Geneza skałek wierzchowinowych Płaskowyżu Ojcowskiego na podstawie badań osadów stokowych

• Autorzy: Pawelec Halina

Warianty tytułu

EN

Origin of hilltop monadnocks on the Ojców Plateau as reconstructed from slope deposits

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Artykuł podejmuje dyskusję dotyczącą genezy skałek wierzchowinowych na Płaskowyżu Ojcowskim. W odróżnieniu od najczęściej obecnie stosowanej w badaniach skałek metody, opartej wyłącznie na analizie geomorfologicznej, podstawą badań jest szczegółowa analiza osadów stokowych - powstałych równocześnie z niszczeniem skałek. Badania przeprowadzono w rejonie Jerzmanowic, pomiędzy górnymi odcinkami dolin Będkowskiej i Szklarki, na obszarze falistej wierzchowiny ze skałkami. Opracowano szczegółowe profile litologiczne osadów stokowych. Wykonano badania uziarnienia oraz zawartości CaC03, Fe203 i Corg. Dla frakcji iłowej wykonano analizy mineralogiczne. Badania wykazały, że występujące na stokach obszaru osady powstały w środowisku peryglacjalnym, w rezultacie wietrzenia mrozowego, sedymentacji lessu oraz redepozycji materiału gruzowego i lessowego przez procesy stokowe. Analiza sukcesji tych osadów oraz analiza procesów glebowych wskazują, że są to osady górnovistuliańskie. Na podstawie analizy rozmieszczenia poszczególnych typów osadów wnioskowano o zależnościach pomiędzy procesami peryglacjalnymi a rzeźbą stoków. Głównym kierunkiem przeobrażania ścian skałek było boczne cofanie w rezultacie wietrzenia mrozowego i odpadania wapieni. W obrębie falistej wierzchowiny, wypukły profil górnych części stoków jest rezultatem współdziałania wietrzenia mrozowego i soliflukcji. Dolne, wklęsłe części stoków zostały uformowane w wyniku depozycji osadów soliflukcyjnych i deluwialnych oraz okresowej redepozycji tych osadów, głównie przez spłukiwanie. Podczas plejstocenu obszar Płaskowyżu Ojcowskiego ulegał intensywnej denudacji, uwarunkowanej cyklicznymi zmianami klimatu. W środowisku peryglacjalnym działało głównie wietrzenie mrozowe i procesy stokowe. Podczas interglacjałów oraz interstadiałów działały procesy wietrzenia krasowego. Rezultatem plejstoceńskich procesów denudacyjnych, które rozwijały się na podłożu przeobrażonym przez kras, są współczesne formy skałek oraz rzeźba falistej wierzchowiny. Wyniki badań wskazują, że dotychczasowe teorie, dotyczące wieku i genezy skałek, nie doceniały znaczenia plejstoceńskiej morfogenezy dla rozwoju rzeźby Płaskowyżu Ojcowskiego.

EN

The origin of the monadnocks on the Ojców Plateau has been analysed not only on the basis of morphology but also by sedimentological analysis of the slope deposits that cover the slopes around the monadnocks. The investigations were carried out in the area of Jerzmanowice, between the upper courses of the Będkowska and Szklarka valleys within the undulated plateau where the monadnocks form the highest parts. Detailed lithological profiles were prepared, the granulometry was determined, and the CaC03, Fe203 and Corg content was estimated. Within the Clay fraction, mineralogical analyses were carried out. It is shown that the deposits covering the slopes developed in a periglacial environment as a result of frost weathering, loess sedimentation and reworking of scree and loess by slope processes. Both lithology of these deposits and the traces that soil processes left indicate an upper Vistulian age. The distribution of the individual lithofacies points to a distinct influence of periglacial processes on the slope relief. The main process was lateral retreat of rock walls as a result of frost weathering and rock fall. A convex profile of the upper parts of the slopes resulted due to the joint action of frost weathering and solifluction. The lower parts of the slopes, in contrast, developed a concave surface as a result of solifluction and surface wash, i.e. periodical redeposition of sediments. During the Pleistocene, the area of the Ojców Plateau underwent intensive denudation conditioned by cyclic climate changes. Frost weathering and slope processes were the most important under periglacial conditions. During interstadials, chemical weathering occurred in the active layer of the permafrost. Outcropping Jurassic limestones and the slope cover underwent karst processes. It is concluded that the present-day relief of the undulating plateau with monadnocks in the Cracow Upland results from the Pleistocene denudation processes. Surface degradation was stimulated during the Pleistocene by differential resistance of the rock units transformed by subsurface karst. Earlier studies concerning the age and origin of the monadnocks in this region underestimated the Pleistocene denudation.

