Zespół elektrowni Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie-Pionkach

• Autorzy: Tucholski Zbigniew , Kozak Bartosz

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.23.030.18410

Warianty tytułu

EN

The power plant complex of the State Powder and Crushing Materials Factory in Zagożdżon-Pionki

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article describes the former power plant complex at the State Powder and Crushing Materials Factory in Zagożdżon (now Pionki), dating back to the mid-1920s. It begins with an introduction outlining the company’s history, followed by a presentation of the history of the power plant and accompanying facilities, with a focus on the evolution of technical equipment and related architectural layers. Subsequently, an analysis of the architectural form of the complex is conducted, aiming to determine the historical value of the objects. Finally, the article describes the complex’s current state of preservation, its evaluation, and conservation recommendations.

Słowa kluczowe

PL

elektrownia; elektrociepłownia; Centralny Okręg Przemysłowy; Zagożdżon; Pionki

EN

power plant; combined heat and power plant; Central Industrial District; Zagozdzon; Pionki

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2023
• Tom: T. 68, nr 3
• Strony: 111--153
• Opis fizyczny: Bibliogr. 77 poz., fot. (w tym kolor.), 1 mapa

Twórcy

autor

Tucholski Zbigniew

• Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN

• https://orcid.org/0000-0002-4171-4128

autor

Kozak Bartosz

• Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN

• https://orcid.org/0000-0001-5940-3005

Bibliografia

• Źródła archiwalne
• Archiwum Państwowe w Radomiu [AP Radom], zespół Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit” S.A. w Pionkach [ZTS „Pronit”]:
• - sygn. 578, Wykaz maszyn i urządzeń fabrycznych Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach na dzień 31 grudnia 1945 r., 1946 r.,
• - sygn. 1196, Państwowa Wytwórnia Prochu Pionki, odbudowa fabryki, 1945 r.,
• - sygn. 1199, Inwentarz (wartość majątku) Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach wg stanu na 1939 rok, 1945 r.
• Archiwum Zakładów Tworzyw Sztucznych „Pronit” S.A. w Pionkach [Arch. ZTS „Pronit”]:
• - Badania i uruchomienie turbiny Stal 675 kW, Łódź 1964, mps.,
• - Banaszak W., Organizacja służb energetycznych. Praca projektowa na kursie Głównych Energetyków/Elektryków, 31.12.1975 r., mps,
• - Baza remontowa Gł. Energetyka, b.d. [21.11.1969 r.], mps,
• - Charakterystyka 5-latki 1961-1965, 14.12.1965 r., mps,
• - Ciepłofikacja wodna zakładów, b.d. [21.11.1969 r.], mps,
• - Część opisowa perspektywicznego bilansu energetycznego Zakładów Chemicznych „Pronit” w Pionkach, 23.01.1968 r., mps,
• - Fijałkowska K., Kustra E., Księga służb Z. T. S. „Pronit - Erg” w Pionkach, 6.1972 r., mps,
• - Informacja na temat stanu przekazania urządzeń technicznych znajdujących się na naszym Zakładzie, które powinny być przekazane pod nadzór R. D. T. w Kielcach do dnia 31.12.1967 r., b.d. [1968 r.], mps,
• - Informacja opisowa do programu rozwoju zakładu na lata 1971-1990, 10.01.1974 r.,
• - Instrukcja tymczasowa dla obsługujących turbozespoły parowe Firmy „Skoda” na ciśnienie 15 atm., temperatura pary 320°C, o mocy 3 MW i 3000 obr./min., 5.02.1954 r., mps,
• - Kolc C., Projekt koncepcyjny opłacalności ogrzewania Zakładów gorącą wodą oraz opłacalności zwrotu kondensatu, 19.04.1961 r., mps,
• - Notatka dotycząca oceny sytuacji w zakresie utrzymania ruchu, 5.10.1977, mps,
• - Notatka dotycząca rozwoju bazy energetycznej Zakładów Chemicznych „Pronit”, 12.10.1970 r.,
• - Notatka służbowa z przeglądu technicznego chłodni kominowych nr I, II i III w Zakładach Chemicznych „Pronit” w Pionkach, 23.07.1965 r. (odpis z 6.08.1965 r.), mps, b.p.,
