Dolina rzeki Czarna w Puszczy Knyszyńskiej jako przykład plejstoceńskiej doliny wytopiskowej

• Autorzy: Micun K.

Warianty tytułu

EN

The Czarna river valley in the Knyszyńska Primeval forest as an example of a pleistocene valley of dead ice origin

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Badania przeprowadzono w dolinie rzeki Czarna, w środkowej części Wysoczyzny Białostockiej. Celem badań było rozpoznanie budowy geologicznej i rzeźby oraz genezy obniżenia dolinnego. W trakcie badań przeprowadzono kartowanie geomorfologiczne. W odsłonięciach badano strukturę i teksturę utworów, wykonano analizy uziarnienia osadów dolinnych. Badania pozwoliły odtworzyć warunki sedymentacji i wnioskować o genezie doliny Czarnej. Obniżenie to zostało wykształcone w utworach plejstoceńskich stadiału górnego zlodowacenia warty. Głębokość obniżenia nie przekracza 20 m, a jego dno na przeważającej części wyściełają żwiry gliniaste i piaski żwirowo-pylaste. Współczesna dolina Czarnej nosi ślady przekształceń peryglacjalnych (pokrywy deluwialne u podnóży zboczy), działania procesów fluwialnych (mady, piaski i żwiry aluwialne) i akumulacji biogenicznej (obecność torfów). Działalność rzeki zaznacza się tylko w najbliższym sąsiedztwie jej koryta. Brak śladów erozji rzecznej oraz aluwiów w częściach obniżenia oddalonych bardziej od rzeki jest dowodem wytopiskowej genezy całej formy. W bezpośrednim otoczeniu występują formy typowe dla deglacjacji arealnej, kemy, tarasy kemowe oraz moreny martwego lodu. Ich obecność pośrednio dowodzi wytopiskowej genezy obniżenia. W świetle przedstawionych wyników należy uznać obniżenie dolinne rzeki Czarna za formę wytopiskową.

EN

The study conducted in the Czarna River valley in middle part of Białostocka Upland was aimed at recognizing the genesis of valley depression based on analyses of geological structure, surface deposits and relief. Geomorphological mapping was performed within the study. The structure and texture of deposits in outcrops was studied and granulation analyses of the valley sediments were executed. The Czarna River depression was shaped in Pleistocene deposits of an upper stadium of the Warta Glaciation. The depression isn’t deep, and its bottom is covered with clayey gravels and gravellysilty sands of a melt-out origin. The contemporary Czarna River valley bears the traces of periglacial changes (deluvial covers at the feet of slopes), the influence of fluvial processes (sands and alluvial gravels) and of biogenic accumulation (the presence of peat). The river’s activity is marked only in the closest surrounding of its channel. A lack of traces of alluvial erosion and alluviums in the parts of depression more distant from the river is a proof of dead ice origin of the whole form. Forms typical for the areal deglaciation: kames, kame terraces, and the dead-ice moraines can be found in the direct surrounding. Their presence indirectly proves a dead ice origin of the lowering. In view of presented results, the depression of the Czarna River valley should be considered a dead ice form.

Słowa kluczowe

PL

doliny wytopiskowe; geneza rzeźby; Puszcza Knyszyńska

EN

dead ice origin valley; Knyszyńska Primeval Forest; origin of the relief

• Wydawca: Wydawnictwo ITP
• Czasopismo: Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie
• Rocznik: 2014
• Tom: T. 14, z. 1
• Strony: 53--66
• Opis fizyczny: Bibliogr. 34 poz., rys.

Twórcy

autor

Micun K.