Słowa kluczowe

PL

skałki; osady stokowe; plejstocen; Płaskowyż Ojcowski

EN

monadnocks; slope deposits; Pleistocene; Ojców Plateau; Poland

• Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Instytut Geologii
• Czasopismo: Geologos
• Rocznik: 2008
• Tom: Vol. 14, No. 2
• Strony: 163--176
• Opis fizyczny: Bibliogr. 71 poz.

Twórcy

autor

Pawelec Halina

• Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec

Bibliografia

• ALEXANDROWICZ S.W., 1969: Utwory paleogenu w południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 39: 681-696.
• ALEXANDROWICZ S.W., 1995: Malacofauna of the Vistulian Loess in the Cracow Region (S Poland). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sect. B, 1:1-28.
• ALEXANDROWICZ SW. & ALEXANDROWICZ Z., 2003: Pattern of karst landscape of the Cracow Upland (South Poland). Acta Carsologica, 32: 39-56.
• BEDNAREK J., KAZIUK H. & ZAPAŚNIK T., 1978: Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1 : 50 000, arkusz Ogrodzieniec. Wydawnictwo Instytutu Geologicznego, Warszawa, 1-76.
• BUKOWY S. & ŚLÓSARZ J., 1968: Wyniki wiercenia Bębło. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 212: 7-38.
• CORBEL J., 1959: Erosion en terrain calcaire. Annales de Géographie, 68: 97-120.
• CHLEBOWSKI R., 1989: Wietrzenie chemiczne skał węglanowych formacji Hecla Hoek w warunkach klimatu polarnego (rejon Bellsundu, Zachodni Spitsbergen). XVI Sympozjum Polarne, Toruń, p. 85-88.
• CHMIELEWSKI W., 1961: Civilisation de Jerzmanowice. Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, 92 pp.
• CZUDEK T., 2005: Vývoj reliéfu krajiny Ceské republiky v koartéru. Moravské Zemské Muzeum. Brno, 238 pp.
• DWUCET K. & ŚNIESZKO Z., 1996: Ewolucja neoplejstoceńskiej pokrywy lessowej na przykładzie zmian w profilu Odonów (południowa Polska). Biuletyn Peryglacjalny, 35: 7-44.
• DYLIK J., 1969: Slope Development Under Periglacial Conditions in the Łódź Region. Biuletyn Peryglacjalny, 16: 381-410.
• DŻUŁYŃSKI S., 1952: Powstanie wapieni skalistych jury krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 21: 125-180.
• DŻUŁYŃSKI S., 1953: Tektonika południowej części Wyżyny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica, 3:325-440.
• DŻUŁYŃSKI S., HENKEL A., KLIMEK K. & POKORNY J., 1966: Rozwój rzeźby dolinnej południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 36: 330-343.
• FELISIAK I., 1992: Osady krasowe oligocenu i wczesnego miocenu oraz ich znaczenie dla poznania rozwoju tektoniki i rzeźby okolic Krakowa. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 62: 173-207.
• FELISIAK I., 1997: Kras kopalny Jury Polskiej. [In:] Materiały 31 Sympozjum Speleologicznego. Ojców, 44-45.
• GŁAZEK J. & SZYNKIEWICZ A., 1987: Stratygrafia młodotrzeciorzędowych i wczesnoczwartorzędowych osadów krasowych i jej paleogeograficzne implikacje. [In:] Problemy młodszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Wrocław, 113-130.
• GRADZIŃSKI R., 1962: Rozwój podziemnych form krasowych w południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 32, 4: 429-492.
• GRADZIŃSKI R., 1972: Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 335 pp.
• GRADZIŃSKI R., GRADZŃSKI M. & MICHALIK S., 1994: Natura i kultura w krajobrazie Jury. Przyroda. Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, Kraków, 1-119.
• JAHN A., 1947: Przyczynek do znajomości stożków usypiskowych w krajach polarnych. Przegląd Geograficzny, 21: 1-10.
• JAHN A., 1954: Denudacyjny bilans stoku. Czasopismo Geograficzne, 25, 1-2: 38-58.
• JAHN A., 1962: Geneza skałek granitowych. Czasopismo Geograficzne, 33, 1:19-44.
• JERSAK J., SENDOBRY K. & ŚNIESZKO Z., 1992: Postwarciańska ewolucja wyżyn lessowych w Polsce. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 1227: 1-197.
• KRKBY M.J., 1987: General models of long-term slope evolution through mass movment. [In:] MG. ANDERSON & KS. RICHARDS (Ed.): Slope Stability. Wiley, Chichester, 359-380.