• - Odpis protokołu z narady roboczej Zespołu Ekspertów Oceny Projektów Inwestycyjnych z udziałem ZPO i Tw. Szt. „ERG”, Z. Chem „Pronit”, B. P. „Energoprojektu” Katowice oraz B. P. „Proerg” - w dniu 10 maja br. pod przewodnictwem Dyrektora mg[r.] inż. K. Barańskiego - w sprawie rozbudowy elektrociepłowni /ECI/ w Zakładach Chemcznych „Pronit” w Pionkach, 12.05.1967 r., Opis techniczny, część ogólna, mps,
• - Orientacyjne przeliczenia turbopompy z wraka „Gneisenau”. Wytwórnia Chemiczna nr 8 w Pionkach, 15.06.1953 r.,
• - Pismo Zakładu Badawczo-Projektowego „Energochem” do ZTiF „Pronit” dotyczące danych do analizy, 24.03.1979 r., załącznik nr 8, Dane techniczne urządzeń EC,
• - Pismo Z. Ch. „Pronit” do Zjednoczenia Przemysłu Organicznego i Tworzyw Sztucznych „Erg” w sprawie przeglądu technicznego chłodni kominowej, 12.10.1966 r., mps, b.p.,
• - Pismo ZTiF „Pronit” do Zjednoczenia Przemysłu Tworzyw i Farb „Plastofarb” w sprawie analizy pracy elektrociepłowni zakładowych, 17.10.1979 r., mps,
• - Pismo ZTS „Pronit” do Okręgowego Inspektoratu Gospodarki Energetycznej w Radomiu w sprawie wielkości i wskaźników racy elektrociepłowni w latach 1976, 1977 i 1978, 27.12.1979 r.,
• - Pismo ZTS „Pronit-Erg” do Zjednoczenia Przemysłu Tworzyw Sztucznych „Erg” dotyczące planu pracy elektrociepłowni na lata 1973-1990, 16.05.1973 r.,
• - Plan postępu technicznego Zakładów Chemicznych „Pronit” im. Bohaterów Studzianek na rok 1964, 6.02.1964 r., mps,
• - Plan rozwoju Zakł. Chem. „Pronit” w Pionkach w latach 1971-1975, 17.09.1968 r., mps,
• - Plan zamierzeń rozwoju techniki i przedsięwzięć organizacyjno-technicznych na 1964 r., 6.02.1964 r.,
• - Projekt planu wprowadzenia nowej techniki na 1979 r., 12.1978 r.,
• - Projekt roboczy torów wąskich 600 mm. Bud. E-4 odpylanie. Plan sytuacyjny, skala 1 : 200, b.d., b.p.,
• - Projekt wstępny modernizacji kotła nr 7 syst. Babcock-Wilcox ustawionego w Zakładach Chemicznych „Pronit” w Pionkach. Obiekt: P-8781/4, Katowice, 12.1959 r., mps,
• - Protokół nr 51/66 z posiedzenia Komisji Oceny Projektów Inwestycyjnych Zjednoczenia Przemysłu Organicznego i Tworzyw Sztucznych „Erg” w dniu 22.12.1966 godz. 1600-1800 [odpis], 22.12.1966 r., mps,
• - Protokół nr 52/66 z posiedzenia Komisji Zamierzeń Inwestycyjnych w sprawie projektu wstępnego przebudowy EC-I Zakładów Chemicznych „Pronit” w Pionkach, 27.07.1966 r., mps,
• - Protokół spisany w dniu 29.09.1979 r. w sprawie zmiany zdolności produkcyjnych elektrociepłowni w ZTiF „Pronit” w Pionkach, 29.09.1979 r., mps,
• - Protokół spisany w Zakładach Chemicznych „Pronit” w Pionkach odnośnie gospodarki energetycznej, 5.03.1964 r., mps,
• - Protokół z kontroli przeprowadzonej przez ZEOW przy udziale przedstawicieli ZTiF „Pronit” w sprawie przygotowania Elektrociepłowni do pracy w okresie jesienno-zimowym 1980/81, 19.09.1980 r., mps, b.p.,
• - Protokół z posiedzenia RT Zakł. Chem. „Pronit” w Pionkach z dnia 21.10.1966 r. [odpis], 21.10.1966 r., mps,
• - Protokół z posiedzeń Komisji Oceny Projektów Inwestycyjnych Ministerstwa Przemysłu Chemicznego, które odbyły się w dniach 13.VII-18.VII.1964 r. w sprawie koncepcji rozbudowy elektrociepłowni w Zakładach Chemicznych „Pronit” w Pionkach, 23.07.1964 r., mps,
• - Przybyłek, Plan sytuacyjny EC-1 i ECN, V 1966 r., b.p.
• - Raczkowska D., Szlosek Z., Loskot K., Z. Ch. „Pronit”. Przebudowa EC-1. Plan zagospodarowania terenu, 1 : 1000, 5.1966 r., b.p.,
• - Rysunki kotła V i VI Nr fabr. 10472 i 10473. Nr rejestr. B. Techn. 1690/1009 oraz rysunki o różnych rejestrach do w/w kotłów, b.p.,
• - Rysunki kotła VII-90 Nr fabr. 10654. Nr rejestr. B. Techn. 1691/1009 oraz rysunki o różnych rejestrach do w/w kotła, b.p.; Opis kotła parowego nr 10654, b.p.,