• Politechnika Białostocka, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ul. Wiejska 45 A, 15-351 Białystok

Bibliografia

• 1. BANASZUK H. 1995a. Położenie Puszczy Knyszyńskiej, zarys rzeźby i budowy geologicznej. W: Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Pr. zbior. Red. A. Czerwiński. Supraśl. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu s. 11–21.
• 2. BANASZUK H. 1995b. Geneza i rozwój rzeźby terenu Puszczy Knyszyńskiej w świetle analizy geomorfologicznej i analiz termoluminescencyjnych. W: Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Pr. zbior. Red. A. Czerwiński. Supraśl. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu s. 33–49.
• 3. BANASZUK H. 1996. Paleogeografia. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia Doliny Górnej Narwi. Białystok. Wydaw. Ekonomia i Środowisko. ISBN 83-85792-30-9 ss. 212.
• 4. BANASZUK H. 2010. O wieku i genezie rzeźby polodowcowej Niziny Północnopodlaskiej na podstawie analizy geomorfologicznej i dat TL. W: Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej. Pr. zbior. Red. H. Banaszuk, P. Banaszuk. Rozprawy Naukowe. Nr 198. Białystok. Ofic. Wydaw. PB s. 7–130.
• 5. DEMBEK W. 2000. Wybrane aspekty zróżnicowania torfowisk w młodo- i staroglajalnych krajobrazach Polski Wschodniej. Rozpr. Habil. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-91-7 ss. 175.
• 6. FALKOWSKA E. 2002. Geomorfologiczne uwarunkowania występowania naturalnych barier izolacyjnych w wybranych dolinach rzecznych Niżu Polskiego. Przegląd Geologiczny. T. 50 s. 929–936.
• 7. FALKOWSKI E., FALKOWSKI T., GRANACKI W., KARABON J., KRAUŻULIS K. 1988. Morfogeneza sieci rzecznej obszaru woj. bialskopodlaskiego w nawiązaniu do prawdopodobnego przebiegu deglacjacji. Przegląd Geologiczny. T. 36 s. 619–630.
• 8. FEDOROWICZ S., LASKOWSKI K., LINDNER L. 1995. O możliwości dalszego zasięgu lądolodu zlodowacenia Wisły w świetle datowań TL osadów lodowcowych w północnej części Wysoczyzny Białostockiej. Przegląd Geologiczny. T. 43 s. 941–944.
• 9. GÓRNIAK A., JEKATERYŃCZUK-RUDCZYK E. 1995. Stosunki wodne regionu Puszczy Knyszyńskiej. W: Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Pr. zbior. Red. A. Czerwiński. Supraśl. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu s. 49–71.
• 10. KONDRACKI J. 1972. Polska Północno-Wschodnia. Wyd. 1. Warszawa. PWN ss. 271.
• 11. KONDRACKI J. 1978. Geografia fizyczna Polski. Wyd. 6. Warszawa. PWN. ISBN 83-01-02323-6 ss. 463.
• 12. KONDRACKI J., PIETKIEWICZ S. 1967. Czwartorzęd północno-wschodniej Polski. W: Czwartorzęd Polski. Pr. zbior. Red. R. Galon, J. Dylik. Warszawa. PWN s. 206–258.
• 13. KUPRYJANOWICZ M. 1991. Eemian, Early and Late Vistulian, and Holocene vegetation in the region of Machnacz peat-bog near Białystok (NE Poland) – preliminary results. Acta Paleobotanica. Vol. 31. No 1, 2 s. 215–225.
• 14. KUPRYJANOWICZ M. 2008. Vegetation and climate of the Eemian and Early Vistulian lakeland in northern Podlasie. Acta Palaeobotanica. Vol. 48. No 1 s. 3–130.
• 15. LASKOWSKI K. 1999. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Wasilków wraz z objaśnieniami. Warszawa. Centr. Arch. Geol. PIG.
• 16. LASKOWSKI K. 2000. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Supraśl wraz z objaśnieniami. Warszawa. Centr. Arch. Geol. PIG.
• 17. LINDNER L., SEMIL J. 2007. Plejstocen w dolinie Supraśli między Fastami i Wasilkowem na północ od Białegostoku. Prace Instytutu Geografii AŚ w Kielcach. No 16 s. 43–58.