• KLATKA T., 1962: Geneza i wiek gołoborzy Łysogórskich. Acta Geogaphica Lodziensia, 12: 1-129.
• KLIMASZEWSKI M., 1958: Nowe poglądy na rozwój rzeźby krasowej. Przegląd Geograficzny, 30: 421-438.
• KLIMOWICZ Z., MELKE J., UZIAK S. & CHODOROWSKI J., 1999: Pokrywa glebowa południowego pobrzeża Bellsundu (Spitsbergen Zachodni). Annales Universitatis Mariae Curie-Skł0dowska, Sect. B, 10: 185-200.
• KONECKA-BETLEY K. & MADEYSKA T., 1991: Profil lessów Kraków-Zwierzyniec. [In:] H. MARUSZCZAK (Ed.): Podstawowe profile lessów w Polsce. UMCS, Lublin, 99_99
• KOTARBA A., 1992: Natural environmental and landform dynamics of the Tatra Mountains. Mountain Research and Development, 12, 2: 105-129.
• KRYSOWSKA-IWASZKIEWICZ M., 1974: Studium mineralogiczno-petrograficzne kenozoicznych osadów lądowych Wyżyny Krakowskiej. Prace Mineralogiczne, 35: 1-69.
• LEWANDOWSKI J., 1993: Rzeźba podczwartorzędowa regionu śląsko-krakowskiego i jej ewolucja morfogenetyczna. Folia Quaternaria, 64: 101-121.
• LEWANDOWSKI J., 1996: Główne czynniki neogeńskiej i czwartorzędowej ewolucji morfogenetycznej regionu śląsko-krakowskiego. Acta Geographica Lodziensia, 71. 131-148.
• LEWANDOWSKI J., 2007: Neotectonic structures of the Upper Silesian Region, southern Poland. Studia Quaternaria, 24: 21-28.
• LEWIŃSKI J., 1913: Utwory lodowcowe okolic Ojcowa. Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego, Warszawa, 6, 9: 819-849.
• LEWKOWICZ A.G. & KOKELJ S.V., 2002: Slope sediment yield in arid lowland continuous permafrost environments, Canadian Arctic Archipelago. Catena, 46, 4: 261-283.
• LINTON D.L., 1955: The problems of tors. Geographical Journal, 121: 470-487.
• MADEYSKA-NIKLEWSKA T., 1969: Górnoplejstoceńskie osady jaskiń Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Acta Geologica Polonica, 19, 2: 341-392.
• MADEYSKA T., 1977: Zróżnicowanie wiekowe jaskiń i schronisk skalnych oraz ich osadów w Dolinie Sąspowskiej koło Ojcowa. Kras i speleologia, 1: 71-80.
• MATYSZKIEWICZ J., 1997: Microfacies, sedimentation and some aspects of diagenesis of Upper Jurassic sediments from the elevated part of the Nortem peri-Tethyan Shelf: a comparative study on the Lochen area (Schwabiche Alb) and the Cracow area (Cracow-Wieluń Upl- and, Polen). Berliner Geocvissenschaftliche Abhandlungen, 21 E: 1-111.
• MATYSZKIEWICZ J., KRAJEWSKI M. & ŻABA J., 2006: Structural control on the distribution of Upper Jurassic carbonate buildups in the Kraków-Wieluń Upland (south Poland). Neues Jahrbuch fuer Geologie und Palaeontologie Abhandlungen, 3: 182-192.
• PALMER J.A. & NEILSON R.A., 1962: The orgin of granite tors on Dartmoor, Devonshire. Proceedings of the Yorkshire Geological Society, 33: 315-339.
• PAWELEC H., 2004: Klasyfikacja litogenetyczna peryglacjalnych pokryw stokowych w południowej części Płaskowyżu Ojcowskiego. Przegląd Geologiczny, 10:990-996.
• PAWELEC H., 2005: Paleoklimatyczna wymowa pokryw stokowych na podstawie badań w południowej części Płaskowyżu Ojcowskiego. Przegląd Geologiczny, 11: 1051-1057.
• PAWELEC H., 2006a: Origin and palaeoclimatic significance of the Pleistocene slope covers in the Cracow Upland, southern Poland. Geomorphology, 74: 50-69.
• PAWELEC H., 2006b: Stratygrafia pokryw stokowych w południowej części Płaskowyżu Ojcowskiego. Czasopismo Geograficzne, 77, 4:40-61.
• PAWELEC H., 2007: Pleistocene evolution of fault-line scarps in the northern margin of the Krzeszowice Graben, south Poland. Studia Quaternaria, 24: 29-35.
• POKORNY J., 1963: The development of Mogotes in the southern part of the Cracow Upland. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Serie des Sciences. Géologie et Géographie, 11, 3: 169-175.
• PULINA M., 1992: Denudacja krasowa. [ln:] A. KOSTRZEWSKI & M. PULINA (Ed.): Metody hydrochemiczne w geomorfologii dynamicznej. Wybrane problemy. Katowice, 16-39.