• - Szumański W., Ocena stanu źródeł ciepła wraz z analizą możliwości intensyfikacji produkcji energii cieplnej oraz pracy elektrociepłowni i możliwości zwiększenia mocy dyspozycyjnej i produkcji energii elektrycznej. Zeszyt 1. Ocena stanu źródeł ciepła wraz z analizą możliwości intensyfikacji produkcji energii cieplnej, Gliwice, 06.1979 r., mps, Załącznik nr 4, Program ciepłofikacji wodnej zakładów i miasta w latach 1975-85,
• - Wieczorek W., Tomecki J., Projekt wstępny przystosowania turbiny kondensacyjnej BBC - 7,5 MWdo pracy w układzie ciepłowniczym z pogorszona próżnią, Chorzów, 06.1968 r., mps,
• - Wnioski Głównego Energetyka dotyczące ZTE Wytwórni Syntetycznej Skóry wg licencji japońskiej w ZCh „Pronit”, b.d.
• Źródła drukowane
• Armia Krajowa w dokumentach 1944-1945, t. 5, październik 1944-lipiec 1945, red. H. Czarnocka i in., Londyn 1981.
• Misiuna A., Z Glöwen do Pionek. Wspomnienia o powojennej rewindykacji z Niemiec maszyn i urządzeń Państwowej Wytwórni Prochu, [w:] Miasto i region, Szkice z dziejów Pionek, t. 2, red. S. Piątkowski, M. Wierzbicki, Pionki 2001, s. 247-283.
• Olejarz A., Wspomnienia z lat okupacji hitlerowskiej, [w:] Dzieje najnowsze, Szkice z dziejów Pionek, t. 3, red. S. Piątkowski, M. Wierzbicki, Pionki 2004, s. 297-304.
• Pierwsza wojskowa fabryka prochu, „Życie i Praca. Organ informacyjno-społeczny poświęcony sprawom Ziem Województwa Białostockiego” 21.08.1924, nr 27, s. 2.
• Preliminarz Budżetowy Rzeczypospolitej Polskiej na rok 1925, Warszawa 1925.
• Szczepocki K., Refleksje, spostrzeżenia i odczucia z przebiegu mojej pracy w Wytwórni Chemicznej nr 8, a następnie w Zakładach Tworzyw Sztucznych ZTS „Pronit” w Pionkach w latach 1952-1991, [w:] Państwowa Wytwórnia Prochu - Wytwórnia Chemiczna nr 8 - Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie - Fabryka - Miasto (1922-2000), Szkice z dziejów Pionek, t. 4, red. M. Wierzbicki, Pionki 2009, s. 373-377.
• Wiktorowski M., Wspomnienia o Pionkach w okresie okupacji i pierwszych latach powojennych, [w:] Dzieje najnowsze, Szkice z dziejów Pionek, t. 3, red. S. Piątkowski, M. Wierzbicki, Pionki 2004, s. 310-319.
• Zjednoczenie Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego Spółka Akcyjna ZEORK 10 lat pracy 14.VII.1928-14.VI.1938, Warszawa 1938.
• Źródła wywołane
• Relacja byłego pracownika ZTS „Pronit” w Pionkach z 4.10.2022 r.
• Akty prawne
• Dz.U. 1927, Nr 43, poz. 382, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1927 r. o wydzieleniu z ogólnej administracji państwowej Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie w powiecie kozienickim oraz Państwowej Wytwórni Karabinów w Warszawie , Państwowej Fabryki Broni Ręcznej w Radomiu, Państwowej Wytwórni Amunicji Działowej i Karabinowej w Skarżysku, tudzież Państwowej Fabryki Sprawdzianów w Warszawie.
• Monitor Polski 1927, Nr 110, poz. 277, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1927 r. o zatwierdzeniu statutu przedsiębiorstwa „Państwowa Wytwórnia Prochu i Materjałów Kruszących w Zagożdżonie” w powiecie kozienickim oraz przedsiębiorstwa „Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia w Warszawie”.
• Literatura przedmiotu
• Blum B., Jan Prot (1891-1957). Budowniczy polskiego przemysłu zbrojeniowego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2007, r. 8 (59), nr 2 (217), s. 122-143.
• Blum B., Eugeniusz Czyż 1879-1953 architekt i konstruktor. Część pierwsza do roku 1933, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2008, z. 7-A, s. 3-40.
• Blum B., Eugeniusz Czyż 1879-1953 architekt i konstruktor. Część druga (1934-1953), „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2009, z. 3-A, s. 25-51.
