa, „Kłosy”, 1882, nr 896, s. 137, 143.
• [40] Wieś Starożytna — Mokotów , „Kurier Poranny”, 18 sierpnia 1935, Zb. Korotyńskich, APW, sygn. 72_201_0_2_7_26_47614184.
• [41] Więckus Teodor, Przewodnik po Warszawie na rok 1908, Warszawa 1908.
• [42] Willa, „Kurier Warszawski”, 1879, Zb. Korotyńskich, APW, sygn. 72_201_0_2_7_34_47614192.
• [43] Zieliński Jarosław, Bielany. Przewodnik historyczny , Warszawa 2016.
• [44] Zienkiewicz Wacław, Warszawa w przeszłości i zabytkach, Warszawa 1939.
• [45] Zięckowski A.E., Najnowszy ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach, Warszawa 1912.
• [46] Zug Szymon Bogumił, Ogrody warszawskie w roku 1784, Warszawa 1845.
• MATERIAŁY NIEPUBLIKOWANE
• Archiwum Główne Akt Dawnych:
• [47] Mapa okolic miasta Warszawa (1860), Zb. Kart., sygn. PL_1_402_478-6.
• [48] Plan majątku Ohma położonego za Rogatkami Wolskimi (1800–1900), Zb. Kart., sygn. PL_ 1_402_366-24.
• [49] Plan Zabudowań Kolonii Mokotów (1821), Zb. Kart., sygn. PL_1_402_281-19.
• Biblioteka Narodowa:
• [50] Alekseević Ivan A., Plan goroda Varšavy i okrestnostej (1867), sygn. ZZK 1 05.
• [51] Mapa miejscowości letniczych w okolicach Warszawy (1905), sygn. ZZK 21 527.
• [52] Plan Miasta Stołecznego Warszawy wymierzony przez Oficerów Korpusu Inżynierów, w la- tach 1818 i 1819 (1822), sygn. ZZK 1 058.
• [53] Witkowski Kalikst, Plan goroda Varšavy i okrestnostej (1856), sygn. ZZK 8 084.
• [54] Witkowski Kalikst, Plan goroda Varšavy i okrestnostej (1856), sygn. ZZK 1 064.
• ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
• 55] http://moko.waw.pl/d7/fotoblog/sielanka-po-raz-pierwszy [dostęp: 31.07.2022].
• [56] https://www.ulicetwojegomiasta.pl/osiedle/sielce [dostęp: 01.08.2022].
• [57] Kołłątaj Liliana, Grossów — Marymonckie letnisko, Gazetazoliborza.pl, https://gazetazolibo- rza.pl/2019/07/grossow-marymonckie-letnisko/ [dostęp: 11.05.2022].
• [58] Projekt Muzeum w polskiej kulturze pamięci do 1918: wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej, http://muzeumpamieci.umk.pl/?p=1193 [dostęp: 11.09.2022].

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023).