• 18. MICUN K. 2006. Geneza i rozwój rzeźby Kotliny Biebrzy Górnej. Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Inżynieria Środowiska. Z. 17 s. 5–23.
• 19. MICUN K. 2009a. Morfologia i budowa form polodowcowych w Św. Wodzie i Studziankach na Wysoczyźnie Białostockiej. W: Stratygrafia plejstocenu Polski. XVI Konferencja. Łuków. PIG. PAN. Komitet Badań Czwartorzędu. Polskie Towarzystwo Geologiczne s. 117–119.
• 20. MICUN K. 2009b. Osady denne w niewielkich dolinach rzecznych na obszarach staroglacjalnych na przykładzie doliny Kamiennej wykształconej na terenie Wzgórz Sokólskich. Prace i Studia Geograficzne. T. 41 s. 127–135.
• 21. MICUN K. 2012. Antropogenical transformations of the land relief in the valley of the Kumiałka river on Białostocka Upland. W: Natural human environment: Dangerous, protection, education. Monographs of the University of Ecology and Management in Warsaw. Pr. zbior. Red. K.H. Dyguś. Warszawa. Ofic. Wydaw. WSEiZ s. 233–248.
• 22. MOJSKI J.E. 1972. Nizina Podlaska. W: Geomorfologia Polski. Niż Polski. T. 2. Pr. zbior. Red. R. Galon. Warszawa. PWN s. 318–373.
• 23. MUSIAŁ A. 1992. Studium rzeźby glacjalnej północnego Podlasia. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa. Wydaw. UW. ISBN 83-230-0748-9 ss. 203.
• 24. MYCIELSKA-DOWGIAŁŁO E. 1995. Wybrane cechy teksturalne osadów i ich wartość interpretacyjna. W: Badania osadów czwartorzędowych. Wybrane metody i interpretacja wyników. Pr. zbior. Red. E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski. Warszawa. UW Wydz. Geogr. i St. Region. s. 29–105.
• 25. MYŚLIŃSKA E., FALKOWSKA E., HOFFMANN E., STĘPIEŃ A. 1993. Lithology of soils in the Supraśl River valley (E Poland) and their ability to hold pollution. Geological Quarterly. Vol. 37 No. 3 s. 467–484.
• 26. MYŚLIŃSKI G., WÓJCIK B., TARCHALSKA E. 2005. Opracowanie ekofizjograficzne – podstawowe dane do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wasilków. Maszynopis. Wasilków. Urząd Miasta i Gminy.
• 27. OKRUSZKO H. 1995. Mokradła – ich geneza i znaczenie w krajobrazie Puszczy Knyszyńskiej. W: Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Pr. zbior. Red. A. Czerwiński. Supraśl. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu s. 239–254.
• 28. OLACZEK R. 2000. Antropogeniczne czynniki przekształcania dolin rzecznych. W: Rzeki: kultura, cywilizacja, historia. T. 9. Pr. zbior. Red. T. Kołtuniak. Katowice. Wyd. Śląsk s. 119–142.
• 29. OSTROWSKA A., GAWLIŃSKI S., SZCZUBIAŁKA Z. 1991. Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Wyd. 1. Warszawa. Dział Wydawnictw IOŚ ss. 334.
• 30. RATAJCZAK M. 2007. Geneza i wiek glin lodowcowych oraz osady katastrofalnych wezbrań wód lodowcowych (stanowisko Dziembowo). Poznań. UAM. Inst. Paleogeogr. i Geoekol. s. 119–125.
• 31. RÓŻYCKI S.Z. 1972. Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. Wyd. 2. Warszawa. PWN ss. 316.
• 32. RUSZCZYŃSKA-SZENAJCH H. 1998. Struktura glin lodowcowych jako istotny wskaźnik ich genezy. W: Struktury sedymentacyjne i postsedymantacyjne w osadach czwartorzędowych i ich wartość interpretacyjna. Pr. zbior. Red. E. Mycielska-Dowgiałło. Warszawa. UW. Wydz. Geogr. i St. Region. s. 13–40.
• 33. TERPIŁOWSKI S. 2008. Kemy jako wskaźnik deglacjacji Niziny Podlaskiej podczas zlodowacenia warty. Lublin. Wydaw. UMCS. ISBN 9788322727881 ss. 107.
• 34. ŻUREK S. 1992. Stratygrafia, rozwój i kierunki sukcesyjne torfowisk strefy wododziałowej w Puszczy Knyszyńskiej. Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Inżynieria Środowiska. Z. 85(5) s. 253–317.