• Gołębiowski J., Przemysł wojenny w Polsce 1918-1939, Kraków 1990.
• Gołębiowski J., Elektryfikacja Centralnego Okręgu Przemysłowego w okresie międzywojennym, „Studia Historyczne” 1995, z. 3 (150), s. 381-396.
• Gołębiowski J., COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922-1939, Kraków 2000.
• Jaworska A., Pracownicy Zakładów Tworzyw Sztucznych „Pronit” w Pionkach. Profil społeczno-statystyczny (1922-2000), [w:] Państwowa Wytwórnia Prochu - Wytwórnia Chemiczna nr 8 - Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie - Fabryka - Miasto (1922-2000), Szkice z dziejów Pionek, t. 4, red. M. Wierzbicki, Pionki 2009, s. 149-164.
• Kaczanowski L., Hitlerowskie fabryki śmierci na Kielecczyźnie, Warszawa 1984.
• Kuliński I., Elektryfikacja w Centralnym Okręgu Przemysłowym na przykładzie działalności Spółki Akcyjnej Okręgu Radomsko-Kieleckiego ZEORK w latach 1928-1939, „Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku-Kamiennej. Z Dziejów Regionu i Miasta” 2015, r. 6, s. 185-191.
• Matusak P., Ruch oporu w przemyśle wojennym okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1983.
• Pawłowski P., Płotkowiak M., Lotniskowa wieża ciśnień w Dęblinie. Przyszłość przeszłości. Projekty rozwoju Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, Dęblin 2022.
• Piątkowski S., Państwowa Wytwórnia Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach. Historia okresu międzywojennego, realia okupacji oraz perspektywy powojennej odbudowy zakładu w dokumentach z lat 1939-1944, Pionki 2007.
• Piątkowski S., Wytwórnia Prochu w Pionkach w latach wojny i okupacji hitlerowskiej (1939 - 1945), [w:] Państwowa Wytwórnia Prochu - Wytwórnia Chemiczna nr 8 - Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie - Fabryka - Miasto (1922-2000), Szkice z dziejów Pionek, t. 4, red. M. Wierzbicki, Pionki 2009, s. 29-46.
• Piłatowicz J., Elektryfikacja Polski w dwudziestoleciu międzywojennym, Lublin 2022.
• Schmidt J.U., 115 Jahre Wassertürme aus Beton, [w:] Kolloquium Betonbauwerke in der Trinkwasserspeicherung, Ostfildern 2014, s. 24.
• Traczyk S.A., Zarys dziejów Państwowej Wytwórni Prochu oraz Zagożdżona - Pionek w latach 1922-1939, [w:] Szkice z dziejów Pionek, t. 1, red. M. Wierzbicki, Pionki 2000, s. 33-71.
• Traczyk S.A., Od młynów do prochowni. Historia Pionek i okolic do 1939 r., Pionki 2008.
• Traczyk S.A., Prolog. Powstanie i rozwój Państwowej Wytwórni Prochu (1922-1939), [w:] Państwowa Wytwórnia Prochu - Wytwórnia Chemiczna nr 8 - Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie - Fabryka - Miasto (1922-2000), Szkice z dziejów Pionek, t. 4, red. M. Wierzbicki, Pionki 2009, s. 7-27.
• Tucholski Z., Pomiędzy konserwacją a eksploatacją. Uwarunkowania konserwatorskie i techniczne odbudowy oraz użytkowania zabytków techniki. Początki kształtowania się koncepcji konserwatorskich i muzealnych utrzymania zabytków techniki w stanie czynnym, [w:] Technika i nauka w muzeum 2. Muzeum. Formy i środki prezentacji V, red. M. Zdanowski, Bydgoszcz 2020, s. 45-71.
• Wierzbicki M., Rozwój, funkcjonowanie i upadek Wytwórni Chemicznej nr 8 - Zakładów „Pronit” w latach 1945-2000, [w:] Państwowa Wytwórnia Prochu - Wytwórnia Chemiczna nr 8 - Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie - Fabryka - Miasto (1922-2000), Szkice z dziejów Pionek, t. 4, red. M. Wierzbicki, Pionki 2009, s. 47-104.
• Wierzbicki M., Z Polską pod rękę (1891-1957). Jan Prot i odbudowa niepodległego państwa polskiego, Lublin, Warszawa 2017.
• Wojewoda T., Skarżysko w latach 1918-1939, [w:] Dzieje Skarżyska-Kamiennej. Monografia z okazji 90-lecia nadania praw miejskich, red. K. Zemeła, P. Kardyś, Skarżysko-Kamienna 2013, s. 205-280.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).