• PULINA M. & TRZCIŃSKI J.B., 1996: Guides des regions Karstiques de la Siberie Orientale et de l'Oural. UŚI., Sosnowiec, 1-173.
• RACINOWSKI R., RUTKOWSKI J. & ŚNIESZKO Z., 1994: Litologia i stratygrafia utworów pyłowych w odsłonięciu Szczyglice k. Krakowa. (In:I K. KLIMEK (Ed.): Litologia i Sfratygrafia Czwartorzędowych Utworów Pyłowych. UŚI., Sosnowiec, Georama 2:29-38.
• RAPP A., 1960: Talus slopes and mountain walls at Tempelfiorden, Spitsbergen: a geomorphological study of the denudation of slopes in an arctic locality. Norsk Polarinstitutt Skrifter, 119: 1-96.
• RUTKOWSKI J., 1986: O trzeciorzędowej tektonice uskokowej okolic Krakowa. Przegląd Geologiczny, 10: 587-590.
• RUTKOWSKI J., 1996: O poligenicznym charakterze rzeźby okolic Krakowa. Acta Geographica Lodziensia, 71: 207-217.
• RÓŻKOWSKI J., 2006: Wody podziemne utworów węglanowych południowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej i problemy ich ochrony. Prace Naukowe uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2430: 1-263.
• RÓŻYCKI SZ., 1960: Czwartorzęd rejonu Jury Częstochowskiej i sąsiadujących z nią obszarów. Przegląd Geologiczny, 8: 424-429.
• RÓŻYCKI SZ., 1972: Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. PWN, Warszawa, 316 pp.
• STARKEL L., 1965: Rozwój rzeźby polskiej części Karpat Wschodnich (na przykładzie dorzecza górnego Sanu). Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 50: 1-157.
• STARKEL L., 1986: Rola zjawisk ekstremalnych i procesów sekularnych w ewolucji rzeźby (na przykładzie Fliszowych Karpat). Czasopismo Geograficzne, 57: 203-213.
• TRAMMER J., 1985: Biohermy gąbkowe warstw jasnogórskich (oksford jury polskiej). Przegląd Geologiczny, 33: 78-81.
• TRICART J., 1956: Étude expérimentale du problëme de la gélivation. Biuletyn Peryglacjalny, 4: 285-318.
• TYC A., 1997: Wpływ antropopresji na procesy krasowe Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na przykładzie obszaru Olkusz-Zawiercie. Kras i Speleologia, 2: 1-176.
• TYC A., 2005: Relikty krasu podziemnego we współczesnej morfologii ostańców Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. [In:] A. KOTARBA, K. KRZEMIEŃ & J. ŚWIĘCHOWICZ (Ed.): Współczesna ewolucja rzeźby Polski. VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 481-486.
• TYCZYŃSKA M., 1968: Rozwój geomorfologiczny terytorium miasta Krakowa. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 17: 1-70.
• UNRUG R., HARAŃCZYK C. & CHOCYK-JAMIŃSKA M., 1999: Easternmost Avalonian and Armorican-Cadomian terranes of central Europe and Caledonian-Variscan evolution of the polydeformed Kraków mobile bełt: geological constraints. Tectonophysics, 302: 133-157.
• WALCZAK W., 1956: Utwory czwartorzędowe i morfologia południowej części Jury Krakowskiej w dorzeczu Będkówki i Kobylanki. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 100, 7: 419-453.
• WALCZAK W., 1963: Geneza form skalnych na północnowschodniej krawędzi Gór Stołowych. Acta Universitatis Wratislaviensis, Studia Geograficzne, 1: 361-370.
• ZARĘCZNY S., 1894: Atlas geologiczny Galicyi. Komisja Fizjograficzna, AU, Kraków, 1-290.
• ZUCHIEWICZ W., 2000: Mapy w skali 1 : 5 000 000, Współczesne ruchy tektoniczne, Ruchy tektoniczne w czwartorzędzie I, II. Jednostki neotektoniczno-strukturalne. [In:] W. MACIEJOWSKI & R. ULISZAK (Ed.): Encyklopedia Geograficzna Świata. Atlas Polski. OPRES, Kraków, 29-30.
• ŽABA J., 1999: Ewolucja strukturalna utworów dolnopaleozoicznych w strefie granicznej bloków górnośląskiego i małopolskiego. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, 166: 1-162.
• ŻURAWEK R. & MIGOŃ P., 1999: Peryglacjalna morfogeneza Ślęży w kontekście długotrwałej ewolucji rzeźby. Acta Geographica Lodziensia, 76: 133-151.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).